ELIKLEWISH SÓZLER
Turmıstaǵı zatlardıń, qubılıslardıń kórinisi menen seslerine eliklep aytılatuǵın sózlerge eliklewish sózler dep ataladı. Eliklewish sózler dara hám jup túrinde qollanıladı. Olar dara túrinde de, jup túrinde de kóbinese, et kómekshi feyili menen dizbeklesedi. Mısalı: tarıs etti, gúmp etti, taq ete qaldı, jılt-jılt etedi. Tars-turs ete qaldı t.b.
Eliklewish sózlerdiń mánisine qaray túrleri
Eliklewish sózler mánilik ózgesheliklerine qaray seske eliklewish sózler hám kóriniske eliklewish sózler bolıp ekge bólinedi.
Seske eliklewish sózler: tars, tısır, gúr, ǵars, bılsh, shıyq, gúńk, pır, shuw, tars-tars, dúrs-dúrs, gúrs-gúrs, gúldir-gúldir, pır-pır, shıyq-shıyq, ǵarq-ǵarq, shúyik-shúyik, sıldır-sıldır, ǵashır-ǵashır, uwdır-juwdır, juǵır-juǵır t.b. Mısalı: Awzındaǵı suwlıǵın ǵashır-ǵashır tisledi. Shımshıqlar juǵır-juǵır etip ushıp-qonıp júr.
Kóriniske eliklewish sózler: jalt, jılt, jarq, zonq, zımp, selk, jalp, uypa-juypa, gúrbeń-gúrbeń, jaǵal-jaǵal, satmar-satmar, sabalaq-sabalaq, iyrek-iyrek, tompań-tompań, dir-dir, zir-zir, órim-órim, burq-burq, selteń-selteń t.b. Mısalı: Bir waqıtları jalt-jult etip shaqmaq shaqtı.
Eliklewishlerdi ańlatatuǵın mánileri hárqıylı. Geyde bir eliklewish birneshe mánide de qollanılıp keledi. Bul jaǵdayda ol bir-birine uqsas seslik hám kórinislik obrazlılıqtı bildiredi. Bunday eliklewishtiń mánisi tek kontekstte ǵana anıqlanadı. Mısal: Qus pır-pır ushıp ketti. Ol pır-pır uyqılap atır.
Eliklewish sózlerdiń grammatikalıq ózgeshelikleri
Eliklewish sózler – grammatikalıq jaqtan ózgermeytuǵın sóz shaqabı yaǵnıy olar óz mánisinde turǵanda seplik, betlik qosımtaları menen ózgermeydi. Eliklewishler basqa sóz shaqaplarınan jasalmaydı, biraq eliklewish geypara atawısh hám feyillerdiń jasalıwına tiykar boladı. Mısalı:
-ıldı/-ildi, -ıq/-ik, -ań/-eń, -ıń qosımtası arqalı eliklewishten atlıqlar jasaladı: tars-tarsıldı, selk-selkildi, gúr-gúrildi, gúw-gúwildi, bıj-bıjıq, shıj-shıjıq, selt-selteń, jırp-jırbań, jım-jımıń t.b.
-ılda/-ilde qosımtası arqalı eliklewishten feyil jasaladı: jalt-jaltılda, jelp-jelpilde, selk-selkilde, jarq-jarqılda t.b.
Eliklewishler morfologiyalıq qurılısına qaray dara, jup hám tákirar sóz túrinde qollanıladı. Jup hám tákirar sóz túrinde qollanılǵanda aralarına defis qoyıp jazıladı:
Dostları ilə paylaş: |
