Adabiy tanqid nazariyasi

Mavzuni raustahkamlash uchun savollar:
1. 0 ‘zbek adabiy tanqidchiligining paydo bu ‘Iis hi va shakllanishida
matbuot qanday rol o'ynadi?
2. Jadid tanqidchilaridan kimlami bilasiz? Ular qarashlarining xususiyatlariga
to ‘xtaling.
3. O‘zbek adabiy tanqidchiligiga oid dastlabki ishlarga xos xususiyatlar
4. 20-yillardagi o'zbek adabiy tanqidchiiigi Fitrat va Cho‘lpon ijodiga qanday munosabatda bo'lgan?
5. 0 ‘zbek adabiy tanqidchiiigidagi ikki yo ‘nalish haqida nimalar bilasiz?

YANGI O‘ZBEK TANQIDCHILIGI

REJA:
1.XURSHID DO`STMUHAMMAD
2. SHUHRAT RIZAYEV
3. DILMUROD QURONOV
4. ULUG`BEK HAMDAM
5. BAHODIR KARIMOV kabilarning o`zbek tanqid chiligidagi o`rni.


XURSHID DO‘STMUHAMMAD. O‘zining sermazmun va sermahsul ijodi bilan hozirgi adabiy jarayonda alohida o'rin ega'lagan yozuvchi va tanqidchi X .D o 's tm u h a m m a d 1 9 5 1 -^d a Toshkentda dunyoga keldi. ToshDUning jurnalistika fakultetida o qidi (1969 1973) «Fan* nashriyotida, «Fan va turmush* jurnalida, «Qishloq haqiqati» gazetasida ishladi. 1986-yildan «Yosh kuch. jurnalida awal bo‘lim mudiri, bosh muharrir o‘rinbosan, bosh muharnr sifatida faoliyat ko'rsatdi. Respublika Prezidenti Devonida xizmat qildi Adib dasllab hikoya va qissaiar yozish bilan adbiy jamoatchilikka tanildi. «Jajman* hikoyasi bilan adib o‘zbek modem hikoyachihgmi rivojlantirishga munosib hissa qo‘shdi, bu yo nahshda yozilgan « 0 ‘zim*, «Mehmon» singan hikoyalan ham kitobxonlar e tibonm ^ Adibning birinchi romani «Bozor» «Ofarin* mukofotiga sazovor bo‘ldi, bu asar uning modem yo'nalishda ham mahorat bilan qalam tebratayotganligini yorqin namoyon eta oldi, u ushbu romam orqali bugungi hayotimizga tanqidiy nuqtayi nazardan teran nazar sola oidi. X.Do‘stmuhammad taijimon sifatida ham faoldir. U yaponladifci Akutagava Ryukoskening «Rasyomon darvozasi» hikoyasi, «Yetti huzur-halovat va qirq qayg‘u-alam* romanim tarjima ^ H o z i r g i zamon o ‘zbek yozuvchilari ijodiga nazar solinsa, ko pchiligi adabiy tanqid muammolari bilan kam shug‘ullanayotganligi ko‘rinadi P.Qodirov, Sh.Xolmirzayevdan keyin adabiyot maydomda adabiy tanqid bilan shug‘ullanadigan ijodkorlar yanada kamaydi.
X Do‘stmuhammadning hozirgi adabiy jarayondagi bosnqa aaib va shoirlardan farqi shundaki, u adabiyotshunoslik sohasida nam qalam tebratib, adabiy jarayondagi muammolarm o ‘rganm kelmoqda.
Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasim olish uchun dissertatsiya himoya qildi, doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlarida- X.Do‘stmuhammadning «Ozod iztirob quvonchlari ktto bida muallif kitobxonni goh adib, goh publitsist, goh adabiyotshunos,
goh fikrga tashna ziyoli sifatida ma’rifiy suhbatlarga chorlaydi. Kitobdan o‘rin oigan maqolalarda adibning adabiyot va hayol, *hissiyotni tarbiyalaydigan ehtiros», kechikkan hayrat, umuman, falsafiy o‘ylar, xotiralar, qalb kechinmalari ifodasi kitobxonni ham befarq qoldirmaydi. «Otabek shuurining oniy su rati* maqolasida A Qodiriyning mahorati haqida yangicha kuzatishlar ifodalanadi.
«O`tkan kunlar*ning badiiy asar sifatida umrini uzaytirgan, uning hozirgi muxlislar nazarida ham qadr qimmat topganligining bosh omillaiidan biri unda kitobxonni o‘ylashga, mushohadaga undovchi san’atkorona badiiy tasvir vositalari mavjudligi degan xulosaga keiadi tanqidchi. X.Do'stmuhammad yapon adibi Akutagava Ryunoskening «Bisey sadoqati» hikoyasi bilan Oybek lirikasi o'rtasida g‘aroyib ohangdoshlik borligini topadi. «Najot muhabbatdami yo ...nafratda?» maqolasida esa ulkan iste’dod ohiblari yapon Akutagava Ryunoske va o‘zbek G‘afur 0 ‘ulom qalamiga mansub ikki hikoyani qiyoslar ckan, shunday xulosaga keiadi: «Bir so‘z bilan aytganda, «Rasyomon darvozasi*dagi muhtojlik inson tabiatidagi yovuz maylni qo‘zgkat;b yuborishi, «Mening o‘g‘rigina bolam»>da esa eng qattoi uqubailar ostida ham inson o‘zligini asrab qolishi mumkinligi tasvirlangan. Yapon hikoyasida sharoit insonni muvozanatdan chiqaradi. o‘G‘bek hikoyasida esa ayni shunday holat insonni yanada insoniyroq boiishga da’vat etadi»:. Maqolani o‘qigan o ‘quvchi qalbida G g‘G ‘ulomga va uning qahramonlariga nisbatan samimiy mehr uyg‘onganini sezmay qoladi.X.Do'stmuhammadning «ljod — ko‘ngil munawarligi» kitobi ham ijodiy portret, ocherk, suhbat, lavha va csselardan tashkil topgan. Ular milliy ma’naviyatimizning, qolaversa, jahon badiiyatining atoqli namoyandalari, yetuk siymolari. Munaqqid har bir ijodkorning ruhiy olami, shaxsi, har bir asarning raazmun-mohiyatini samimiylik bilan o ‘rganadi.
Shu hois badiiy ijodni ko'ngil munawarligi deb afaydi. Kitob mundarijasidagi fasllarning nomlanishi ham adibning ilmiybadiiy tafakkuri yuksakligidan darak beradi. «Vazmin jilva!ar»da A.Qodiriy, G‘.G‘ulom. A.Muxtor, N.Aminov, T.Murod kabi o‘zbek yozuvchilari, ulaming ijodi haqidagi kuzatishlar, xotiralar o'rin olgan bo‘lsa, «Daxlsiz dunyo»da O.Sharafiddinov, U.Normatov, I. G a fu rov, M.Sa’diy, kabi munaqqidlar haqida samimiylik bilan yuritiladi. «Odam baxtli yashamoq uchun yaratilgan» faslida chel el yozuvchilarining ijod dunyosiga nazar solinadi. «Ijod — ko‘ngil munawarligi» sizga jahon adabiyoti, madaniyati va san’atining Rembrant, Chaplin, Kafka, JJo y s. Dosioyevskiy kabi mana-man degan vakillari, o ‘zbek ad ab iy o tin in g A.Qodiriy, G‘.G‘ulom, O.Sharaftddinovdan tortib, MirpoMat Mirzo va Nazar Eshonquigacha bo‘lgan vakiuarining ma’naviy-ma’rifiy dunyosi, insor,, hayot, adabivotga qarashlari haqida ma’lumot beradi. Shunlngdek, 'X. Do'simuhammad. O G‘o d iztirob quvonchlari bizga shu vaqtgacha noma’lum bo‘lgan ruhiy qirralarini ochadi.
X.Do'stmuhammad mustaqillik davri adabiyoti, adabiy jarayonining faol kuzatuvchisi sifatida unga baho bera oladi. Shu bilan birga «XX asr mening hayotim» nomi ostida «Jahon adabiyoti» jumali savollariga javob bcrganda, kelgusi asrda o'zbckning bosh fazilali ilmga tashnaiik, fikrparvarlik, didi noziklik, tadbirkorlik, topqirlik, jasoratlilik, qonunparvarlik, xolislik va bag‘rikcnglik bo‘lisIii zurur deb hisoblaydi. Miliiy adabiyot millat mentalitetini, ya’ni xalqning sifat darajasini oshirishi haqidagi fikrlari, umuman. adib va munaqqid Do‘stmuhammadning adabiy-tanqidiy qarashlari istiqlol davri kitobxonining dunyoqarashini 0‘zgar lirishga yordam bera olishi bilan ahamiyatlidir.