A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ÖZGÜR İRADE
Seçim yapmakta, düşüncelerimizi ve arzularımızı harekete geçirmekte, dolayısıyla eylemimizin amacını belirlemekte özgür müyüz? Dar anlamda harekete geçme bakımından özgür olmayabilirsiniz (örneğin bir sandalyeye bağlanmışsınızdır), ama zihninizin içinde, ne düşündüğünüzü, ne tür niyetleriniz, düşleriniz ve hedefleriniz olduğunu belirleyecek bütün geçmiş koşullardan özgür müsünüz? Özgür irade tartışmasının kışkırttığı sorular bunlardır. Zihin kendi amaçlarını isteme bakımından özgür müdür, yoksa başka yapılar ve dış etkilere tabi veya onlara bağımlı mıdır? Determinizm bir zorlu sorun diker karşımıza: Her olay veya eylemin bir nedeni vardır. Yani irade yukarıda kastedilen anlamda özgür olamaz, çünkü düşünülen, düşlenen, arzu edilen, korkulan vesaire her şeyin nedeni daha önceki bazı olaylardır (genellikle fiziksel olaylar olarak düşünülse de bu zorunlu değildir). Bunu kabul etmek mümkün görünüyor, ama liberterler (politik alanda görülenler değil) determinizmin ezelden beri (ya da bir daire halinde) devam etmekte olan sonsuz bir olaylar reg-resyonunu gerektirdiğini ve bu akışı başlatmış olabilecek herhangi bir ilk muharrik veya başlatıcının vazedilmesinin ya bir çelişki ya da keyfi bir iddia oluşturacağını (bütün olaylar Tanrıyla ve/veya Büyük Patlama ile başladı türünden) söyleyerek itiraz ederler. Öyleyse niçin determinizmi bir kenara atıp duyarlı bireyin iradesinde daha makul bir etki yaratan bir neden anlayışına dönmüyoruz? Yani niçin zihnin özgürlüğünü tanıyan, determinizm dışı bir yaklaşıma olanak tanımıyoruz ya da determinizme zihin dışı fiziksel alanda olanak vermekle birlikte, zihinsel alanda determinizm dışı bir yaklaşıma sahip bir bağdaştırma teorisini seçmiyoruz? Determinizm konusuna benzer biçimde, kavram seçimi de tartışmayı çarpık hale getirebilir. Bu, kimilerinin sorunu semantik olduğu, dolayısıyla da felsefi olmadığı gerekçesiyle önemsememesine yol açmıştır. Wittgenstein konunun cadıların ve simyacıların alanına girdiğini, yani felsefi paradigmanın bir parçası olmaması gerektiğini düşünüyordu. İnsan düşüncesini binlerce yıldır meşgul eden bir mesele söz konusu olduğunda, bu biraz aceleci bir yaklaşım gibi görünüyor. Eğer geriye doğru gidip bir eylemi bir bireye bağlarsak ve kafamızı daha da zorlayarak düşünürsek, çoğu zaman bireyin iradesine toslarız. O zaman Sa-rah’nın arkadaşına hediye almasının nedeninin onun Sarah olmasına, kendi kendini belirleyen biri olmasına, dolayısıyla zora dayalı, tarihsel veya doğaüstü etkilerden özgür olmasına bağlı olduğunu haklı olarak iddia edebiliriz. Bu anlamda Sarah özgür bir öznedir ve nihai nedenler bulma konusunda her çaba onun duyarlı, kendi kendini belirleyen bir varlık olarak doğasını yadsımak olur. Sarah’nın kendi kendini belirlediğini kendi kendini belirlediğine dayandırmak, iradenin özgürlüğünün aksiyomatik olarak alınması gerektiğini düşündürür bize. Bunun ise, Sa-rah’nın neden böyle davranmayı seçtiğini bilmek isteyenler için çok çekici olmadığı söylenebilir. Liberterler aksiyomun yeterli olduğu itirazını yaparlar. Teoloji evrenin ilk muharriki olarak Tann’nın önceliğini ileri sürerken, liberterler de bireyin kendi hareketlerinin ilk muharriki olarak tanınmasını talep ederler. Bir irade oluşturma özgürlüğü, Sartre gibi kimilerine göre, bir fizikçinin bir şeyleri keşfettiği tarzda bulunamaz. Bireyin bilinci tam da bir hiçlik olduğu için Özgürdür; dolayısıyla, benliğin kendisi için kendi üzerinde eylemesinin dışında beli denemezdi. Benlik belirli bir şekilde hareket etmek için belirlenmiş olduğuna inanarak harekete geçiyorsa, Sartre eğlenceli bir tarzda acımasız davranır: Hareketlerinin belirlenmiş olduğuna inanan insanlar alçaktır. Bunun çok yerinde olduğuna hiç kuşku yok, ama ne demektir bu? İnsanlıklarını ve bilinçlerini ve böylece iradelerinin özgürlüğünü inkâr ediyorlar demektir. Peki ama bir sonraki adımımı seçme konusunda o kadar da özgür müyüm? İnsanların bilinçli biçimde özgür olduklarını kabul edersek, bu, seçimin determinizmden ayırt edilebileceği anlamına gelmez. Bir sonraki aşamada seçtiğim şey, gerçekten de seçim, değerler, araçlar ve amaçlar konusunda kafamda var olan fikirler tarafından belirlenir. Zihnimden akıp giden birçok olasılıktan birini seçen irademdir sadece. Ayrıca, bu olasılıklardan bazıları ya genetik olarak devralınan (oldukça kuşkulu bir tavır) ya da bilinç altından önceden edinilmiş yapılar tarafından belirlenmiş olabilir. Freud’un psikanalitik yaklaşımı, insan iradesinin büyük bölümünün bilinçli saiklere değil bilinçaltı saiklere tabi olduğunu izah ederek iradenin tamamı için büyük bir meydan okuma oluşturmuştur. Ne var ki, kararlar konusunda iç sorumluluğun yerini değiştirmek liberter argümanı çürütmez. Yalnızca Sarah’nın neden bir hediye almayı seçtiği konusunda bir dizi farklı psikolojik faktörün göz önüne alınmasını olanaklı kılar. Sarah’nın hediyeyi almış olması felsefi bakımdan ilginç olmaya devam eder. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|