Aholining oilaviy tarkibi. Oila-insonlarning tabiiy biologik, nikoh

Aholining oilaviy tarkibi. Oila-insonlarning tabiiy biologik, nikoh.
qon-qarindoshlik, iqtisodiy, xuquqiy, ma'naviy munosabatlariga
asoslangan, turmush birligi va o'zaro javobgarlik orqali bog'langangan
ijtimoiy guruhidir. Oilaning bugungi shaklida oHa a'zolari bir-birlari
bilan umumiy turmush, ma'naviy xuquqiy, psixologik munosabatlar va
o'zaro javobgarlik his-tuyg'ulari bilan bog'lanib turadilar. Oilada har
bir oila a'zosining o'z ijtimoiy o'rni bordir. Oila asosini er-xotin tashkil
etadi. Lekin oilada er-xotin uning farzandlari, ota-onasi, aka-uka, opasingil va boshqa qarindosh-urug'lar ham yashashlari mumkin.
Demak oila turli mezonlar asosida tashkil topar ekan, ushbu
mezonlarni o'z mazmuniga ko'ra, shartli ravishda demograftk, ijtimoiy
va iqtisodiy mezonlarga ajratish mumkin.
Oilaning demografik mezonlarga ko'ra turlari:
1. Ma'lumki oila tashkil bo'lishiga avvalo erkak bilan ayol 0 'rtasidagi
nikoh birligi asos bo'ladi. Ana shu nikoh birligiga asosan oila ikki turga
bo'linadi.
Poligam-ko'p nikohli oilalar, bunday oilalar bir erkak, bir nechta
ayol bilan nikohda turishi, oila ko'rishi mumkin.
Monogam-bir nikohli oilalar, ya'ni bir erkak bir ayol bilan nikohda
turadi, oila quradi.
qayta tuzilgan -ikkinchi nikohli oilalar.
2. Oila unda istiqomat etuvchi oHa a'zolarining tarkibiga qarab ham
turlarga bo'linadi:
Oddiy (nuklear) oila, unda er-xotin l1ikohga kirmagan, ya'ni turmush
qurmagal1 farzandlari bilan yashaydi. Bunday oilalar turlari eng ko'p
tarqalgandir

Murakkab (ko'p bo'g'inli) oilalar, bunday oilalarda ikki yoki undan

ortiq, avlod vakillari istiqomat etishadi. Masalan, ota-ona oila qurgan
farzandi va nabiIaIari biIan yoki bobo, buvi, ota-ona va farzand o'z bolalari
bilan istiqomat etishadi.
3. Oila yadrosini tashkiI etgan er-xotin hayotligiga, shu oilada birga
yashash va yashamasligiga qarab ham oilalar turlicha bo'ladi.
Tugal (to'liq) oilalar, er-xotin xayot bo'lgan va birga yashagan
oilalar.
Tugalmas (noto'liq) oila. Bunday oilalarda oila asosini tashkil etgan
er xotinning biri hayot emas yoki shu oilada yashamaydi.
4. Oilada istiqomat etuvchi oila a'zolarining miqdoriga ko'ra:
Kichik oilalar (2-4 kishilik)
O'rta oilalar (5-6 kishilik)
Katta oilalar (7-8 va undan ko'p kishilik) mavjuddir.
5. Bolalar soniga ko'ra: farzandsiz, bir bolali, kam, o'rtacha va ko'p
bolali oilalar (davlatlarda, turli davrJarda ushbu mezonlar turlichadir.)
ga ajratish mumkin
Oilajamiyatda tutgan ijtimoiy o'rniga, ya'ni er-xotinning ijtimoiy
sinfiga, guruhiga qarab ham turlarga bo'linadi. Oilaning bo'nday
ijtimoiy turlari, turli ishiab chiqarish usuli hukmron jamiyatda
turlicha bo'lgan. Masalan, sobiq sovet hokimiyatida sosialistik ishlab
chiqarish usuli hukmron edi. Ushbu davrda jamiyatda asosan 3ta
ijtimoiy sinf qayd etilar edi. VIar, ishchi xizmatchi va kolxozchi
sinflar bo'lgan. Bunday sharoitda ba'zi oilalarda er-xotin bir xil
ijtimoiy, sinfga, guruhga mansub bo'lsa (eri ham, hotini ham ishchi,
ziyoli yoki kolxozchi), ba'zi oilalarda esa er-xotin turli ijtimoiy
guruhga mansub (eri ishchi, xotini ziyoli, eri kolxozchi, xotini
ishchi va x.k.) bo'lgan. Shu bois, oilalar ijtimoiy holatiga ko'ra 2
guruhga bo'lish mumkin:
1. Er-hotin bir xiI ijtimoiy guruhga mansub oilalar (ishchi oilalar,
xizmatchi oilaIar, dehqon, tadbirkor, savdogar, olimiar, san'atkor,
hunarmand va h.k. oilalar).
2. Er-hotin turti ijtimoiy guruhga mansub oilalar.
3. Er-hotinni ma'lumotlariga ko'ra turlari:
o'rta ma'lumotli, o'rta maxsus, yordamchi maktab ma'lumoti va oliy
ma'lumotga ega bo'lgan oilalar, ma'lumotsiz (savodsiz) oilalar.
4.0ilaning "yoshiga" ko'ra yosh oila (1 yilgacha, 3-5 yillik, 6-10
yillik turmush tajribasiga ega bo'lgan oilalar), o'rta yoshdagi oila, yetuk
oila.
5. Oilaning hududiy jihatlariga ko'ra;
shahar,qishloq va aralash tipdagi oilalar.

Oiladagi er-xotin va boshqa oila a'zoIarining tutgan o'rniga qarab;

Avtoritar oila (oiladagi hamma muammoni bir kishi er yoki xotin,
qaynota yoki qaynona hal etadi).
Demokratik oila (oiladagi har qanday muarnmolarni ko'pchilik bilan
kelishilgan holda hal tiladi)
Hamda aralash tipdagi oilalar.
7. Er hotinning millatiga ko'ra;
Bir millatli (er xotin bir xiI millatga mansub) va baynalminal (erhotin turli millatga mansub) oiIaiar.
Olaning yuridik xususiyatiga ko'ra turlari; Rasmiy oila (nikohdagi
oila) va norasmiy oila (nikohga kirmagan, nikohdan tashqari)
Oila paydo bo'igandan to hozirgi davrga qadar u bajarib kelgan
vazifalar chuqur ilmiy tahlil etilsa, ulami asosan uch yo'nalishda
ifodalash mumkin. Bu yo'nalishlar farzandlarning tug'ilishi, ularni
tarbiyalash va moddiyehtiyojini qondirishdir. Shuning uchun ham oila
vazifalarini uch guruhga ajratish maqsadga muvofiqdir.
Oilaning demografik vazifasi.
Oilaning ijtimoiy vazifasi.
Oilaning iqtisodiy vazifasi.
Oilaning demografik vazifasiga-uning demografik faoliyati, ya'ni
oilada farzandlarning tug'ilishi, inson naslini, jamiyatni davom ettiruvchiaviod yaratish kiradi.
Oilaning ijtimoiy vazifasiga-oilada faorzandlarni tarbiyalash, inson
sifatida kamolga yetkazish, ularning tabiatga, jamiyatga va o'zaro
munosabatlarini shakllantirish, dam olish va salomatligini tiklash kabilar
kiradi.
Oilaning iqtisodiy vazifasiga oila a'zolarini oziq-ovqat, kiyim-kechak
va boshqa yashash uchun zarur bo'lgan moddiy vositalar bilan
ta'minlash kiradi. Oilaning mohiyati vazifalari dunyodagi barcha xalqlar
uchun bir xildir. Lekin uning bajarilish darajasi ana shu xalqlar yashagan,
yashab kelayotgan davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga, turmush
tarziga, ularning urf odatlari, dini, qadriyatlariga bog'liqdir
Ilmiy manbalarda aholining oilaviy holati, degan tushuncha ma\jud
bo'lib, bu tushuncha malum hudud, davlat aholisiga tegishlidir. Aholining
oilaviy holati. Ma'lumki, jamiatda insonlar oila muhitida oila a'zosi bolib,
turli guruhlarda guruh a'zosi bo'lib yoki o'zlari alohida, yolg'iz holda
yashaydilar. Aholining bunday guruhlarga bo'linib yashashi uning oilaviy
holatini bildiradi.
Aholining oilaviy holati haqidagi ma'lumotlar aholi ro'yhati
o'tkazish yo'li bilan to'planadi. Sobiq sovet statistikasida aholi oilaviy
holati bo'yicha uch guruhga ajratilgan va aholi ro'yhati dasturiga kiritilga

oila bilan birga oila a'zosi bo'lib yashovchilar; oiladan alohida, lekin oila

bilan muntazam aloqani saqlab qolgan holda yashovchilarl; yolg'iz
yashovchilar.
Aholinig oilaviy tarkibini, demografiyaga oid ilmiy manbalarda oilada
yashovchi aholining oila turlari (tugal, tugalmas, nuklear (oddiy) va
murakkab, katta, kichik, o'rta va h.k.) bo'yicha taqsimlanishini e'tirob
etadi. Masalim 1989 yilda O'zbekistonda o'tkazilgan aholi ro'yhati
ma'lumotlari ko'rsatishicha oila muhitida yashovchi aholining 4,3% 2
kishilik oilada, 18,9% 3-4 kishilik kichik oilada; 27,9 fom 5-6 kishilik
o'rta oilada; qolgan 48,9 foizi 7-10 undan ko'p kishilik katta oilalarda
istiqomat etishgan.
Shunday qilib aholining oilaviy holati malum hudud yoki davlat
aholisining oilada, oila azosi bo'lib, oiladan alohida (oilasi bilan
munosabatlarini uzmagan holda) va yolg'iz yashovchilarga bo'linishini,
aholining oilaviy tarkibi esa aholining oila turlari bo'yicha taqsimlanishini
ifodalaydi.
Aholining oilaviy tarkibi aholining jinsiy va yosh tarkibiga bog'liq
bo'lib, tug'ilishi, o'lim, nikoh, ajrim kabi demografikjarayonlarta'sirida
shakllanadi. Shuningdek aholining oilaviy tarkibiga kat.ta farzandlarni
oila qurib, o'zlari ajralib chiqishjarayoni harnda migratsiya xususiyatlari
ham ta'sir ko'rsatadi. Ayniqsa'nikoh va ajrimjarayonlari aholining oilaviy
tarkibiga bevosita ta'sir etadi. Nikohning mustahkam bo'lishi to'liq oilalar
va ularda yashovchi aholi salmog'iga ijobiy ta'sir etsa, ajrim aksincha
tugalmas oUalar sonini ko'payishiga olib keladi. Bu hQlat o'z navbatida
qator ijtimoiy-iqtisodiy va demografik muammolarga sabab bo'ladi.
Xozirgi davrda dunyo, davlatlari aholisining oilaviy tarkibi, nikoh va
ajrim jarayonlari bo'yicha bir-birlaridan farq qiladilar. Ushbu farqlar
alohida halqlarning urf-odatlari, qadriyatlari, diniye'tiqodIari, davlatni
oila mustahkamligini qo'llab quvvatlash maqsadida olib borayotgan
siyosiy, iqtisodiy chora tadbirlari bilan bog'liqdir.
Jahon statistikasida "Oila" tushunchasi bilan birga "uy xOJaligi"
tushunchasidan ham foydalaniladi. Unda aholining oilaviy holati
haqidagi ma'lumotlar uy xo'jaliklari bo'yicha to'planadi. "Uy xo'jaligi"
birga xojalik yurituvchi, birga yashovchi kishilarni biriktiruvchi ijtimoiyiqtisodiy yacheykadW. Uy xOJaligi tushunchasi oiladan farq qilib, unda
faqat qarindoshlik munosabatlari asosida birikkan kishilargina emas balki,
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar asosida birga yashovchi begona kishilar
ham, alohida mustaqil xo'jalik yurituvchi yolg'iz kishilar ham kiritiladi.

Uy xo1aligi tushunchasi hamma davlatIarda ham bir xiI emas. U

bar bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitiga, unda isteqomat etuvchi
xalqning turmush tarziga, urf-odatlariga bog'liqdir. Ba'zi davlatlardauy
xo'jaligi uchun kishilarning birga yashashi asos qilib olinsa, boshqa bir
davlatda esa ularning birga ovqat tayyorlashi, birga ovqatlanishi asos qilib
olingan. .'
UyxoJaligi ikki turga bo'!inadi: shaxsiyvajamoa xoJaligi. Shaxsiyuy
xOJaligida bir uyda yashovchi, birga xOJaJik yurituvchi va o'zlariga o'zlari
ovqat tayyorlovchi kishilar guruhi kiradi. Bunday guruhlarda bir uyda,
yoki bir nechta uyda yashovchi yoki uyi bo'lmagan kishilar ham
yashashlari mumkin. Bunday uy xo'jaligida, bir uyda yashovchi otaona, bola, qarindoshlardan tashqari ikki yoki undan ortiq bir xo'jalikda
yashovchi, lekin qarindosh bo'lmagan yolg'iz kishilar, xizmatkorlari
bilan yashovchi yolg'iz ayol yoki erkaklar ham kiradi. qarindosh
bo'lmagan ikki yoki undan ko'p kishilar yashovchi shaxsiy uy xo'jaligi
1980-1985 yiUarda AqSh dagi uy xo'jaliklarning 10% yaqinini
Kanadada-5,6, Yangi Zerlandiyada-7,5, Belgiyada-3,6, va Yaponiyada
0,2% ni tashkil etgan1•
Jamoa xOJaIildariga bolalar, qariyalar nogironlar uylari, qamoqx:onalar,
kazarmalar, surunkaJi kasallar yashovchi kasalxonaJar va boshqa shunga
o'xshash muassasalar kiradi.
Shuni aJohida qayd etish lozimki, juda ko'p davlatlarda uy xOJaligining
asosiy qisrnini nikoh va qon-qarindoshlik asosida tashkil topgan oilaJar
tashkil etadi. Bunday uy xo'jaligi fanda "Oilaviy uy xo'jaligi" deyilad