Algoritmik tillar va dasturlash. Ma’ruza mashg’ulotlari uchun o’quv qo’llanma. X. E. Xolmirzayev, M. N. Ikromova, M. M. Bahromova Annotatsiya

3.2. Kalit (xizmatchi) so‘zlar
Kalit so‘zlar – bu tilning zahira qilingan yoki avvaldan tayinlab qo‘yilgan identifikatorlari yoki kompilyator uchun maxsus vazifani bajaruvchi buyruqlaridir.
C# dasturlash tilining kalit so‘zlari quyidagi 3.1- jadvalda keltirilgan.
3.1-jadval
C# ning kalit so‘zlari

Abstract	as	base	bool	break
Byte	case	catch	char	checked
Class	const	continue	decimal	default
Delegate	do	double	else	enum
Event	explicit	extern	false	finally
Fixed	float	for	foreach	goto
If	implicit	in	int	interface
Internal	is	lock	long	namespace
New	null	object	operator	out
Override	params	private	protected	public
Readonly	ref	return	sbyte	sealed
Short	sizeof	stackalloc	static	string
Struct	switch	this	throw	true
Try	typeof	uint	ulong	unchecked
Unsafe	ushort	using	virtual	void
Volatile	while

3.3.Amal belgilari va ajratuvchilar
Amal belgilar operandlar orasida aniq bir amalni bajarishni bildiruvchi bir yoki bir nechta belgi bo‘lishi mumkin. Masalan: a += b. Bu yerda a va b operandlar, += esa amal belgisi.
Amal belgisini bildiruvchi belgilar +, &&, |, < lar kabi maxsus belgilar yoki as va new kabi xizmatchi so‘zlar ham bo‘lishi mumkin.
Amallar - unda qatnashuvchi operandlar soniga qarab unar(bitta), binar(ikkita) va ternar(uchta) turlarga bo‘linadi.
Quyida C# da qo‘llaniladigan barcha amal belgilari keltirilgan.
+ - * / % & | ^ ! ~ =
< > ? ++ -- && || << >>
== != <= >= += -= *= /=
%= &= |= ^= <<= >>= ->
Ajratgichlar dastur elementlarini ajratish va aksincha guruhlash uchun qo‘llaniladi. Ular quyidagilardir:
{ } [ ] ( ) . , : ;
3.4. Literallar (konstantalar)
Literal yoki konstanta deb qiymati o‘zgarmaydigan kattaliklarga aytiladi. C# da standart mantiqiy, butun, haqiqiy, belgili va matnli qiymatga ega kattaliklar hamda null konstantasi bor. Dasturchi o‘zi e’lon qilgan konstantani tipi va qiymatini mustaqil berishi mumkin.
Konstantalarning berilishi va ularga misol quyidagi 3.2-jadvalda keltirilgan.
3.2-jadval.
C# ning konstantalari

Konstanta	Tavsifi	Misol
Mantiqiy	true (rost) yoki false (yolg‘on)	true false
Butun	O‘nlik: sonlar ketma-ketligi (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9), va ularning ortidan quyidagi suffikslarni qo‘yish lozim (U, u, L, l, UL, Ul, uL, ul, LU, Lu, lU, lu)	8 0 199226 8u 0Lu 199226L
	O‘n oltilik: 0x yoki 0X belgilari bilan birgalikda o‘n oltilik sanoq sistemasidagi raqamlar (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F), va ularning ortida quyidagi suffikslarni qo‘yiladi(U, u, L, l, UL, Ul, uL, ul, LU, Lu, lU, lu)	0xA 0x1B8 0X00FF 0xAU 0x1B8LU 0X00FFl
Haqiqiy	Fiksirlovchi nuqta bilan qo‘llaniluvchi raqamlar: va ularning ortidan qo‘yiluvchi quyidagi suffikslar: F, f, D, d, M, m Qo‘llanilishi: [raqam][.][raqam][suffiks]	5.7 .001 35. 5.7F .001d 35. 5F .001f 35m
	Eksponenta ko‘rinishidagi tartibda, qo‘llanilishi: [raqam][.][raqam]{E|e}[+|–][raqam] [suffiks] Suffiks — quyidagi belgilardan biri bo‘lishi mumkin: F, f, D, d, M, m	0.2E6 .11e+3 5E-10 0.2E6D .11e–3 5E10
Belgili	Apostrof ichiga yozilgan belgi yoki uning kodi	'A' 'yu' '*' '\0' '\n' '\xF' '\x74' '\uA81B'
Matnli yoki satrli	Qo‘shtirnoq ichiga olib yozilgan belgilar ketma-ketligi	"Zdes bil Vasia" "\tZnacheniye r = \xF5 \n" "Zdes bil \u0056\u0061" "C:\\temp\\file1.txt" @"C:\temp\file1.txt"
null	Hech qanday obyektni ko‘rsatmaydigan bo‘sh ishorat	null

Mantiqiy literallar 2 ta(true va false) bo‘lib, ular dasturda biror qiymatni bor yoki yo‘qligini bildiruvchi ishora sifatida keng qo‘llaniladi.

Agar manfiy qiymatli butun yoki haqiqiy literallarni qo‘llash lozim bo‘lsa raqam oldidan unar o‘zgartirish amali(-) dan foydalaniladi. Masalan: -658u.
Belgili literallar Unicode kodirovkasidagi ixtiyoriy belgi bo‘lishi mumkin.
Belgili konstantalar 4 xil ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:

• 
  odatiy grafik ko‘rinishda taqdim etiluvchi (apostrof va qatorni o‘tkazish belgisidan tashqari): 'A', 'yu', '*' ;
  
• 
  boshqaruvchi kalit belgilar (prefikslar) bilan ifodalanuvchi: '\0', '\n' ;
  
• 
  o‘n oltilik sanoq sistemasidagi kod ko‘rinishida: '\xF', '\x74' ;
  
• 
  Unicode simvolining escape ketma-ketligidagi kodi ko‘rinishida: '\uA81B'.
  

Belgili literallar – boshqaruvchi kalit belgilari ko‘rinishida yoki o‘n oltilik sanoq sistemasidagi ko‘rinishida yoki Unicode simvolining escape ketma-ketligidagi kodi ko‘rinishida ifodalanganda ularning oldida ‘\’- slash (teskari bo‘lish) belgisi qo‘yilishi shart. Boshqaruvchi kalit belgilarida ‘\’ belgisidan keyin yozilgan harflar mos ravishda maxsus vazifalarni bajaradi.
Quyidagi 3.3-jadvalda boshqaruvchi kalit belgilari va ularning vazifalari keltirilgan.
3.3-jadval.
Boshqaruv belgilari jadvali

Kalit	Tavsifi	Yunikodda kodi
\’	Bittalik qo‘shtirnoq, apostrofni ifodalaydi.	0×0027
\"	Ikkitalik qo‘shtirnoqni ifodalaydi.	0×0022
\\	Teskari slash ni o‘zini ifodalaydi.	0x005C
\0	Bo‘sh simvol.	0×0000
\a	ALERT. Ovozli signal.	0×0007
\b	Backspace. Bitta pozitsiya oldinga o‘tish.	0×0008
\f	FORM FEED. Yangi sahifaga o‘tish.	0x000C
\n	Yangi qatorga o‘tish	0x000A
\r	Karetka(kursor)ni qaytarish	0x000D
\t	Gorizontal tabulyatsiya	0×0009
\v	Vertikal tabulyatsiya	0x000B

O‘n oltilik sanoq sistemasida ifodalangan belgili literallar \x prefiksidan boshlanadi va undan keyin belgining kodi yoziladi. Prefiksdan keyin yoziluvchi belgining sonli kodi 0-215 gacha oraliqda bo‘lishi lozim, aks holda xatolik yuzaga keladi.

Unicode simvolining escape ketma-ketligidagi kodi ko‘rinishida ifodalangan belgili literallar \u yoki \U prefiksidan boshlanadi va undan so‘ng o‘n oltilik sanoq sistemasidagi kod yoziladi. Yoziluvchi o‘n oltilik sanoq sistemasidagi kod \U10000 dan \U10FFFF gacha diapazonda bo‘lishi lozim.
Satrli ko‘rinishdagi literallarni ifodalashda ham boshqaruv kalitli literallardan foydalanish mumkin. Masalan bir necha qatordan iborat jumlani bitta literalga jamlangan xolatini ifodalash uchun ularni \n (qatorlarni ajratish kaliti) bilan qo‘shib yoziladi. Masalan:
“Mustaqil O‘zbekiston \nhech qachon, hech kimga \nqaram bo‘lmaydi!”.
Ushbu literal aslida quyidagicha ko‘rinishda:
Mustaqil O‘zbekiston
hech qachon, hech kimga
qaram bo‘lmaydi!”.
Boshqaruvchi kalit belgilarini satrli literallarda o‘z vazifasini bajarmasligi ya’ni ularni o‘chirib qo‘yish yoki oddiy qilib aytganda ular belgi ko‘rinishida qabul qilinishi uchun C# da ana shu literal @ belgisi bilan ishlatilishi lozim. Masalan, faylning joylashgan joyini ifodalash uchun mana bu ikki ko‘rinishda berilgan literallarni solishtirib ko‘ramiz:
"C:\\app\\bin\\debug\\a.exe"
@"C:\app\bin\debug\a.exe"
Ko‘rinib turibdiki ikkinchi variantdagi literalni qo‘llash birinchisiga nisbatan qulayroq.