Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi

Reja:

1. 
   Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi
   
2. 
   Muqumiy hayoti va ijodi .
   
3. 
   Frazeologik birikmalar.
   

Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi
Kutubxona 1870-yili may oyida Toshkent ommaviy kutubxonasi sifatida ochilgan. Fondini tashkil qilishga Xalq maorifi vazirligi, Fanlar Akademiyasi, Ommaviy kutubxona, Geografiya jamiyati, Rossiya bosh shtabi hamkorlik koʻrsatib, oʻz fondlaridan adabiyotlar sovgʻa qilishgan. 1870-yil may oyida 2200 tomdan (1200 nomdagi) ortiq kitob yigʻilib, kutubxona fondining asosi yaratilgan.
Kutubxonaning qoʻlyozmalar fondi 1917-yilda 250 tomni tashkil etgan. Bu davrda kutubxonaga Xiva va Toshkent litografiyalarida chiqarilgan birinchi litografik kitoblar xarid qilingan. Bu litografiyalar Alisher Navoiyning “Xamsa”si (1880), “Munis devoni”, XVIII asrning mashhur shoiri Soʻfi Ollohyorning “Sabotul ojiziyn” (“Ojizlar matonati”) asarlari va boshqa noyob manbalardan iborat.
1920-yili kutubxonaga Davlat kutubxonasi maqomi berildi va u keskin oʻzgardi. 1925-yilga kelib kutubxonaning fondi 140 ming jildga yetdi. 1920-yildan boshlab kutubxona Turkiston oʻlkasida chop etilayotgan nashrlarning majburiy nusxalari taqdim etilgan.
Markaziy Osiyo respublikalarining tashkil etilishi natijasida kutubxona Oʻzbekiston xalq taʼlimi qoʻmitasiga buysunadi va qayta tashkil etilgan Markaziy Osiy respublikalarida kutubxonachilik ishini tashkil etish boʻyicha amaliy yordam koʻrsata boshlaydi.
Oʻzbekiston hukumatining Qaroriga koʻra Toshkentdagi Oʻzbekiston Davlat ommaviy kutubxonasi 1933-yildan respublikaning sharq qoʻlyozmalarini saqlash Markazi deb eʼlon qilingan.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda kutubxonaning asosiy vazifasi kitob fondlarini toʻldirish va kengaytirishdan iborat boʻlgan. Bu vaqtda Bolgariya, Vengriya, Germaniya Demokratik Respublikasi, Polsha, Ruminiya, Chexoslovakiya kabi davlatlardan kitoblar kela boshlagan. Buyuk Britaniya, AQSH, Fransiya, Germaniya Federativ Respublikasi, Yaponiya va boshqa davlatlar bilan hamdoʻstlik aloqalari yoʻlga qoʻyilgan.
1948-yili kutubxonaga buyuk oʻzbek shoiri Alisher Navoiy nomi berildi va muassasa 350 oʻrinli oʻquv zaliga ega boʻlgan uch qavatli yangi binoda ish boshladi. Oʻsha paytda nodir va qadimiy nashrlar boʻlimi tashkil etilib, unda 2 mingdan ortiq kitob, jumladan, 250 ta avtografli, 151 ta ekslibrisli kitoblar jamlangan edi. Ayni paytda bu fond 16 mingdan ortiq manbaga ega.
1980-yillardan fondni oʻzbek tilidagi adabiyotlar bilan boyitishga alohida eʼtibor qaratila boshlangan. Hozirda ularning soni 600 mingdan ortiq boʻlib, oʻzbek mumtoz adabiyotining Beruniy, Ibn Sino, Mirzo Ulugʻbek, Alisher Navoiy, Furqat, Muqimiy, Zavqiy kabi namoyandalari hamda zamonaviy adabiyot va ilm-fan vakillarining asarlaridan iborat.
Kutubxona tarixidagi navbatdagi muhim davr 2002-yildan boshlandi – shu yili 20-fevralda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentinig “Ilmiy-tadqiqot faoliyatini takomillashtirish toʻgʻrisida”gi Farmoni chiqdi. Farmonning 8-bandida respublika ilmiy muassasalarilarining taklifi qabul qilinib, Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Respublikasi Davlat kutubxonasi bilan Respublika ilmiy-texnika kutubxonasini birlashtirib, Vazirlar Mahkamasi huzurida Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi tashkil etildi.
2002-yil 12-aprelda Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasini tashkil etish toʻgʻrisida”gi Qarori qabul qilindi. Ushbu qarorga muvofiq kutubxonaning maqomi – milliy va xorijiy adabiyotlarning asosiy davlat xazinasi, kutubxonashunoslik, bibliografiyashunoslik, kitobshunoslik sohasidagi ilmiy-tadqiqot, metodik ishlarni olib boruvchi va muvofiqlashtiruvchi ilmiy markaz etib belgilandi.
2011-yili poytaxtimizda shaharsozlik madaniyatining yana bir noyob namunasi – “Maʼrifat markazi” bunyod etilib, undan Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi joy oldi.
2012-yil 20-martda qabul qilingan “Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi – axborot-resurs markazi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qaroriga muvofiq kutubxona tuzilmasi yangilandi, uning boʻlimlari va xizmat koʻrsatish ishi takomillashtirildi, vazifalar koʻlami kengaytirildi.
Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 9-avgustdagi “Nodir, alohida qimmatli va noyob nashrlar saqlanishini taʼminlash, ularning fondini tizimli koʻpaytirish va boyitish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori ijrosi doirasida axbrot-kutubxona muassasalari, muzeylar fondlarida saqlanib kelinayotgan qadimgi qoʻlyozma va noyob kitoblarni elektron formatga oʻtkazish, Milliy kutubxonada mavjud boʻlgan nodir kitoblar fondining elektron katalogi bilan qiyoslab, yoʻq kitoblarni aniqlash hamda Milliy yigʻma elektron katalogi asosida mazkur nashrlarning toʻliq matnli elektron maʼlumotlar bazasini yaratish ishlari olib borilmoqda.
Oʻzbekiston Milliy kutubxonasida foydalanuvchilarga jahon andozalari darajasida xizmat koʻrsatish uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Jumladan, 800 oʻrinli 13 ta oʻquv zaliga axborot-kutubxona faoliyatini yuqori darajada olib borishga moʻljallangan zamonaviy asbob-uskunalar va texnik vositalar oʻrnatilgan, Wi-Fi tizimi yoʻlga qoʻyilgan. Bunday sharoitlar kitobxonlar tashrifi yildan-yilga oshib borishiga imkon bermoqda.
“Oʻzbekiston”, “Adolat”, “Istiqbol”, “Jahon”, “Tafakkur” oʻquv zallarida tashkil qilingan ochiq fondlar foydalanuvchilarni kitob javonlari oralab oʻziga zarur boʻlgan kitoblarni bemalol izlashi va buyurtma berishi, shuningdek, kutubxona fondiga yangi olingan manbalar bilan yaqindan tanishish imkonini berdi.
Kutubxona tomonidan 2013-2014-yillar davomida kutubxona fondlaridagi ilmiy jihatdan boy adabiyotlarni targʻib qilish va foydalanuvchiga masofadan tezkor xizmat koʻrsatish maqsadida 7 ta texnik loyiha, jumladan, “ISBN, ISSN va UOʻK, KBK” raqamlarini berish” interaktiv onlayn xizmati, “Nodir nashr va qoʻlyozmalar maʼlumot bazasini yaratish, saqlash va aniq taqdim qilish jarayonini avtomatlashtirish”, “Milliy kutubxonaning yagona bazasi asosida kitob va jurnallarning statistik hisobotini avtomatlashtirish”, “Dissertatsiya va ilmiy ishlarning yagona bazasi”, “Shaxsiy kabinet”, “Imidj katalog” dasturlari amalga oshirilmoqda.
Vazirlar Mahkamasining “Oʻzbekiston Matbuot va axborot agentligi toʻgʻrisidagi Nizomni tasdiqlash, shuningdek, uning faoliyatini takomillashtirish toʻgʻrisida” 2017-yil 30-dekabrdagi qarori asosida Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi Agentlik tuzilmasi tarkibiga kiritildi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 4-fevraldagi “Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi faoliyatini tashkil etish toʻgʻrisida”gi qarori bilan Agentlikka axborot-kutubxona faoliyatini rivojlantirishni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha vakolatli organ maqomi berildi. Natijada Oʻzbekiston Milliy kutubxonasi oldiga yangi vazifalar qoʻyildi.
Ushbu kutubxona hozirda mamlakatimizdagi barcha axborot-kutubxona muassasalari uchun muvofiqlashtiruvchi va uslubiy markaz vazifasini oʻtamoqda. Kutubxona huzurida tashkil etilgan Respublika uslubiy kengashi kutubxonalar faoliyatini axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan taʼminlash, alohida kutubxonalar uchun namunali nizomlar, uslubiy-bibliografik qoʻllanmalarni joriy etishga doir tavsiyalarni ishlab chiqish bilan shugʻullanmoqda.
Muqimiy (taxallusi; asl ism-sharifi Muhammad Aminxoʻja Mirzaxoʻja oʻgʻli) (1850, Qoʻqon — 1903-yil 25-may, Qoʻqon) — oʻzbek shoiri va mutafakkiri. Oʻzbek demokratik adabiyoti asoschilaridan.
Otasi toshkentlik, onasi Oyshabibi xoʻjandlik boʻlib, Qoʻqonda yashaganlar. Muqimiy boshlangʻich maʼlumotni mahallasidagi maktabda olgan. Onasi Muhammad Aminxoʻjada sheʼriyatga havas uygʻotgan. Muqimiy Qoʻqondagi Nodira bino qildirgan „Moxlar oyim“ madrasasida, soʻng Buxoro madrasalaridan birida oʻqigan (1864-1865; 1875-1876). 1876-yilda Qoʻqonga qaytgach, yer qurilishi mahkamasida mirzalik qilgan faoliyati vaqtda amaldorlarning qallobliklarini befarq kuzata olmasdan „Tanobchilar“ satirasini yozgan.
1870-yillar oxirlarida Qoʻqonga qaytgan va ijod bilan shugʻullangan. Otasi vafotidan soʻng moddiy ahvoli ogʻirlashgach, „Hazrat“ madrasasining kichik bir hujrasiga koʻchib oʻtgan (1885), butun umri qashshoqlikda kechgan. Bir necha bor Toshkentga sayohat qilgan (1887-1888, 1892), Toshkentdagi yangiliklar bilan tanishgan. Toshkent madaniy va adabiy hayotini chuqur oʻrgangan. Almaiy, Nodim kabi ilgʻor ruxdagi ijodkorlar bilan aloqa bogʻlab, ijodiy hamkorlik qilgan. Muqimiy yashab ijod etgan davr adabiy hayoti murakkab edi. Bunday muhit Muqimiy ijodiga kuchli taʼsir koʻrsatdi. Ijodining ilk davrida qisman shaklbozlik unsurlari, sanʼatpardozlik mayllariga berilish ham uchraydi. Lekin tezda bu xil anʼanalardan voz kechib, jamiyatdagi illatlarga, eskilik aqidalariga tanqidiy nazar bilan qaradi. Navoiy, Jomiy, Nizomiy va Fuzuliydan oʻrgandi, ular gʻazallariga muhammaslar bogʻladi. Jomiyni oʻziga ustoz bildi. Oʻzbek, fors mumtoz shoirlari anʼanalarini davom ettirdi. Oʻzbek adabiyotida demokratik yoʻnalishning vujudga kelishi va shakllanishi Muqimiy nomi bilan bogʻliq. U boshliq Furqat, Zavqiy, Avaz, Komil kabi ilgʻor fikrli shoirlar oʻzbek adabiyoti tarixida yangi sahifa ochdilar. Muqimiy lirikasi chuqur optimizm bilan sugʻorilgan, hayotiylik ushbu lirikaning asosiy va yetakchi xususiyatlaridan. Muqimiy real muhabbatni, insonni kuylagan. Sheʼrlarining tub mohiyatini inson kechinmalari, sevinch va alamlari, istak va armonlari, kurashlari tashkil etgan. Ularda doʻstlik, sadoqat, samimiyat vafodorlik, sabot va matonat ulugʻlangan va bular orqali shoir kishilarda yaxshi xususiyatlarni tarbiyalashga intilgan. Adolatli va baxtli zamonni orzu qilgan, shunday kunlar kelishiga ishongan („Kelur oxir seni ham yoʻqlagʻudek bir zamon yaxshi“ va boshqalar). Hasrat, shikoyat, norozilik motivlari mavjud boʻlgan sheʼrlarida ham kelajakka ishonch, farovon hayot haqidagi orzu-ideallari aks etgan.
Muqimiy dunyoqarashi va intilishlari bilan muhit oʻrtasidagi ziddiyat uning ijodida tanqidiy yoʻnalishni maydonga keltirgan. Bu uning xajviyotida koʻproq aks etgan. Hajviyoti mazmunan satira va yumorga boʻlinadi. Satiralarida chor amaldorlari, ayrim mahalliy boylarning kirdikorlari ochib tashlangan („Tanobchilar“, „Toʻy“, „Moskovchi boy taʼrifida“, „Hajvi Viktor boy“, „Voqeai Viktor“ va boshqalar)- „Saylov (Adabiyot)“, „Dar mazammati zamona“ va boshqalarda oʻlkaga kirib kelayotgan kapitalistik va gʻayriaxloqiy munosabatlar hamda ularning oqibatlari koʻrsatilgan. Baʼzan, oʻsha davrdagi hukmron qarashlarga ergashib, Dukchi eshon haqida ham hajviy asarlar yozgan („Hajvi halifai Mingtepa“).
Ot, arava, loy, pashsha, bezgak kabi mavzularda 30 ga yaqin hajviy asar yaratgan. Ularda shoir turmushning qoloq va chirkin tomonlari, ijtimoiy ongdagi nuqsonlar ustidan kulgan, mustamlakachilik azobi, harobalikni zaharxandalik bilan tasvirlagan („Devonamen“, „Koʻsamen“ „Hayron qildi loy“, „Pash-shalar“, „Shikoyati bezak“ va boshqalar). Boshqa bir qator hajviyalarida jamiyat hayotidagi oʻzgarishlarga yangicha munosabat aks etgan („Taʼrifi pech“, „Aroba qursin“, „Loy“ va boshqalar).
Muqimiy oʻzbek adabiyotiga ishchilar mavzusini olib kirdi, tiplar galereyasini yaratdi („Maskovchi boy taʼrifida“, „Voqeai Viktor“ va boshqalar). Turli shahar va qishloqlarga qilgan sayohatlari taassurotlari asosida 4 qismli „Sayohatnoma“ asarini yozdi. Asar yengil, oʻynoqi vaznda yozilgan, 4 misrali bandlardan tashkil topgan. Unda xalq turmushining ogʻirligi, qishloqlarning vayronaligi realistik tasvirlangan. Shoir yaxshilikni maʼqullab, goʻzallikni madh etgan, kamchiliklar ustidan kulib, tanbeh bergan, yovuzlikni, turli illatlarni tanqid qilgan.
Muqimiy ijodini oʻrganish, asarlarini toʻplash va nashr ettirish u hayot davridayoq boshlangan. Dastlab Ostroumov „Devoni Muqimiy“ toʻplamini (T., 1907) nashr qilgan, soʻng 1910—1912-yillarda „Devoni Muqimiy maa hajviyot“ nomi bilan asarlari toʻplami bosilgan. Keyingi davrlarda Gʻofur Gʻulom, Oybek, Xodi Zarifov, Homil Yoqubov, H. Razzoqov, Gʻulom Karimov, Abduqodir Hayitmetov va boshqalar Muqimiy ijodini tadqiq etganlar. Sheʼrlaridan namunalar chet tillarga tarjima qilingan. Qoʻqonda uy-muzeyi tashkil etilgan. Fargʻona viloyatidagi shaharcha, Toshkent koʻchalaridan biri, Oʻzbek davlat musiqali drama teatri Muqimiy nomi bilan ataladi. Shoir haqida Sobir Abdulla „Mavlono Muqimiy“ romani va „Muqimiy“ dramasini yaratgan. Muqimiyning aksariyat gʻazallari ashulaga aylangan.


.


Frazeologiya - bu faqat ma'lum bir tilga xos bo'lgan, ma'nosi unga kiritilgan so'zlarning ma'nosi bilan belgilanmagan, alohida olingan so'zlarning xarakterli birikmasi. Frazeologik birliklarni so'zma-so'z tarjima qilish mumkin emasligi sababli (ma'nosi yo'qoladi), tarjima va tushunish qiyinchiliklari ko'pincha yuzaga keladi. Boshqa tomondan, bunday frazeologik birliklar tilga yorqin hissiy rang beradi. Ko'pincha idiomalarning grammatik ma'nosi zamonaviy til me'yorlariga mos kelmaydi, ammo grammatik arxaizmdir. Rus tilidagi bunday iboralarga misol: "burun bilan turish", "orqa oyoqlarini urish", "o'zgarish berish", "atrofda ahmoqlik", "nuqtai nazar" va boshqalar.
Frazeologiyaning asosiy xususiyatlari. Frazeologik birliklarni boshqa til birliklaridan, xususan, so'z va erkin iboralardan ajratish uchun frazeologik birliklarning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash kerak.
1. Nutqdagi frazeologik birliklarning takrorlanishi tugallangan birliklar sifatida. Barqaror kombinatsiyalar tilda, biz so'zlarni eslaganimizdek, eslab qolishimiz kerak bo'lgan, ilgari yaratilgan til birikmalarining to'plami sifatida mavjud.
2. Frazeologik birliklarning ma'nosi yaxlitligi Tuzilishning bo'linishiga qaramay, ular umumlashtirilgan-yaxlit ma'noga ega ekanligi, odatda, ma'lum bir semantik tarkibga asoslangan iborani qayta ko'rib chiqishdir. A'zolaridan biri eskirgan va ushbu iboradan tashqarida zamonaviy tilda ishlatilmaydigan barqaror birikmalar frazeologizmning ma'nosi uning tarkibiy qismlarining qadriyatlaridan iborat emasligining yaxshi namunalari bo'lib xizmat qiladi. Biroq, ma'ruzachi bu so'zni unga notanish deb hisoblamaydi, chunki u barcha frazeologik birliklarning umumiy, ajralmas ma'nosini biladi. Umumlashtirilgan - ajralmas ma'no shuningdek barqaror birikmaning umumiy ma'nosi va uning tarkibiy qismlarining qiymatlari o'rtasidagi munosabatni kuzatish mumkin bo'lgan iboralardir.
3. Komponent tarkibining muvofiqligi, barqarorlik frazeologik birliklarni erkin iboralardan ajratib turadi. Barqaror birikmalarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular qoida tariqasida doimiy va tarkibiy bo'lib, ya'ni. ular belgilangan tartibda joylashtirilgan ma'lum so'zlarni o'z ichiga oladi. Frazeologik birliklar tarkibiy qismlarining o'zaro almashinishi faqat umumiy til frazeologik variantlarida, ya'ni. bir xil ma'noga ega bo'lgan, bir xil majoziy tuzilishga ega, ammo leksik va grammatik tarkiblari jihatidan farq qiluvchi turg'un birikmalarda.
4. Frazeologiyaning ekvivalentligi va bitta so'z, barqaror birikmaning so'z bilan juda ko'p o'xshashligini anglatadi. So'z singari, bu til birligi, tayyor shaklda takrorlanadi va har safar yangidan yaratilmaydi, mustaqil ma'no va grammatik bog'liqlikka ega, bu frazeologik birlik, so'z kabi, nutqning muayyan qismiga tegishli ekanligini anglatadi. Nominal frazeologik iboralarni ajratish mumkin (otilgan chumchuq - bu tajribali odam), sifatlar (osmondagi yulduzlar etarli emas - oddiy, tanib bo'lmaydigan odam haqida) fe'llar (o'lik holatga tushib qolish - qiyin ahvolda qolish); adverbial (charchamasdan, tirishqoqlik bilan, charchamasdan), aralashgan (biznikini biling! - o'zingizni maqtash haqida). Ko'plab frazeologik birliklar bitta so'zga mos keladi (ikkala elkama pichog'ini kiyib olish - g'alaba qozonish uchun). Turg'un iboralar sintaktik vazifadagi so'zlarga o'xshaydi, chunki ular jumlalarning individual a'zosi rolini bajaradilar. Masalan: Odam Atoning nabirasini yolg'iz o'zi aylantirmadi (M. Lermontov);
5. Frazeologik birliklarni ajratish uning kamida ikkita og'zaki tarkibiy qismdan iboratligi, har biri mustaqil birlik sifatida grammatik jihatdan chegaralanganligi, ya'ni uning stressi va oxiri bor. Bu frazeologiya va so'z o'rtasidagi asosiy farq.
6. Frazeologik tasvir Bu shundan iboratki, ko'pgina barqaror iboralar nafaqat hodisalarni, alomatlarni, ob'ektlarni, xatti-harakatlarni chaqiradi, balki ma'lum bir tasvirni ham o'z ichiga oladi. Bu, avvalo, ikki hodisaning o'xshashligi va taqqoslanishi natijasida, ma'nolari lingvistik metafora asosida shakllangan, biri taqqoslashga asos bo'lib, boshqasi u bilan taqqoslanadigan frazeologik birliklarga taalluqlidir. Masalan, frazeologiyada grated kalach, ya'ni hayotda ko'p narsalarni ko'rgan tajribali odam, pishirishdan oldin uzoq vaqt ishqalanib, yiqilib tushadigan maydalangan kalachaga (kalachaning navlaridan biri) mos keladi. Bu frazeologiyaning tasavvurini yaratadi. Rus tilining ba'zi frazeologik birliklarida tasavvur etishmaydi. Bular tarkibiga turli xil semantik bo'linmaydigan birikmalar kiradi, ular kompozitsion nomlar va atamalarni (ko'mir, kun tartibi, himoya pinasi, ko'zoynak kabi), shuningdek, moddaning turiga kiradigan frazeologik birliklarni o'z ichiga oladi.
7. Hissiy ifodali rang berish Frazeologik birliklar rus tilidagi frazeologik birliklarning aksariyati nominativ funktsiyadan tashqari xarakteristik funktsiyani bajarishi bilan ham namoyon bo'ladi: ular nafaqat ob'ektiv voqelikda mavjud bo'lgan ba'zi ob'ektlarni, hodisalarni, xatti-harakatlarni nomlash bilan birga, shu bilan birga nomlangan ob'ektlar, hodisalar, harakatlarga baho berishadi. Rus tilidagi frazeologik birliklarning hissiy va ekspressiv ahamiyati har xil. Ulardan ba'zilari minimal ifodaga ega (ekspressivlik), masalan: quloqlaringizda turing - "doimo eshitiladi". Boshqalar aniq talaffuzga ega va ifodalangan bahoni ta'kidlash uchun xizmat qiladi. Masalan, kalit bilan urish - "zo'ravon oqish, namoyon bo'lish". Emotsional ifodali rang berish jarayonida frazeologik birliklarning mavjudligini sinonimik frazeologik birliklarga qarash mumkin, ular umumiy ma'noga ega bo'lib, rangi turlicha bo'lishi mumkin. Masalan, barcha savdolarning zerikishidan tortib (ijobiy baho) va shveytsariyalik, o'roqchi va qo'pol o'yinchi (o'ynoqi va istehzoli baho) hamma narsani qanday qilishni biladigan odam haqida.
8. FrazeologiyaKomponentlardan birining ma'nosining erkinligi yo'qligi ko'pgina barqaror kombinatsiyalarning o'ziga xos xususiyati hisoblanadi. Ba'zi bir frazeologik birliklarda uning tarkibiy qismi tilda frazeologik jihatdan bog'liq ma'noga ega ekanligi namoyon bo'ladi, uning asosiy belgilari leksik muhitni tanlashda semantik mustaqillik va qaramlikning yo'qligi. Masalan, "qasamyod" so'zining frazeologik ma'nosi, uning ma'nosi faqat ma'lum bir leksik muhitda, "dushman" so'zi bilan birlashtirilganligida namoyon bo'ladi: qasam ichgan dushman - "murosasiz dushman" - va rus tilida bu barqaror birikmadan tashqarida ishlatilmaydi. Turli turg'un birikma tarkibiy qismlaridan biri ma'nosining frazeologik tabiati ushbu tarkibiy qism faqat ushbu frazeologik birlik doirasida, alohida tashqarida mustaqil ma'noga ega bo'lishi va ko'plab erkin kombinatsiyalarda ishlatilishi mumkin bo'lgan maxsus frazeologik bog'liq ma'noga ega bo'lishida namoyon bo'ladi. Masalan, "oq" so'zi erkin birikmalarda (oq qog'oz, oq qor) o'z ma'nosiga ega bo'lgan tilda qo'llaniladi, ammo oq qarg'a faqat o'ziga xos, frazeologik bog'liq ma'noga ega bo'ladi - "boshqalardan farqli o'laroq nimadir bilan ajralib turadi. ".
9. Frazeologiya idiomasi uning semantik bo'linmas ma'nosi alohida olingan tarkibiy qismlarning qiymatlaridan kelib chiqmasligi va ular bilan mos kelmasligi bilan namoyon bo'ladi. Shu sababli frazeologik birliklarni boshqa tillarga aniq tarjima qilishning iloji yo'qligi; buni ushbu tilga xos bo'lgan o'ziga xos qonunlarning mavjudligi bilan izohlash mumkin. Agar erkin iboralar asosan ekstralvistik voqelikning lingvistik aks ettirishning umumiy qonuniyatlariga binoan tuzilgan bo'lsa, so'zlarni frazeologiyaning bir qismi sifatida ishlatish ma'lum bir til tizimining o'ziga xos qonunlari bilan belgilanadi.
* Frazeologik birliklarning tasnifi frazeologik birliklarning oz yoki ko'proq motivatsion ma'nolariga, tarkibiy qismlarning semantik birlashuviga asoslangan. Akademik V.V.Vinogradovdan so'ng uchta asosiy turni ajratish odatiy holdir: frazeologik birlashish, frazeologik birlashma va frazeologik birikmalar.
Frazeologik bitimlar - bular ma'nosi jihatidan bir-biriga mos kelmaydigan frazeologik birliklar, ularning butun ma'nosi tarkibiy so'zlarning ma'nolari bilan mutlaqo asoslanmagan, masalan: chelakni urish, muammoga duch kelish, tirnoqlarni keskinlashtirish, g'ildiraklardagi turuslar, miyalarini yig'ishtirish va boshqalar. Ko'pincha frazeologik birlashmalar tarkibida so'zlar mavjud. zamonaviy rus tilida yolg'iz ishlatilmaydi.
Frazeologik birliklar - bu tarkibiy qismlarning ma'nolari bilan ajralib turadigan frazeologik birliklar. Birlikka misollar: kamarni tortib olish, mayda suzish, iste'dodni erga ko'mish, barmoqdan so'rib olish, burun orqali etaklash va boshqalar. Frazeologik birlikning o'ziga xos xususiyatlaridan biri bu ularning tasviridir. Tasavvurning mavjudligi frazeologik birlikni noma'lum bepul shon-shuhrat birikmalaridan ajratib turadi. Shunday qilib, taklifda, bola boshini hojatxona sovuni bilan sovunladi; kombinatsiya uning boshini bepul sovutdi, bu to'g'ridan-to'g'ri ma'noga ega va har qanday tasavvurlardan xoli; jumlada men boshliq kechikkanligi uchun boshini sovunlamasligidan qo'rqaman, bosh kombinatsiyalangan sovun majoziy ma'noda ishlatiladi va frazeologik birlikni anglatadi.
Frazeologik birikmalar - bu frazeologik birliklar, ularning yaxlit ma'nosi tarkibiy qismlarning ma'nosidan iborat va shu bilan birga tarkibiy qismlardan biri birikma deb ataladigan foydalanishga ega. Qanday foydalanish bilan bog'liqligini tushunish uchun biz tezlikni ko'rib chiqamiz: qo'rquv, hasad, g'azablanishni oladi. Ushbu burilishlarda ishlatiladigan "olish" fe'lida biron bir hissiyot nomi bilan birlashmaydi, faqat ba'zi birlari bilan, masalan: "quvonch oladi", "zavq oladi" deyilmaydi. Fe'lning bunday ishlatilishi bog'liq (yoki frazeologik jihatdan bog'langan) deb nomlanadi. Tegishli - nozik so'zni nozik masala, nozik biznes nuqtai nazaridan ishlatish; boshqa otlar bilan, hatto savol va amal so'zlariga ham yaqin bo'lgan nozik sifatlar qo'shilmaydi.
Kutib bo'lmaydigan iboralar modeliga ko'ra shakllangan frazeologizmlar bir xil va noaniq bo'lishi mumkin, sinonim va antonimik munosabatlarga kirishishi, semantik birlashma asosida tematik qatorlarga birlashishi va boshqalar.
Frazeologik birliklarning aksariyati bir xil emas. Noaniqlikning rivojlanishiga frazeologik birliklar ko'pincha bir xil tarkibdagi erkin iboralarni metafora bilan qayta ko'rib chiqish natijasida shakllanishiga to'sqinlik qilmoqda. Xuddi shu erkin iborani takroriy metaforizatsiya qilish natijasida shunchaki metafora ma'nolariga ega bo'lgan noaniq frazeologik birliklar paydo bo'ladi. Masalan, quyruqni silkitadigan frazeologizm degani:

1. 
   "Ayyorlik, ajralmoq"; "Siz, birodar, kechirasiz, men tayga odamiman, to'g'ri, men qanday qilib aldashni, dumimni qanday bilishni bilmayman" (Yu.M. Shestakov);
   
2. 
   "Yechimni tanlashda ikkilanib, to'g'ridan-to'g'ri javob berishdan qoching": "Gapiring! Dumingizni silkitmang ... suma "(M.E. Sltikov-Shchedrin);
   
3. 
   (kimning oldida?) "xushomad qilish, kimningdir iltifotiga erishish uchun xizmat qilish". "Shaxsiy munosabatlari tufayli, oilaviy hisob-kitoblarni aytish mumkin, o'simlik egasining oldida dumini silkitib qo'yish mumkin ..." (D.N. Mamin-Sibiryak).
   

Noaniqlik og'zaki va adverbial fe'llarning eng xarakterli xususiyati bo'lib, ozroq nominal (sifatlar va boshqalar) uchun xosdir.
Shaxsiy frazeologik birliklar qarama-qarshi ma'nolarni birlashtirishga qodir. Masalan, boshdagi fe'lning aylanishi quyidagini anglatishi mumkin:

1. 
   "Doim ongda, ongni hayajonlantiradi." “Xaotik bir tush mening boshimdan chiqib ketdi, uni kechalari uyg'onish bilan bir necha bor buzishdi” (M. A. Bulgakov);
   
2. 
   "Esimda yo'q": "Shuni eslab qolish juda osonga o'xshaydi: u mening boshimga aylanadi, og'riq bilan aylanadi va men aniq nima bilmayman. Uni ushlashga yo'l yo'q ”(V. Garm).
   

Frazeologik birliklarning eng ajoyib semantik xususiyati ularning bir-biri bilan sinonimik bog'lanishlar va munosabatlarga kirish qobiliyatidir: burun bilan haydash, boshini aldash - noinsoflik, kimnidir aldash.
Frazeologik sinonimiya boy va rang-barang. Rus tilida 800 ga yaqin sinonim qator mavjud. Frazeologik sinonimlar orqali frazeologik birliklarni juda yaqin ma'noga ega bo'lgan, qoida tariqasida, nutqning bir qismi bilan o'xshash yoki bir-biriga o'xshash bo'lgan tushunishga kelishib olindi.
Frazeologik sinonimlar bir tuzilmali, ko'p tuzilmali va shunga o'xshash tarkibiy bo'lishi mumkin. Bir tuzilmali sinonimlar bir xil modelga ko'ra shakllantiriladi: Kolomenskaya verst va olov minorasi - "ot" modeliga ko'ra. ularda. n. + adj. " Turli xil tarkibiy sinonimlar turli xil modellarga ko'ra tuzilgan: boshcha, qiya ko'rfazdan, ko'zlari yopiq holda. Shunga o'xshash tarkibiy sinonimlarda frazeologik birliklarning grammatik jihatdan dominant tarkibiy qismi nutqning bir qismida ifodalanadi, qolganlari esa heterojendir: boshingizni osib qo'ying, ko'nglingizni yo'qoting - tushkunlikka tushing, umidsizlikka tushing. "
Polememiya tufayli frazeologik birliklar har bir ma'noda sinonim ulanishlarga ega bo'lishi mumkin. Rus tilida umumiy ma'noga ega keng sinonim qator mavjud: "qattiq so'zlar bilan tanbeh berish": issiqlik bering, juft qo'ying, chiplarni olib tashlang, boshimni sovun, yorug'lik bering.
Frazeologik birliklarning turlari
Rus tilining frazeologik birliklarining butun to'plamini o'rganish eng xilma-xil belgilar bo'yicha tasniflashni taklif qiladi. V.V.Vinogradov, tilshunoslikda eng taniqli va keng tarqalgan tasniflardan birini taklif qildi, frazeologik birliklarda turli darajadagi idiomatik (harakatsiz) tarkibiy qismlarga asoslangan.
Frazeologik birliklarning uch turi farqlanadi.
1. Frazeologik bitimlar - umumlashtirilgan integral ma'nosi ularning tarkibiy qismlarining ma'nosidan chiqarib tashlanmaydigan barqaror birikmalar, ya'ni hozirgi lug'at holati nuqtai nazaridan ular tomonidan qo'zg'almagan: notog'ri, baqillakni urib, ozgina chaqiring, itning yalang'och joyidan itni iste'mol qiling, qanday qilib ichish kerak, qayerda bo'lmasinva ostida. Biz "prosak" nima ekanligini bilmaymiz (qadimgi davrlarda ular to'quv mashinasi deb atashgan), biz so'zni tushunmaymiz buklar (qoshiqlar uchun yog'och choyshablar, ularni tayyorlash mahoratli mehnatni talab etmaydi), eskirgan grammatik shakllarning ma'nosi haqida o'ylamang.  hech narsa (umuman emas), xulosa (shubha). Biroq, bu frazeologik birliklarning ajralmas ma'nosi har bir rus uchun aniqdir. Shunday qilib, etimologik tahlil zamonaviy frazeologik ittifoq semantikasining motivatsiyasini aniqlashga yordam beradi. Biroq, frazeologizmning ildizlari ba'zan shunday uzoq vaqtlarga borib taqaladi, tilshunoslar ularning kelib chiqishi to'g'risida aniq bir xulosaga kelmaydilar1.
Frazeologik birikmalar eskirgan so'zlar va grammatik shakllarni o'z ichiga olishi mumkin:  hazil aytish hazil (hazil emas!), pishloq bor yondi (xom emas!)Bu, shuningdek, inqiloblarning semantik jihatdan murosasizligiga hissa qo'shadi.
2. Frazeologik birlik - barqaror birikmalar, ularning yaxlit integral ma'nosi qisman tarkibiy qismlarining semantikasi bilan bog'liq bo'lib, majoziy ma'noda ishlatiladi. to'xtash joyiga boring, kalit bilan uring, oqim bilan boring, ko'kragingizda toshni ushlang, qo'lingizga oling, tilingizni tishlang. Bunday frazeologik birliklar "tashqi omonimlarga" ega bo'lishi mumkin, ya'ni to'g'ridan-to'g'ri (metaforik bo'lmagan) ma'noda ishlatiladigan tuzilish jihatidan ularga mos keladigan iboralar: Bizga kerak edi  oqim bilan boring daryo besh kun. Meni shunchalik urishdiki, men tilimni tishladi va og'riqdan azob chekdi.
1 Qarang, masalan, kitobda B. A Larin va N. A. Meshcherskiy tomonidan qayd etilgan qo'rqoq tomonidan frazeologiyani talqin qilishdagi farqlar: Mokienko V. M. Slavyan frazeologiyasi. M., 1989. 18-19-sonlar.
Tilda majoziy ma'nosini yo'qotgan frazeologik birliklardan farqli o'laroq, frazeologik birliklar har doim metafora yoki boshqa yo'l sifatida qabul qilinadi. Shunday qilib, ular orasida barqaror taqqoslashni ajratib ko'rsatish mumkin (vannaxona kabi, igna singari, sigir tili singari, sigirning egariga o'xshaydi), metafora epitetlari (tomoq, temir tutqich), giperbola (oltin tog'lar, zavqlanish dengizi, ko'zga ko'rinadigan darajada), litotiya (ko'knori urug'i bilan, yopishib olgan holda) somon). Perifrazlar, ya'ni bitta so'zning o'rnini bosadigan tavsifiy majoziy iboralar mavjud. uzoq erlar uchun - uzoqroqda osmondan yulduzlar yetarli emas - "yaqin" elkalaridagi oblique fathom - "qudratli, kuchli".
Ba'zi bir frazeologik birliklar, ularning hazilini ifodalash uchun qarzdor, ularga asoslangan hazil: eshakning teshigi, yengidan yelek, o'zingiznikisiz, haftada bir yil bo'lmasdan, pichoqsiz o'ldirish. Boshqalarning ekspressivligi antonimalar o'yiniga asoslangan: tirik ham, o'lik ham, berma ham, olma ham, xudo sham ham, la'nati poker bilan ham, undan ham ko'proq; sinonimlarning to'qnashuvida: olovdan olovgacha, aql ongdan tashqariga chiqdi, bo'shdan bo'shgacha, atrofida va atrofida. Frazeologik birlik nutqga alohida ekspressivlik va so'zlashuv rangini beradi.
3. Frazeologik kombinatsiyalar - ularning tarkibiy qismlarining semantikasi bilan asoslanadigan turg'un burilishlar, ularning biri frazeologik bog'liq ma'noga ega: qarashni (boshni) pastga tushirish (tilda "qo'lingizni pastga tushirish", "oyog'ingizni pastga tushirish" kabi barqaror iboralar yo'q). "Omit" ma'nosidagi bema'ni fe'l frazeologik jihatdan bog'liq ma'noga ega va boshqa so'zlar bilan birlashtirilmaydi. Yana bir misol: nozik masala (vaziyat, vaziyat, vaziyat). Sifat qichqiriq"katta g'amxo'rlik, xushmuomalalikni talab qiladi" degan ma'noni anglatadi, ammo uning muvofiqligi imkoniyatlari cheklangan: siz aytolmaysiz " nozik taklif, nozik qaror"

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Zarifov H., Muhammad Amin Muqimiy, T., 1955;
   
2. 
   Yoqubov H., Oʻzbek demokrat shoiri Muqimiy, T., 1953;
   
3. 
   O’zbek va ingliz badiiy asarlarida g’ayriodatiy birikmalarning leksik-semantik tahlili (Ernest Xeminguey va Abdulla Qahhor ijodida) M.I.Dexqonova, I. Karimov nomidagi TDTU Olmaliq filiali “Оzbek tili va adabiyoti” kafedrasi assistenti 11 fevral 2022 yil