Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Nafas ximizmi 

Qonda  gazlardan  N,  O

2

,  CO

2

    argonni  izlari,  uglerod  oksidi  va  metan 

bo’ladi.Qon  tarkibidagi  azot  atmosfera  havosidagi  uning  parsial  bosimiga  va  tana 

haroratiga  teng  bo’lgan  suvda  eruvchanligiga  mos  keluvchi  miqdorda  saqlanadi. 

Azotning

  

qondagi    miqdori  1,2  foizli  hajmga  teng,  xuddi  shunday  sharoitda  suv  0,9 

hajmli  foizni  erita  oladi.  Arterial  va  venoz  qonlarida  azotning  miqdori  bir  xil 

saqlanadi va nafas olishda umuman  ishtirok  etmaydi. 

Arterial qonda 18-20 hajmli foiz O

2

 va 50-52  hajmli foiz CO

2 

saqlanadi., venoz 

qonida  esa bu  ko’rsatkichlar  o’zaro  mos  holda  10-12  va  55-57  hajmli  foizni  tashkil 

etadi.  Arterial  qon  O

2

  bilan  96%  ga  to’yingan  bo’lsa,  venoz qoni  66%  ga  to’yingan 

bo’ladi. 

100  g  qon bosimi  14231  Pa  va  tana  haroratiga  teng  bo’lganida  bor  yo’g’i  0,31 

ml  yoki  0,3%  O

2

  ni  erita  oladi,  demak  qondagi  O

2

  ning  barchasi  gemoglobin  bilan 

birikkan  bo’ladi. 

CO

2

  ning  qonda  eruvchanligi,  O

2

  eruvchanligiga  nisbatan  jiddiy  darajada  katta 

va  2,5-3%  tashkil  etadi.  Qonda  CO

2

  ning  miqdori  17-18  barobar  ko’p  va  bu  tana 

haroratiga teng bo’lgan haroratdagi  va qon tarkibidagi parsial bosimiga teng bo’lgan 

sharoitdagi  eruvchanligiga  mos  keladi.Shunday  ekan,  CO

2

  ning  qondagi  katta  qismi 

erimagan  holda, ya’ni karbonat angidrid  birikmalari  holatida bo’ladi. 

Odam tinch turgan paytida har bir soatda 1 kg tirik og’irligi hisobiga 300 ml O

2

 

qabul  qiladi  (o’rtacha  bir  kecha  kunduzda  420-500  L)  va  1  soatda  har  bir  kg  tirik 

vazni  hisobiga  250  ml  CO

2

  (o’rtacha  bir  kecha-kunduzda  380-450  l)  ajratadi.  Bir 

kecha-kunduzda 450 ml suv bug’larini  ajratadi. 

Nafasga  olinadigan  va  chiqariladigan  hamda  alveolayar  havolarning  tarkibi.  

Nafasga  olinadigan  atmosfera  havosi  o’z  tarkibiga  ko’ra  nisbatan  doimiydir,  unda 

20,96 %, O

2

, 0,04 % CO

2

 va 79,0 N saqlanadi. 

Chiqarilayotgan  havo 16,4 %  O

2

, 4,1 % CO

2

 va 79,5 N saqlaydi. 

Alveolyar  havoda  esa,14-15,0  %  O

2

,  5,0-6  %  CO

2

  va  80-80,5  %  N  saqlanadi. 

Alveolyar  havo  tarkibi  qonni  kislorod  bilan  to’yinishi  yoki  uning  arteriallanishini 

(oksiginasiya)  ta’minlashda  hal qiluvchi  ahamiyatga  ega. 

Alveolyar  havo  va  venoz  qonlar  orasida  gazlar  almashinuvi  uchun  undagi 

gazlarning foizli  miqdori va undagi O

2

 va CO

2

 larning parsial bosimlari farqi muhim 

ahamiyatga  ega. 

Bu  gazlarning  parsial  bosimi,  ya’ni  ular  hisobiga  to’g’ri  keluvchi  umumiy 

bosimning  bir qismi; 

                        

               alveolyar  havo         venoz qon 

kislorod Pa                             14231-14630             4921-5320 

karbonat angidrid,  Pa                    5320  

 

6251 

---

Agarda  ularning    foizli  miqdori  aniq  bo’lsa  alveolyar  havodagi  gazlarning 

porsial  bosimini  oson  hisoblash  mumkin.  Masalan,  agar  O

2

  15  %  bo’lsa,  demak  bu 

gazning  bosimi  

5

,

1416

100

15

*

94430

 Pa. ga teng. 

Alveolyar  havodagi  CO

2

  ning  bosimi  jinsga,  yoshga,  jismoniy  ish  bajarish  va 

barometrik  bosimning o’zgarishiga  bog’liq holda unchalik  o’zgarmaydi. 

Nafas  harakatlarining  o’zgarishiga  qaramay  alveolyar  havodagi  CO

2 

  ning 

miqdori  nisbatan  doimiy  holda  qoladi,  ya’ni  nafasning  tezlashishi  yoki  sekinlashishi 

nafas olish chuqurligining  kamayishi  yoki ko’payishi bilan  to’ldiriladi. 

Yosh  bolalarda  gazlar  almashinuvi  ishqor-kislotali  muvozanatni  farq lari  bilan 

boshqariladi.  Masalan,  5  yoshli    bolaning  chiqarayotgan  havosida  katta  odamlarga 

nisbatan 3 marta kam CO

2 

 saqlanadi. 

Hujayralar ichida nafas olish. To’qimalardagi oksidlanish jarayoni hujayralarda 

va  hujayrada  bo’lmagan  moddalar  hisobiga  bajariladi.  Ular  quyidagilardan  iborat: 

1)vodorodning  berilishi 

yoki  degidridlanish,  2)  CO

2 

ning  berilishi 

va 

3)elektronlarning  o’tkazilishi  yoki  valentlikning  almashinishi.  Oksidlanish  jarayoni 

oksidlovchi  moddaning  tarkibiga  kiruvchi  vodorodning  degidraza  fermenti 

tomonidan faollashtirilishi bilan boshlanadi. So’ngra suv hosil bo’lganiga qadar temir 

saqlovchi  fermentlar  qatoriga  kiruvchi  oksidaza  fermenti  ishtirokida  vodorod 

oksidlanadi. 

Hujayralar  bilan  mustahkam  bog’langan-to’qimalardagi  nafas  olish 

katalizatorlari nafas fermentlari energiyaning asosiy manbai bo’lib xizmat qiladi.  Bu 

fermentlarning  oksidazadan  farqi  shundaki,  ular  ishtirokida  faqat  faol  CO

2 

to’qima 

vodorodlarini qabul qiladi, ya’ni oksidaza  ishtirokida vodorod molekulyari CO

2 

bilan 

qabul  qilinishi  mumkin.  Oksidlanish  jarayonlarida  degidraza  va  oksidaza 

fermentlaridan  tashqari  perekislar  tipidagi  birikmalar  hosil  bo’lishiga  ta’sir  qiluvchi