Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

taraqiyoti 
 
Reja: 

---

1.Islom dinining O‘rta Osiyoga yoyilishi va talim-tarbiyaga tasiri.  
2.Hadis ilmining paydo bo‘lishi va rivojlanishi. 
3.Sharqda birinchi uyg‘onish davrida talim-tarbiyaning rivojlanishi  
 
Tayanch so’z va iboralar 
Islom  dini,«Qur‘on»,insonparvarlik,madaniyat,  ma‘naviyat,  Hadis,  «Al-Jome‘  as-sahih», 
«Al-adab  al-mufrad»,  «Ash-Shamoili  an-Nabaviya»,  Sahih,  sharq  uyg‘onishi,qomusiy  olimlar, 
ikkinchi muallim, xalifalik. 
 
VII  asr  boshlarida  islom  g‘oyasiga  asoslangan  arab  xalifaligi  tashkil  topib,  bu  davlat  o‘z 
mavqyeini  mustahkamlash  uchun  boshqa  mamlakatlarni  ham  zabt  etishni  boshladi.  Butun 
Arabiston yarim oroli shuningdek Eron, Kavkaz orti, Suriya, Shimoliy Afrika, Janubiy Ispaniya 
xalifalik  tarkibiga  kiritildi.  VII  asr  o‘rtalaridan  boshlab  arablar  Movarounnahrga  ham  hujum 
qilish rejasini tuza boshladilar. 
Arab  istilochilarining  birinchi  yurishi  651  yilda  Ubaydulloh  ibn  Ziyod  boshchiligida 
amalga oshirildi. 676  yilda esa Sayd ibn Usmon  rahbarligida Buxoro, Sug‘diyona, Kesh,  Nasaf 
shaharlariga hujum qilindi. 
Arab  istilochilarining  ikkinchi  yurishi  705  yilda  Xuroson  xokimi  Qutayba  ibn  Muslim 
tomonidan  boshlandi.  U  706  yilda  Zarafshon  vodiysiga  yurish  boshlab,  Poykend,  Buxoro, 
Samarqand,  Sug‘d,  Farg‘ona  va  boshqa  shaharlarni  qo‘lga  kiritdi.  So‘ng  Xorazmni  zabt  etdi. 
Qutaybaning  istilochilik yurishi u 715 yilda arab qo‘zgolonchi jangchilar tomonidan Fargonada 
o‘ldirilgandan so‘ng to‘xtadi.  
VIII asrning o‘rtalariga kelibgina arablar Movarounnahrni zabt etshga to‘la erishdilar. 
Arab istilochilari bosib olingan yerlarda xalqni islom diniga kirita boshladilar. Tarixchi at-
Tabagiyning  «At-Tabariy  tarixi»,  Narshaxiyning  «Buxoro  tarixi»,  V.V.Bartoldning  tarixiy 
asarlarida  keltirilishicha,  arab  istilochilarining  Movarounnahr  xalqini  islom  diniga  kiritish 
jarayoni  qiyin  kechgan  va  bir  necha  yillarga  cho‘zilgan.  Chunki  Movarounnaqr    arab 
istilosigacha  ham  ma‘naviy,  ham  iqtisodiy  taraqqiy  etgan  mamlakat  bo‘lib,  uning  aholisi  arab 
bosqinchilariga tezda  buysuna qolmadi. Aholining istilochilariga buysunishni istamaganligining 
asosiy  sabablaridan  biri  istibdod  va  katag‘onlar  bilan  bir  qatorda,  bosqinchilarning  mahalliy 
xalqning    yillar  davomida  tarkib  topgan  boy    ma‘naviy  merosi  –  san‘ati,  adabiyoti,  yozuvini, 
osori  atiqalarini    poymol  etishga  harakat  qilganligi  ham  bo‘ldi.  Shuning  uchun  ham  arab  
istilochilari xalqni buysundirish uchun harbiylar bilan bir qatorda, islom dini targ‘ibotchilaridan 
ham  foydalandilar  va  asta-sekin  ma‘lum  natijalarga    erisha  boshladilar.  Chunki, 
Movarounnahrda  odamlar  islomga  qadar  har  xil    xudolarga,  qo‘yoshga,  ko‘k  dinga  (shaman), 
muqaddas narsalarga  talpinar, ma‘lum  bir g‘oyaviy e‘tiqod butun bir o‘lkada tarkib topmagan 
edi.  Shuning uchun ham islom dinining  yoyilishi va u  bilan  birga shariat qonun – qoidalari, 
aqidalariga rioya etish, yagona Ollohga sig‘inish va Ollohning rasuli  Muhammad Alayxissalom 
ko‘rsatmalariga  amal  qilish  xalqning    ongiga  ta‘sir  etib,  ularni  bu  dinni  qabul  eta  boshlashiga 
olib keldi va islomiy  qadriyatlar tarkib topishiga yo‘l ochdi.  
Arablar  islom  dinini  tarqatishda    turli  usullardan  foydalanadilar.  Jumladan,  islom  dinini 
qabul qilganlar soliqlardan ozod etiladi.  
Shuningdek istilochilar xalqning boy madaniy merosini  yo‘q qilishga kirishdilar. Chunki 
mahalliy aholi boy ma‘naviy merosi  yillar davomida tarkib topib, mahalliy urf-odatlar va diniy 
an‘analar  yangi  dinni  qabul  qilishga  yo‘l  bermas  edi.  Bu  xaqda  o‘zbek  xalqining  buyuk  olimi 
Abu Rayhon Beruniy shunday yozgandi: «Qutayba esa Xorazm xatini yaxshi biladigan, ularning 
xabar  va  rivoyatlarini  urgangan  va  (bilimini)  boshqalarga  o‘rgatadigan  kishilarni  halok  etib, 
butkul  yuq  qilib  yuborgan  edi.  Shuning  uchun  u  (xabar  va  rivoyatlar)  islom  davridan  keyin 
xaqiqatni  bilib bo‘lmaydigan darajada yashirin koldi…» 
«Keyin:  Qutayba  ibn  Muslim  al  Voxoshiy  xorazmliklarning  kotiblarini  halok  etib, 
bilimdonlarini  o‘ldirib,  kitob  va    daftarlarini  kuydirgani  sababli  ular  savodsiz  qolib,  o‘z 
ehtiyojlarida  yodlash quvvatiga tayanadigan bo‘ldilar».  

---

Islom dini anna shunday goyaviy – siyosiy kurash jarayonida  shakllandi va rivojlandi. 
Arab tili ham, o‘z navbatida, yangi madaniyat tili bo‘lib maydonga chiqdi. Bu madaniyat 
ham  qadimgi  arab  madaniyati,  shuningdek  arab  davlati  hududida  yashagan  boshqa  xalqlar 
madaniyatining  majmuasi  edi.  Arablar  Yunon  fanining  yutuqlaridan  amaliy  foydalanadilar, 
ularning  faylasuf,  olim,  yozuvchilarning  asarlarini  tarjima  qildilar.  Astronomiya,  tibbiyot, 
kimyoga  oid  barcha  yirik  asarlar  arab  tiliga  tarjima  qilindi.  Hatto  arab  olimlari  sun‘iy  oltin 
tayyorlash  vositasi  «falsafa  toshi»ni  izlaganlar  (kimyo  fani  alkimyodan  boshlanib,  oltin 
izlovchilar «alkimyogarlar» deb atalgan). 
Arablar ulkan davlat barpo etib, geografiya rivojiga ham katta ta‘sir ko‘rsatdilar. Masalan, 
arab mulklarining dastlabki xaritalari IX  asrda tuzilgan bo‘lib, ularda daryolar oqimi to‘g‘risida  
mufassal  ma‘lumotlar  bo‘lgan.  Ispaniyadan  Markaziy  Osiyo  va  Hind  daryosigacha  musulmon 
dunyosi  bu  xaritada  batafsil  ko‘rsatiladi.  Ko‘p  hududlarga  arabcha  nomlar  beriladi.  Xususan, 
Movarounnahr ham arabcha bo‘lib, «daryo orti» ma‘nosini bildiradi. 
Movarounnahrda  boshqa  istilo  etilgan  davlatlar  qatorida  islom  dini  bilan  birga  mazkur 
dinning muqaddas kitobi «Kur‘on»ning tili, arab tilini o‘rganish joriy etildi. Bu kitobni boshqa 
tillarga tarjima qilish taqiqlandi. 
Musulmon  maktablarida  arab  tili  muhim  fan  sifatida  uqitilardi,  bilim  shu  tilda  o‘rganilar 
edi.  Arabistondagi  kabi  Movarounnahr  ham  barcha  masjidlar  huzurida  maktablar  ochiladi  va 
ug‘il  bolalarga  shu  maktablarda  Qur‘on  o‘qishni  o‘rgatishga  farmon  beriladi.  Bolalarni  shu 
masjid imomi uqitar edi.  
Islom aqidalarining, uning ahloqiy – huquqiy tamoyillarining asosiy manbai «Qur‘on»dir. 
Islomning shar‘iy ma‘nosi  – bu Olloh  yagona e‘tiqod qilib, unga buysunmoqlik va butun 
qalb bilan unga ixlos qilmoqlik va Olloh buyurgan diniy e‘tiqodga imon keltirmoqlik demakdir.  
Ollohga  itoat  qilgan  va  Olloh  yuborgan  payg‘ambarlarga  ergashgan    kishi  musulmon 
deyiladi. 
Ilohiyotda islom dini imon, islom va ehsondan iborat, deb e‘tirof etilgan. Imon talablari va 
Ollohga e‘tiqod, farishtalarga, muqaddas kitob va payg‘ambarlarga, oxirat kuniga, takdiri azalga 
va o‘lgandan keyin tirilishiga ishonishdir. 
Musulmon ta‘limotiga ko‘ra, har bir musulmon ushbu beshta asosiy  ruknni bajarishi zarur: 
Birinchisi, «La ilaha illalloh va Muxammadur rasululloh» deb shahodatlik berish; 
Ikkinchisi, namoz o‘qish; 
Uchinchisi, zakot berish; 
To‘rtinchisi, ramazon oyida ro‘za tutish 
Beshinchisi, imkonga ko‘ra haj qilish. 
Islom  dinining  asoschisi  va  targ‘ibotchisi  Muhammad  ibn  Abdulloh  570  yilda  Makkada 
Kuraysh qabilasiga mansub Xoshimiylar xonadonida  tug‘iladi. 
Otalari  Abdulloh  Shom  safariga  ketayotib  Madina  shahrida  vafot  topdilar,  yoshlari  30  ga 
yetmagan  edi.  Payg‘ambarimiz  besh  yoshlarida  onalari  Ominadan  ham  ajraladilar,  endi  ularni 
bobolari  Abdul  Mutallib  Ziyoda  mehribonchilik  ko‘rsatib  o‘z  tarbiyalariga  oldilar.  Bu  chorda 
Abdul  Mutallibning  yoshlari  yuzdan  oshgan  edi.  Ko‘p  o‘tmay  ular  ham  bandalikni  bajo 
keltirgach,  bobolarning  vasiyatlariga  ko‘ra,  payg‘ambarimiz  Muhammad  alayxissalomni 
amakilari Abu Tolib  o‘z tarbiyalariga oladilar. 
Oradan  yillar  o‘tib  payg‘ambarimiz  Muhammad  alayxissalom  609  –  610  yillardan  yakka 
xudoga e‘tikod qilish goyasini targ‘ib eta boshladilar. Xazrati Xadicha onamiz ularga bir umr har 
jihatdan maslakdosh, hamrox xamfikr bo‘lib kelgan edilar. 
Payg‘ambarimiz Muhammad alayxissalom g‘oyaviy e‘tiqodlariga qarshi kofirlar va Maka 
mushriklarining  adovati  kuchaygandan  kuchaydi.  Bir  necha  urushlar  bo‘ldi.  Shundan  so‘ng 
Ollohning  izmi  bilan    Madinaga  xijrotga  ruxsat  bo‘ladi.  Payg‘ambarimiz  Muhammad  alayxis 
salotu  vassalom    saxobalar  va  o‘z  tarafdorlari  bilan  Madinaga  qarab  yo‘l  oldilar. 
Musulmonlarning xijriy yil hisobi shu yildan boshlanadi.  
Madinada  qabilalar  qo‘shilib,  yangi  ittifoq  –  jamoa  tuziladi.  Bora  –  bora  Madinada 
musulmon jamoalari kuchli davlatga aylanadi.  

---

632  yilda  Muhammad  alayxissalom    Makkaga  xaj  qiladilar.  Lekin  bu  xaj  Paygambarimiz 
Muhammad alayxissalom uchun so‘nggi xaj bo‘lib,  oradan uch oy o‘tgach, 632 yilda Madinada 
vafot topdilar.  
Bu  payt  musulmon  davlati  Yamandan  Sinay  yarim  oroligacha,  Qizil  dengiz  sohillaridan 
Markaziy  kum  sahrosigacha  bo‘lgan  maydonni    o‘z  tasarrufiga  olib,  mavqyeini  mustahkamlab 
olgan edi.  
Muhammad  alayxissalom  vafotlaridan  so‘ng  davlatni  xalifalar    boshqardilar.  Bular:  Abu 
Bakr as – Siddiq (632-634), so‘ngra Umar ibn al – Xottob (634-644), so‘ngra Usmon ibn Afon 
(644-656) va nihoyat Ali ibn Abu Tolib payg‘ambarimiz amakilarining ug‘illari hamda kuyovlari 
edilar. 
Xalifalar  davrida  islom  ta‘limoti  mustahkamlandi.  Paygambarimizga  nozim  bo‘lgan 
«Qur‘on»i karim vaqti kelib saxobalar tomonidan jamlandi.  
Islom odamlarni yaxshilikka da‘vat etadi, yomonlikdan qaytaradi. Insonparvarlikni targ‘ib 
etib,  razolatni  qoralaydi,  odob-ahloq,  ruhiy  –  ma‘naiy  poklik  va  yetuklikka,  mehnat  qilishga 
hamda  yer  yuzini obod va go‘zal  etishga undaydi.  U adolat, tenglik, tinchlikni  erkin tarannum 
etadi.  
Buni  biz  «Qur‘on»ning  insonning  kamolotga  erishishida  qay    darajada  o‘rin  egallashini, 
uning  insonga,  butun  borliqqa  munosabati,  turmush  tarzi  va  xulq-odob  me‘yorlarni  tarkib 
toptirishda  ulkan ahamiyatdan ham bilsak bo‘ladi.  
Islomda  insonning  aqliy  kamoloti  va  tafakkurini    rivojlantirishga  katta  e‘tibor  beriladi. 
Bular ilm  va haqiqatni  dalillar bilan isbotlashda islomning aniqlik  dini, uning taqlid   dushmani 
ekanligida namoyon buladi.  
Islom  dini  ta‘limotida  «Qur‘oni  karim»  dan  keyin  asosiy  manba  hadislardir.  Hadis  ilmi 
bilan  shug‘ullanish  asosan  VIII  asrning  ikkinchi  yarmidan  boshlanib,  unga  eng  bilimdon, 
mu‘tabar  shaxslargagina  targ‘ib  bergan.  Ma‘lumotlarga  qaraganda  VIII  –  XI  asrlarda  to‘rt 
yuzdan ortiq muxaddis hadis  ilmi bilan shug‘ullangan. Biz bu manbalarning ko‘pi bilan tanish 
emasmiz. Keyingi yillarda Muhammad alayhissalomning hayoti va faoliyati hamda uning diniy – 
ahloqiy ko‘rsatmalarini o‘z ichiga olgan hadislar, Imom  Ismoil al – Buxoriyning «Al – Jome‘ as 
– sahih»,  «Al – adab, al – mufrad» asarlari tarjima qilinib nashr etildi. At – Termiziyning «Ash 
–  Shamoili  an-Nabaviya»  asari  hamda  ularga  yozilgan  co‘z  boshilar,  ba‘zi  kichik  risola    va 
maqolalar chop etildi. Biz ana shu manbalarga tayangan holda fikrlarimizni bayon etamiz. 
«Hadis»  yoki  «Suina»  so‘zlari  bir  ma‘noni  anglatib,  Rasulullohning  hayoti  va  faoliyati 
hamda diniy va ahloqiy ko‘rsatmalari haqida rivoyatlardan iborat. 
Muhammad  alayhissalomning  ibratli  ishlari,  e‘tiqod,  poklik    va  insonga  xos  ma‘naviy  – 
ahloqiy  xislatlarni  ifodalovchi  so‘zlari,  pand  –  nasihatlari  uning  nomi  bilan  bog‘lik  hadislarda 
mujassamlangan. 
Hadislar dastlab yozib borilmagan. Chunki paygambarimiz Kur‘oni Karim nozim bo‘lgan 
vaqtlarda arab bo‘lmagan kishilarning hadislarni furg‘on oyatlaridan deb uylashlaridan cho‘chib, 
uni yozib borishlariga ruxsat etmaganlar. Lekin payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi – 
vasallam huzurida saxobalar bo‘lib, ular Rasuli Akramdan eshitgan hadislarni  yodlab borganlar. 
Masalan,  Xazrati  Abu  Xurayra  shunday  mu‘tabar  kishilardan  bo‘lib,  butun  umrini  hadislarni  
yodlashga baxsh etgan. Mazkur hadislar tug‘ri, ishonarli  (sahih) bo‘lgan.  
Lekin, hadislarni yod olgan kishilar tobora kamaya borgani hamda asta – sekin ular unutilib 
ketishining  oldi  olinib,  xalifalar  ishonarli    hadislarni  to‘plashga  farmon  berdilar.  Islomshunos 
olimlar bu ishni  boshida turgan dastlabki xalifa Umar ibn Abdulaziz ekanligini ta‘kidlaydilar. 
Hadislarni  birinchi  marta  yozish  bilan  mashhur  bo‘lgan  muxaddislar  Rabee  bin  Sabex, 
Sayd bin Abu Aruba, Molik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abduraxmon al – Avzoiy 
Shoshiy, Sufyon Savriy Kufiy va boshqalar deb ko‘rsatiladi. 
VIII  –  IX  asrlar  hadis  ilmi  uchun  «oltin  davr»  hisoblanadi.  Bu  davrga  kelib,  islom 
ulamolari  tomonidan  hadislarning  qay  darajada  to‘g‘riligi,  qanday  manbalarga  tayanganligi 
tadqiq  etila  boshlanadi.  Chunki,  ba‘zi  soxta,  ishonchsiz  hadislar  ham  paydo  bo‘la  boshlagan, 
ularni tekshirib, asl hadislarni tiklash va yozma ravishda qayd kilish zamon talabi bo‘lib qolgan 

---

edi.  Shuning  uchun  ham  birinchidan,  hadislarni  yoddan  biluvchi  haqiqiy  bilimdon,  o‘tkir 
muhofazali kishilarning asta – sekin kamayib kelayotganligi, ikkinchidan, hadislarning haqiqiy, 
ishonarli,  ya‘ni  sahihlarni  saqlab  qolish    maqsadida  hadislar  tekshirilib,  asl  holiga  qaytarilib, 
yozib yig‘ila boshlangan. Ana shu tarzda  hadis ilmi rivojlana boshlagan. 
Islom dunyosida eng nufuzli manbalar deb sanalgan oltita  ishonchli to‘plam (as – sahih)ni 
yaratgan muxaddislar) ham vatandoshlarimiz bo‘lib, hadis  ilmi rivojlangan IX asrda yashab ijod 
etganlar. Bular Abu Abdullox Muxammad  ibn Ismoil al – Buxoriy 194 (810) – 256 (870), Imom 
Muslim ibn al – Xajjoj 206 (819) – 261 (874), Imom Iso Muhammad ibn Iso at – Termiziy 209 
(824) – 279 (892), Imom Abu Dovud Sulaymon Sijistoniy 202 (817) – 275 (880), Imom Axmad 
an  Nasoiy  215  (830)  –  303  (915),  Imom  Abu  Abdullox  Muxammad  ibn  Yazid  ibn  Mojja  209 
(824) – 273 (886) kabi allomalardir. 
Olimlar «Al – kutub as – sitta» (olti kitob)ni quyidagilarini  ibrat deb ko‘rsatadilar.  
1. Abu Abdullox Muhammad ibn Ismoil al – Buxoriy tomonidan yozilgan «As – Sahih». 
2.  Imom  Muslim  an  –  Nishonpuriy  (Imom  Muslim  ibn  al  –  Xajjoj)  tomonidan  yozilgan  
«As – Sahih». 
3. Imom Ibn Mojja tomonidan yozilgan «Sunnan».  
4. Imom Abu Dovud Sulaymon – Sijistoniy tomonidan yozilgan  «Sunnan». Imom ibn Iso 
at – Termiziy tomonidan yozilgan «Aj – jami al – kabir». 
5. Ahmad an – Nasoiy tomonidan yozilgan «Sunnan» kabi to‘plamlardir.  
Hadis ta‘lif etishda asosan, uch yo‘nalish paydo bo‘lgan.  
1. «Musnad» yo‘nalishi bunda turli mavzudagi hadislar bir joyda keltirilib, alifbo  tartibida 
joylashtirilgan.  Abdulloh  ibn  Muso,    Imom  Ahmad  ibn  Xanbal  hadislarni  ana  shu  yo‘nalishda 
to‘plaganlar. 
2.  «Sahih»  (ishonchli)  yo‘nalishi.  Bunga  Imom  Buxoriy    asos  solganlar.  Bularga  to‘g‘ri, 
ishonarli hadislar kiritilgan. 
3.  «Sunnan»  yo‘nalishdagi  hadislar.  Mazkur  yo‘nalishdagi  hadislarga  to‘g‘ri,  ishonarli 
hadislar  bilan  bir  qatorda,  «zaif»  hadislar  ham  kiritilgan.  Abu  Dovud,  Iso  at  –  Termiziy,  an  – 
Nasoiy, ibn Mojjalar shunday yo‘nalishdagi hadislarni to‘plagan muxaddislar. 
Movarounnahrda birinchi bo‘lib, hadis to‘plagan muxaddis  Imom Abdullox ibn Muborak  
al  –  Marvaziy  sanaladi.  Yana  vatandoshlarimizdan    Imom  Ahmad  ibn  Danbal  al  –  Marvaziy, 
Is‘hok ibn  ibn Raxovayx al – Marvaziy, Imom al – Xaysam ibn Klayb ash – Shoshiy, Hofiz al – 
Xorazmiy, Imom Abdulxasan Axmad ibn Muxammad as – Samarqandiy va boshqalardir. 
«Sahih»  yo‘nalishining  asoschisi,  eng  yetuk  va  mashhur  muxaddis  Abu  Abdulloh 
Muhammad  ibn  Ismoil  al  –  Buxoriydir.  Imom  Buxoriy  hadis  ilmida  «Amir  ul  –  mu‘minin», 
«Imom  al  –  muxaddimiyn»  (Barcha  muxaddislarning  peshvosi)  degan  sharafli  nomga  sazovor 
bo‘lgan.  U  810  yil,  13  mayda  (ba‘zi    manbalarda  810  yil,  20  iyulda)    (xijriy  194  yil  shavvol 
oyining  13  kuni).  Buxoroda  to‘g‘ilgan.  Go‘dakligida  otadan  yetim  qolgan.  Maktabda  savod 
chikargan.  10  yoshidanok  arab  tili  va  kitoblaridan  ularni  yodlay  boshlaydi.  Al  –  Buxoriy  hadis 
ilmini  katta    qiziqish  bilan  o‘rgana  boshlaydi.  Yoshlik    chog‘idan  boshlab  turli  roviylardan 
eshitgan hadislarni yodlab borar edi. Abdulloh ibn al – Muborak  Vaki‘ ibn Jarrox kabi olimlar 
to‘plagan hadislarni yod olgan, hadis rivoyatchilar haqidagi bahslarda qatnashgan. 
Al – Buxoriy 825 yilda, o‘n olti yoshida onasi va akasi bilan  xijozga safar qiladi. Makkayu 
Mukarrama  va  Madinayu  Munavvarada    bo‘lib,  haj  ibodatini  ado  etadi.  Balx  Basra,  Kufa, 
Bag‘dod, Xume, Damashk Misr, Maka va Madinada bo‘lib, far jarayonida muxaddislardan hadis 
o‘tkir edi. Olti yil jozda qolib, hadis ilmidan ta‘lim oladi. Shu bilan bir Damashq Kohira, Basra, 
Bog‘dod  shaharlarida  mashhur  olimlardan  fikx  ilmidan  dars  oladi,  o‘zi  o‘am  bahs  va 
munozaralarda  qatnashadi, Tolibu  ilmlarga dars beradi.  
Imom Buxoriy o‘ta kamtar, insonparvar, xulq – odobda tengsiz bo‘lgan. Imom Buxoriy bir 
ming  saksonta  muxaddisdan  hadis  eshitgan.  Undan  to‘qson    ming  kishi  ishonarli  hadislarini 
eshitgan.  Ma‘lumotlarga  ko‘ra,  al  –  Buxoriy  600  mingga    yaqin  hadisni  to‘plagan,  100  ming 
«sahih» va 200 ming «gayri sahih» hadislarni yod olgan. 

---

Imom  al  –  Buxoriy    uzoq  safardan  ona  yurti  Buxoroga  qaytgach,  talabalar  va  ulamolarga 
hadis  ilmidan  saboq  beradi  va  uning    targ‘ibotchisiga  aylanadi.  Rivoyatlarga  ko‘ra,  xalifaning 
Buxorodagi noibi Xolid ibn Ahmad ibn Xolid az – Zuxaliy uni saroyga kelib hadis ilmidan saboq 
berishga  taklif  etadi.  Ammo  Imom  Buxoriy  bu  taklifni  qabul    etmaydi  va  «Men  ilmni  xorlab 
sultonu amirlar eshigiga  olib bormayman. Agar  amirga ilm kerak bo‘lsa, bolalarni uyimga  yoki 
masjidimga yuborsin», - deb javob beradi. Al- Buxoriy bilan amir Xolid ibn Axmad az – Zuxaliy 
munosabatlariga rahna tushadi. Bunga ba‘zi hasadguy shaxslarning ig‘volari ham sabab bo‘ladi. 
Amir buyuk  allomani shahardan chiqib ketishiga farmon beradi.  Uni Samarqand ulamolari  o‘z 
yurtlariga  taklif  etadilar.  Imom  Buxoriy  yo‘lga  chiqadi.    Ammo  Samarqandga    yaqin  Xartang  
qishlog‘ida (hozirgi   Payarik tumani) betob  bo‘lib  qoladi va shu  yerda hijriy 256  yili  ramazon 
oyining    oxirgi  kuni  (milodiy  870  yil  1  sentyabr)  62  yoshida  vafot  etadi  va    shu  yerga  dafn 
etiladi.  
Ma‘lumki,  Islom  dini  insonni  ma‘naviy  kamolot  sari  yetaklovchi  ta‘limot.  Shu  sababli 
Kur‘oni karimda, hadislarda ham yaxshi xulq va odob keng targ‘ib etilgan. Shariat talablari bilan 
bir  qatorda,  hadislarda  ahloq  doiralari,  ayniqsa  muhim.  Imom  Buxoriy  ham  to‘rt  jildli  (Al  – 
Jome‘ as – Sahih» asarining 1 jildida odob haqidagi hadislarni jam etgan.  
Mashhur  hadislardan  yana  biri  vatandoshimiz    Abu  Iso  at  –  Termiziy  bo‘lib,  u  824  yilda 
Termiz  yaqinidagi  Bug‘  (hozirgi  Surxondaryo  viloyatining  Sherobod  tumanida)  qishlog‘ida 
to‘g‘ilgan. Uning oilasi va ota – onasi hakida ma‘lumotlar yo‘q. Ba‘zi tadqiqotchilar uning otasi 
asli Marflik bo‘lgan deb qayd etadilar.  
U bolaligidan ilmga qiziqqan bo‘lib, ayniqsa hadis ilmini chuqur egallagan. 
At  –  Termiziy  950  yildan  qator  mamlakatlarga  safar  qiladi.  Xijozda  bo‘lib,  Makka  va 
Madinani  ziyorat qiladi, Iroq, Xurosonda hadis ilmi, fik, ilmi al – xiroat, bayon, tarix va boshka 
ilmlarni  o‘rganadi.  Mana  shu  safarda  at  –  Termiziy  hadislarni  to‘play  boshlaydi.  Hadis  ilmini 
o‘rganishda mashhur muxaddis at – Termiziy ustozi al – Buxoriyni alohida hurmat qiladi. Hatto 
manbalarda  at  –  Termiziy  ustozining  vafoti  tufayli  ko‘p  yig‘laganidan  ko‘zi  ko‘r  bo‘lib  qolgan 
degan fikrlar ham mavjud.  
At  –  Termiziyning  o‘tkir  zehni,  xotirasi,  yodlash  qobiliyatining  kuchliligi  tufayli  al  – 
Buxoriy ham uni faqat shogird sifatida emas, o‘ziga hamkor, do‘st sifatida ham  hurmat qilgan. 
At – Termiziy uzoq safarda hadislarni to‘plab, kitoblar ta‘lif qilishga boshladi. U 863 yilda o‘z 
vataniga qaytdi va o‘zi ham shogirdlariga ta‘lim berib, ham kitoblar yozdi.  
At – Termiziyning undan ortiq asarlar yaratganligi ma‘lum. Bular «Al – Jome‘, as – Sahih» 
(«Ishonchli to‘plam»),  «Ash  – Shamoil  an  –Nabaviya»  («Payg‘ambarning alohida fazilatlari»), 
«Al – ilal fil – xadiys» («Hadislardagi illatlar va orishlar xaqida») asarlari mashhurdir.  
At  –  Termiziyning  yozib  qoldirgan  asarlaridagi  hadislar  ham  al  –  Buxoriy  hadislari  kabi 
insonni halollik, adolat, e‘tiqod, diyonat, poklik, mehnatsevarlik, muruvvatlilik, mehr – shafqat, 
kattalarga, ota-ona va qarindoshlarga hurmat ruhida tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. 
At  –  Termiziy  892  yilga  o‘z  vatanida  vafot  etdi.  Hadislarda  insonning  kamolga  yetishi 
uchun  talab  etiladigan  insoniy  fazilatlar  aks  ettirilgan  bo‘lib,  bular    mehr  –  oqibat  ko‘rsatish, 
sahiylik,  ochiq  ko‘ngillilik,  ota  –  ona  va  kattalarga,  qarindoshlarga  g‘amhurlik  hurmat,  faqir 
bechoralarga muruvvat, vatanga muhabbat, mehnat va kasb – hunarni ulug‘lash, halollik, poklik, 
o‘zaro do‘st, tinch – totuv bo‘lish va boshqalardan iboratdir. Bundan tashqari, insonning o‘zini 
yomon illatlardan o‘zini tiyish, yaxshilik sari intilish kerakligi borasidagi pand – nasihatlar ham 
o‘z  ifodasini  topganki,  bularning    barchasi  Kur‘oni  karim  ko‘rsatmalaridan  kelib  chiqadi  va 
komil insonni shakllantirish  mezoni sanaladi.  
Avvalo,  islom  aqidasiga  binoan  har  bir  musulmon  iymonli  bo‘lishi  kerakdir.  Kur‘oni 
karimda ta‘kidlaganidek hadisning ham birinchi kitobi iymon kitobidir. Islomdan Murod iymon 
demakdir. Iymonning mukammal bulmog‘ining uch sharti ko‘rsatiladi.  
- tug‘ri, e‘tiqodli bo‘lmoq; 
- kishilar bilan yaxshi munosabatda bo‘lmoq; 
- kishi o‘z ustida ishlamog‘i va o‘zini ibodat va itoatga chiniqtirmog‘i. 

---

Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning oltmishdan ortiq shohlari bor deb iymon belgilari 
sanab o‘tiladiki, ularning har biri inson ma‘naviy qiyofasining mukammallashuviga ta‘sir etuvchi 
xislatdir.  Bular  quyidagilardan  iborat:  «Qo‘li  bilan,  tili  bilan  o‘zgalarga  ozor  bermagan  kishi 
musulmondir»;    «o‘zi  yaxshi  ko‘rgan  narsani  birodaringizga  ravo  ko‘rmaguningizcha  hyech 
biringiz chinakkam mo‘min bo‘la olmaysiz»;   «uchta xislatni uziga mujassam qilgan kishining 
iymoni mukammal bulg‘aydir:  
- insofli va adolatli bo‘lmoq; 
- barchaga salom bermoq; 
- kambag‘alligida ham sadaqa berib turmoq». 
Bundan tashqari, kishilar uchun xos bo‘lmagan munofiqlik illatlari ham ko‘rsatib o‘tiladi: 
Rasululloh  Sallallohu    alayhi  vasallam  aytganlar:  «quyidagi  to‘rtta  illat  kimda  bo‘lsa,  aniq 
munofiq bo‘lg‘aydir, kimdaki ulardan bittasi bo‘lsa, uni tark etmaguncha munofiqlikdan bir illati 
bor ekan deyiladir:  
- omonatga xiyonat qilgaydir; 
- so‘zlasa yolg‘on so‘zlagaydir; 
- shartnoma tuzsa shartida turmagaydir; 
-  urushib qolsa, kek saqlagaydir va nohaqlik qilgaydir».  
Hadislarda insonning ma‘naviy kamoloti mezoni, uning tafakkur doirasi, dunyoqarashining 
kengligi,  ilmiy  bilimlarni  qay  darajada  egallagani,  o‘z  bilimi  bilan  atrofdagilarga,  jamiyatga 
foyda keltiruvchi shaxs omil – bilim deb ko‘rsatiladi. «Tolibi ilm qilish farzdir. Tolibi ilmga har 
bir  nara    istirfor  aytadi,  hatto  dengizdagi  baliqlar  ham».  Bilimsiz  kishilarni  nodonlikka  olib 
keladi.  Ilmsiz  jamiyatda  esa  jaholat,  razolat  hukmronlik  qiladi,  deyiladi.  «Ilm  o‘rganmok  va 
o‘rgatmoqning fazilati» hadisida (21- bob, 35- bet) ilmni ko‘p yoqqan yomg‘irga o‘xshatiladi va 
ilm aqlini uch turga bo‘ladi: «Ba‘zi yer sof, unumdor bo‘lib, yomg‘irni o‘ziga singdiradida, har 
xil  o‘simliklar  va  ko‘katlarni  o‘stiradir  va  ba‘zi  yer  kurg‘ok    qattiq  bo‘lib,  suvni  emmasdan 
o‘zida to‘playdir, undan Ollox taolo bandalarini foydalantirgaydir, odamlar suvdan  ichgaydirlar, 
hayvonlarni va ekinlarni sug‘orgaydirlar. Ba‘zi yer esa tekis bo‘lib, suvni o‘zida tutib qolmaydir, 
ko‘katni o‘am ko‘kartirmaydi. Bularni quyidagicha mukoyasa qilish mumkindir: bir kishi Olloh 
ilmini (islomni) teran urganadilar,  teran tushunadir va undan manfaatlanadir va Olloh yuborgan 
hidoyatni  o‘zi  o‘rganib,  o‘zgalarga  ham  o‘rgatadir.  Ikkinchi  bir  kishi  ilm  urganib,  odamlarga 
urgatadur.  Ammo  uzi  amal  qilmaydir.  Uchinchi  bir  kishi  mutakkabirlik  qilib,  o‘zi  ham 
o‘rganmaydi,  o‘zgalarga ham o‘rgatmaydi».  
Ammo ilmga e‘tiborsizlik va nodonlik (jaholat) ning avj olishi jamiyatning inqiroziga olib 
keladi,  deyiladi.  Shuning  uchun  «ilmga  amal  va  rioya  qiluvchi  bo‘linglar,  uni  faqat  hikoya 
qiluvchi bo‘lmanglar», - deyiladi 637 hadisda (100 - bet).  
Arab  xalifaligida  yuz  bergan  ijtimoiy  –  siyosiy  o‘zgarishlar  yagona  islom  dinining  tarkib 
topishi, madaniy, ma‘naviy hayotga ham ta‘sir etdi. Unda katta ko‘tarinkilik ruhini paydo qildi.  
Bu  ko‘tarinkilik  butun  Arab  xalifaligini,  yakin  va  O‘rta  Sharq  qamrab  olganligi  uchun 
Sharq uyg‘onish davri deb ataldi. Bu jarayon IX  asrdan boshlanib, XV-XVI asrlargacha davom 
etdi. 
Arab  xalifaligida  IX  asrda  vujudga  kelgan  uyg‘onish  davri  xalifalikning  Bog‘dod, 
Damashq, Xalab shaharlarida boshlanib,  barcha  boshqa xalqlar madaniy  hayotiga tarqalgan, bu 
esa  u  davlatlarning  ham  madaniy  rivojlanishiga  zamin  tayyorlagan.  Xalifalikning  yemirilish 
natijasida  tashkil  topgan  mustaqil  davlatlardagi    madaniy    rivojlanish    xalifalik  davridagi 
madaniy rivojlanishning davomi bo‘ldi.  
Xalifa  Xorun  ar  –  Rashid  (786-733)  va  uning  turli  Ma‘mun  davrida  Bog‘dodda  «Baytul 
xikma»  (Donishmandlik  uyi)  (hozir  akademiya  ma‘nosida)  tashkil  etiladi.  Mazkur  akademiya 
barcha  ilm  sohiblari  to‘plangan    markazga  aylanadi.  Uning  qoshida  jahon  kutubxonasi  tashkil 
etilgan, rasadxona ham bo‘lgan, keyinchalik yangi kutubxona qurilgan. Bog‘doddagi mazkur ilm 
markazi,  o‘z navbatida  Sharq va  G‘arbda ilm  fanning taraqqiy etishiga,  ma‘naviy  yuksalishiga 
ta‘sir  etgan.  Bu  o‘rinda  xalifa  al  –  Ma‘munning  ilm  –  fan  ravnaqiga  ko‘rsatgan  xomiyligini 
alohida ta‘kidlash joiz. Zero, xalifa al – Ma‘mun ilm fanni juda qadrlagan, u IX asr boshlarida 

---

xalifalikning Xurosondagi  noibi bo‘lgan vaqtida ham  Movarounnaxr va Xurosondagi  olimlarni 
to‘plab, ularning ilmiy ijodiga sharoit yaratib berilgan. Ular orasida al – Xorazmiy, al – Xuttaliy, 
al  –  Javhariy,  al  –  Farg‘oniy,  al  –  Marvaziy  kabi  vatandosh  olimlarimiz  ham  bo‘lgan.  Al  – 
Ma‘mun xalifalik taxtiga o‘tirgach, u olimlarning barchasini Bog‘dodga chakirib oladi.  
Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, al – Xorazmiy, al – Farobiy, al – Fargoniy, Abu 
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolar yashab ijod etganlar.  
X  asrning  ikkinchi  yarmida  tashkil  topgan  Qoraxoniylar  davlatida  ham  ba‘zi  xoshar  o‘z 
saroylarida  kutubxonalar  tashkil  etdilar.  Bu  kutubxonalarda  arab  va  hatto  G‘arbiy    Yevropa  
olimlarining  asarlari  ham  mavjud  edi.  Bu  davrda  turkiy  til  shakllanib  bordi.  Yusuf  Xos  Xojib, 
Mahmud Qoshgariy kabi olimlar o‘zlarining jahon ahamiyatiga ega bo‘lgan asarlarini yaratdilar.  
XI  asr  boshida  G‘aznaviylar  davlati  keyinroq  Saljuqiylar,  Xorazmshohlar  davlati  tashkil 
topdi. G‘aznaviylar davrida ham ilmiy, ijtimoiy – falsafiy fikrlar rivojlandi. Mahmud G‘aznaviy 
o‘z saroyiga juda katta madaniy boyliklarni to‘playdi, olimlarni ilmiy ishga jalb etadi. Jumladan, 
Abu  Rayhon  Beruniy  xam  Mahmud  saroyida  yashab  «Mashhur  Hindiston»  asarini  shu  yerda 
yaratgan.  
XI  asrda Xorazmda ilm – fan ayniqsa taraqqiy etdi. Xorazm shohi Ma‘mun o‘z saroyiga 
eng  zabardast  olimlarini  taklif  etadi.  U  tashkil  etgan  «Baytul  xikma»  -  «Donishmandlik  uyi» 
qomusiy olimlar – Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi Miskavays, riyozatchi Abu 
Nasr  ibn  Irak,  faylasuf  Abu  Sal  al  –  Masihiy,  tabib  Abdulxay  Xammor  kabi  olimlar  ilmiy  ijod 
bilan shug‘ullanganlar, lekin  toju  – taxt  uchun kurash natijasida bu ilm  dargohi  o‘z faoliyatini 
tuxtatadi.  
Nizom  ul  -  Mulkning    maorifni  rivojlantirishdagi  xizmatlari  beqiyos.  U  1067  yilda 
Bog‘dodda  o‘zining  shaxsiy  jamg‘armasiga  o‘sha  davrning  eng  mashhur  o‘quv  yurti  – 
«Nizomiya» madrasasini qurdiradi. U olimlar, dilpeshvolari, sufiylarga katta e‘tibor berib, ularga 
homiylik qiladi.  
Uning  katta  xizmatlaridan  yana  biri  ta‘limni  isloh  qilish  bo‘ldi.  U  1074  yil  O‘rta  Sharq 
mamalakatlari    uchun  kalendar  –  taqvim  tuzadiki,  bu  taqvim  hozirgacha  eng  takomillashgan 
taqvimlardan hisoblanadi.  
Nizom ul – Mulk 1092 yilda muxoliflar tufayli o‘z vazifasidan ketishga majbur bo‘ladi va 
14 oktyabrda noma‘lum shaxs tomonidan o‘ldiriladi.