Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat



Yüklə 5,57 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə36/66
tarix26.12.2023
ölçüsü5,57 Kb.
#197928
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   66
terminologiya majmua

samolyotsoz, kemasoz, ko‘piriksoz, soatsoz, traktorsoz, 
raketasoz, vertolyotsoz, metallsoz, asbobsoz, vagonsoz, stanoksoz, qurolsoz, 
robotsoz 
va h.k.
 

– furush
 affiksli so‘z yasovchi model 
Fors-tojik tiliga xos –furush suffiksi ko‘magida voqelangan 
mazkur kammahsul model o‘rni bilan shaxs otini anglatuvchi terminlar 
yasashda ko‘zga tashlanadi:
vatanfurush, og‘ufurush, tamakifurush, 
odamfurush, nashafurush, nosfurush, xotinfurush, valyutafurush 
va h.k.
 


64
-xo‘r
 affiksli so‘z yasovchi model 

Bu kammahsul model ba’zan: 1) shaxsni:
odamxo‘r, araqxo‘r, 
tekinxo‘r
; 2) hayvonlarni ifodalovchi termin(zoonim)larni yasashda 
qatnashadi
: arixo‘r(lar), asalxo‘r, morxo‘r, chumolixo‘rlar, go‘shtxo‘r, 
o‘txo‘r
va h.k.
 
-shunos
 affiksli so‘z yasovchi model
Kelib chiqishi nuqtai nazaridan forscha-tojikcha hisoblanuvchi 
–shunos suffiksli bu qolip o‘zbek tili terminologiyasi tarkibida aksariyat 
rus tilidagi ikkinchi komponenti –ved suffiksli yasamalarga mos 
tushuvchi, mazmunan shaxs nomini ifodalovchi terminlarni shakllantiradi 
(Kononov1960;110): 
qonunshunos 

pravoved), 
sharqshunos 
(vostokoved), mashinashunos (spetsialist po mashinam), ruhshunos 
(psixolog), xitoyshunos (kitayeved), tilshunos (yazikoved), eronshunos 
(iranist), matnshunos (tekstolog), siyosatshunos (politolog), huquqshunos 
(yurist), hayvonshunos, tabiatshunos
va h.k. 
2. Fe’l asoslardan yasalgan ot-terminlar 
-g‘ich/gich//-qich—kich
affiksli model 
-g‘ich/-gich (
jarangli undoshlardan keyin)// -
qich/-kich
(jarangsiz 
undoshlardan keyin) affiksi yordamida yasalgan ot-terminlar. 
Azaldan mazkur ko‘hna tub affiksning bosh vazifasi o‘timli 
fe’llar o‘zagidan sodir bo‘ladigan ish-harakat vositasi yoki qurol-
aslahani ifodalovchi terminlar hosil qilish hisoblangan. Mahmud 
Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asaridayoq
orkuch
“uch oyoqlik 
qozon” ( DLT,1,121), 
yerguch
“qilichsimon tayoq” (DLT,1,422), 
bichg‘uch 
“qaychi” (DLT,1,421) kabi terminlar o‘z ifodasini topgan. 
Hozirgi o‘zbek tili terminologiyasi tizimida 
–g‘ich/- gich//-
qich/- kich
affiksi o‘ta mahsuldor bo‘lib, uning ishtirokida ulkan 
miqdordagi terminlar hosil qilinmoqda. Masalan, “Mexanizatorlar uchun 
lug‘at-ma’lumotnoma” da mashina, asbob-uskuna, mexanizmlar va 
ularning detellari hamda qismlari nomlarini anglatadigan 422 termin o‘z 
aksini topgan. Qayd etilgan terminlardan 78 tasi ko‘rilayotgan 
affiks(variantlari bilan)ning faol qatnashuvida yasalgan (Doniyorov 
1977; 90-91). 
Binobarin, 
–g‘ich/-gich//-qich/-kich
affiksli model quyidagi 
mazmundagi terminlarni hosil qiladi: 
ish-harakatni bajaruvchi qurol-aslaha yoxud vosita nomini 
bildiradi: 
ajratqich, qorg‘ich, ag‘darg‘ich, bug‘latgich, qisqich, 
purkagich, to‘plagich, to‘sqich, kuchaytirgich, tishcharxlagich, chizg‘ich, 
sovutgich 
( 1. biol. «oxladitel»; 2. maxs. «xolodilnik»), 
o‘tkazgich, 
suzg‘ich, suzgich, qirg‘ich, o‘lchagich, sug‘orgich, to‘g‘rilagich, 
qaytargich (mayoq), portlatgich, o‘lchagich 
va h.k; 
ba’zan: a) ish- harakat subyekti (o‘timli fe’llardan)- 
yirtqich
; b) 
ish-harakat o‘rini, joyi
: bosqich
; v) ish-harakat sifati, xususiyatini 


65
ifodalaydi: 

Yüklə 5,57 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   66




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin