Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
- РЕЗЮМЕ СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИЗУЧЕНИЕ ФОРМООБРАЗОВАНИЯ И МЕЙОЗА У ГИБРИДНЫХ ПОПУЛЯЦИЙ, СОЗДАННЫХ С УЧАСТИЕМ ВИДОВ ПШЕНИЦ
- UOT 634.8:581.167
- DAVAMLILIĞININ DOMİNANTLIQ DƏRƏCƏSİNİN TƏDQİQİ
|
MATERİAL VƏ METODİKA Tədqiqat işi 2007-2011-ci illərdə AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun eksperimantal təcrübə sahəsində yerinə yetirilmişdir. Tədqiqat materialı kimi uzun sünbülcük pulcuğu əlamətini daşıyan T. polonicum L. (2n=28) və T. petropavlovskyi Udacz. et Migusch. (2n=42) növlərinin öz aralarındakı, eləcə də həmin növlərlə yumşaq buğdanın Çörək sortu (T. aestivum L. em Thell.; 2n=42) və heksaploid buğda T. vavilovii (Thum.) Jakubz. (2n=42) növü arasındakı resiprok hibridlərdən istifadə edilmişdir. Tədqiqatın gedişində hibridoloji [3] və sitogenetik [7] analiz metodlarından istifadə olunmuş, müəyyən statistik hesablamalar [5] aparılmışdır. Meyozun analizi asetokarminlə rənglənmiş müvəqqəti preparatlarda, sitogenetik müşahidələr isə Leitz Orthoplan mikroskopunda həyata keçirilmişdir. NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ T. polonicum və T. petropavlovskyi növlərinin öz aralarında və heksaploid buğda növləri – T. aestivum və T. vavilovii ilə hibridləşməsindən alınan F 1 hibridlərdə meyoz prosesi tədqiq edilmiş və alınan nəticələr öz əksini aşağıdakı Cədvəl -də tapmışdır. Cədvəldən göründüyü kimi, istər T.
iştirakı ilə alınmış F 1 hibridlərin hamısında homoloji konyuqasiya dərəcəsi yüksək
olmuşdur. Belə ki, T. polonicum ilə heksaploid buğdalar arasındakı F 1 hibridlərdə qapalı bivalentlərin sayı hər bir ATH üçün təqribən 10- 14, T. petropavlovskyi ilə heksaploid buğdalar arasındakı F 1 hibridlərdə 18-20 ədəd təşkil ertmişdir. T. petropavlovskyi ilə heksaploid buğdalar arasındakı heksaploid F 1 hibridlərdən (2n=6x=42) fərqli olaraq, T. polonicum ilə Şəkil 1. T. vavilovii × T. petropavlov- skyi kombinasiyasına məxsus F 1 hibridlərdə açıq kvadrivalentin yer aldığı metafaz lövhə
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
heksaploid buğdalar arasındakı F 1 hibridlər pentaploid (2n=5x=35) olduqlarından, multivalent xromosom assosiasiyalarına daha çox onlarda rast gəlinmişdir. T. petropavlovskyi –nin iştirakı ilə alınan heksaploid hibridlər içərisində yalnız T. vavilovii × T. petropavlovskyi kombinasiyasına məxsus F 1 hibridlərdə kvadrivalentlər şəklində multivalentlər müşahidə olunmuşdur (Şəkil 1). Qeyd edək ki, T. polonicum ilə T. petropavlovskyi arasındakı hibridlər, pentaploid olmalarına rəğmən, bu baxımdan, istisna təşkil etmişlər. Belə ki, həmin kombinasiyaya məxsus pentaploid F 1 hibridlərdə bir dənə də olsun, multivalent assosiasiya qeydə alınmamışdır. Bizim filrimizcə, multivalentlərin olmaması bu iki növün bir-birinə oxşar və yaxın olmasından irəli gəlir. Görünür, məhz elə bu səbəbdəndir ki, bu növlərdən birini yumşaq buğda ilə hibridləşməyə cəlb etdikdə, sonrakı hibrid populyasiyalarda hökmən digərinə də təsadüf edilir. Hər iki növün, xüsusilə, T. petropavlovskyi –nin yumşaq buğdanın (T. aestivum L.) Çörək sortu ilə yüksək çarpazlaşma qabiliyyəti nümayiş etdirməsi, meyozda yüksək bivalent konyuqasiyasının qeydə alınması, eləcə də tri- və kvadrivalentlərin yaranmasını şərtləndi-rən translokasiyaların baş verməməsi T. petropavlovskyi ilə T. aestivum növləri arasındakı tam genetik uyarlılığı göstərir. F 1 hibridlərin bəziləri morfoloji cəhətdən valideynlər arasında aralıq mövqe tutmuş, bəziləri isə daha çox valideyn formalardan birini xatırlatmışlar. T. polonicum ilə T. vavilovii arasındakı tamamilə steril F 1 hibridlər istisna olmaqla, qalanları fertil olmuş və normal F 2 hibridlərə başlanğıc vermişlər. Bütün hibridlərin ikinci və üçüncü nəsillərində spektrinə və intensivliyinə görə fərqli formaəmələgəlmə proseslərinin getdiyi müşahidə olunmuşdur. T. polonicum və T. petropavlovskyi növlərinin yumşaq buğdanın Çörək sortu ilə olan F 2 və F 3 hibridlərində formaəmələgəlmə spektri daha məhdud olmuş və əsasən, T. polonicum, T. aestivum, T.
gəlmişdir. Bu isə T. petropavlovskyi –nin morfofizioloji əlamətlərə və düzgün konyuqasiyaya nəzarət edən genlərinin T. aestivum –un müvafiq genlərinə allel olmaları və eyni xromosomlarda yerləşmələrinə dair T.T. Yefremova və həmkarlarının [6] söylədikləri fikrin doğruluğunu bir daha təsdiq edir. T. polonicum və T. petropavlovskyi arasındakı resiprok hibridləşmədən alınmış F 2 və F
3 hibrid populyasiyalarının da formaəmələgəlmənin məhdud spektri ilə xarakterizə olunduğunu (əsasən, T. polonicum, T. petropavlovskyi, T. aestivum, T.
alsaq (Şəkil 2), onda ehtimal etmək olar ki, T. petropavlovskyi –nin yuxarıda sözügedən genlərinin bəziləri T. polonicum –a da alleldirlər. Gürünür, təsadüfi deyildir ki, bir sıra alimlər [4, 10, 6] T. petropavlovskyi növünün T. aestivum ilə T. polonicum arasındakı spontan hibridləşmədən və ya T. aestivum –dakı P geninin təbii mutasiyasından yarandığını zənn etmişlər. Bir qədər geniş formaəmələgəlmə T. polonicum və T. petropavlovskyi növlərinin T.
edilmişdir. Bizim fikrimizcə, formaəmələgəlmə spektrinin belə genişliyi hər iki növün genetik cəhətdən T. vavilovii –dən fərqləndiyini və ondan müəyyən qədər uzaqlaşdığını göstərir. Beləliklə, uzun sünbülcük pulcuğuna malik T. polonicum və T. petropavlovskyi növlərinin iştirakı ilə alınan resiprok hibridlərdə meyoz və formaəmələgəlmə proseslərinin müqayisəli tədqiqi nəticəsində hər iki növün oxşar olduqları və formaəmələgəlmənin istər T. polonicum, istərsə də T. petropavlovskyi ilə olan F 2 və F 3 hibrid populyasiyalarda eyni qanunauyğunluqlara tabe olduğu müəyyən edilmişdir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Cədvəl. T. polonicum və T. petropavlovskyi növlərinin iştirakı ilə alınan F 1 hibridlərdə meyoz prosesinin tədqiqi Kombinasiyalar ATH- nin sayı qapalı bivalentlər açıq bivalentlər uni- valentlər tri- valentlər kvadri- valentlər XƏT
T. polonicum × T. aestivum cv. Çörək 151
11,66±0,52 2,47±0,48 6,06±0,68 - 0,17±0,12 26,34±0,73 35
T. aestivum cv. Çörək × T. polonicum 158
10,08 0,68 3,44 0,70 7,71 0,69 0,05 0,11 - 23,66
0,78
35 T. polonicum × T. vavilovii 135
11,39±0,32 2,22±0,30 7,00±0,00 - 0,19±0,02 25,59±0,27 35
T. vavilovii × T. polonicum 112
13,89±0,20 1,94±0,14 5,00±0,00 - - 28,06±0,14 35
T. polonicum × T. petropavlovskyi 159
12,82±0,22 1,54±0,46 6,28±0,30 - - 27,18±0,32 35
T. petropavlovskyi × T. polonicum 132
11,42±0,44 2,90±0,38 6,35±0,33 - - 25,75±0,55 35
T. petropavlovskyi × T. aestivum cv. Çörək 114
17,75±0,51 2,59±0,39 1,33±0,34 - - 38,14±0,64 42
T. aestivum cv. Çörək × T. petropavlovskyi 98
19,59 0,23 1,41 0,23 - - - 40,61 0,23 42 T. petropavlovskyi × T. vavilovii 135
19,08±0,22 1,54±0,20 0,76±0,20 - - 39,70±0,29 42
T. vavilovii × T. petropavlovskyi 117
18,53±0,48 1,75±0,25 0,48±0,27 - 0,24±0,18 39,64±0,34 42
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
ƏDƏBİYYAT
1. Вавилов НИ (1927) Географичкские закономерности в распределении генов культурных растений. Труды по прикл ботан, генет и селекции, 17(3) 2.
Вавилов НИ (1931) Пшеницы Абиссинии и их положение в общей системе пшениц. Труды по прикладной ботанике, генетике и селекции, приложение 51, 233 с 3.
семеноводству полевых культур. Москва: «Колос», 439 с 4.
Дорофеев ВФ, Филатенко АА, Мигушова ЭФ, Удачин РА, Якубцинер ММ (1979) Пшеница. В кн: Культурная флора СССР (под ред. Дорофеев ВФ и Коровина ОН), т 1, Ленинград: «Колос», 348 с 5.
Доспехов БА (1979) Методика полевого опыта. Москва: «Колос», 416 с 6.
Ефремова ТТ, Майстренко ОИ, Лайкова ЛИ, Арбузова ВС, Попова ОМ (2000) Сравнительно-генетический анализ гексаплоидных пшениц Triticum petropavlovskyi Udacz. et Migusch. и Triticum aestivum L. Генетика, 36(10): 1362-1369 7.
Паушева ЗП (1980) Практикум по цитологии растений. Москва: "Колос", 304 с 8.
Синская ЕН (1969) Историческая география культурной флоры. Л:Колос 9.
Biffen RH (1905) Mendel’s law of inheritance and wheat breeding. J Agr Sci, 1: 4-48 10.
Chen Q, Sun Y, Dong Y (1985) Cytogenetic studies on interspecific hybrids of Xinjiang wheat. Acta Agron Sin, 11: 23-28 11.
Engledow FL (1923) The inheritance of glume-length in wheat crosses. J Genet, 13: 79- 100 12.
Masum Akond ASMG, Watanabe N, Furuta Y (2008) Comparative genetic diversity of Triticum aestivum–Triticum polonicum introgression lines with long glume and Triticum petropavlovskyi by AFLP-based assessment. Genet Resour Crop Evol, 55(1
):133-141; doi: 10.1007/s10722-007-9221-x Şəkil 2. T. petropavlovskyi × T. polonicum kombinasiyasına məxsus F 3 hibrid populyasiyasında formaəmələgəlmənin spektri AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
13.
Schiemann E (1948) Weizen, Roggen, Gerste. Systematik, Geschichte und Verwendung. Fisher, Jena 14.
Schulz A (1911) Die Abstammung dez Weizens Mitt. d. Naturfrosch. Gesel-schaft zu Halle a. d., 1:14-17 15.
Schultz A (1913) Die Geschichte der kultivierten Getreide. L. Neubert, Halle am Saale, 1:134
РЕЗЮМЕ СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИЗУЧЕНИЕ ФОРМООБРАЗОВАНИЯ И МЕЙОЗА У ГИБРИДНЫХ ПОПУЛЯЦИЙ, СОЗДАННЫХ С УЧАСТИЕМ ВИДОВ ПШЕНИЦ С УДЛИНЕННЫМИ КОЛОСКОВЫМИ ЧЕШУЯМИ
Алиева А.Дж., Мехтиева С.П., Аминов Н.Х. В результате сравнительного изучения гибридных популяций, созданных с участием видов пшениц с удлиненными колосковыми чешуями – T. polonicum и T.
подчиняется одним и тем же закономерностям у обеих гибридных популяций F 2 и F
3 , созданных с участием этих двух видов. Ключевые слова: удлиненная колосковая чешуя, гибридная популяция, формообразование, мейоз, Triticum L.
SUMMARY COMPARATIVE STUDY OF SPECIATION AND MEIOSIS IN HYBRID POPULATIONS OBTAINED BY USING OF WHEAT SPECIES WITH THE LONG GLUMES
Aliyeva A.J., Mehdiyeva S.P., Aminov N.Kh. As a result of comparative studying of the speciation and meiosis in hybrid populations obtained by using of wheat species with the long glumes - T. polonicum and T.
is followed the same genetic mechanisms. Key words: elongated glume, hybrid population, speciation, meiosis, Triticum L.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT 634.8:581.167
DAVAMLILIĞININ DOMİNANTLIQ DƏRƏCƏSİNİN TƏDQİQİ
Şıxlinski H.M. AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu
Zeybel 13-666, SV 12-375) oidiuma müxtəlif davamlılığı ilə fərqlənən Avropa-Asiya (V.vinifera L.) növünə mənsub olan üzüm sortlarının çarpazlaşdırılmasından alınmış birinci nəsil (Fı) hibridlərinin oidium xəstəliyinə davamlılığının dominantlıq dərəcəsinin tədqiqindən bəhs edilir. Birinci nəsil (Fı) hibridlərində oidium xəstəliyinə davamlılığın geniş spektrə malik dominantlıq dərəcəsi (mənfi, müsbət, aralıq) meydana çıxmışdır. Açar sözlər: Uncinula necator, V.vinifera L., davamlılıq, patogen, qiymətləndirmə, donor. Oidium, unlu şeh və yaxud külləmə xəstəliyi üzüm tənəklərinin ən təhlükəli və qorxulu göbələk xəstəliklərindən biridir. Xəstəliyin törədicisi Uncinula necator Burrill. (çanta mərhələsi) və yaxud Oidium tuckeri Berk. (konidi mərhələsi) göbələyidir. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində oidium xəstəliyinə sibrə və yaxud tozvurma da deyilir [6, 7, 9]. Vegetasiyanın bütün dövrlərində üzüm tənəklərinin yaşıl orqanlarını zədələyir. Patogen 1845-ci ildə şimali Amerikadan İngiltərəyə gətirilmiş və onu ilk dəfə istixanada Tuker adlanan bağban aşkar etmişdir. Xəstəlik 1850-ci ildən isə Avropanın üzüm becərilən bütün bölgələrində yayılmışdır. Bu patogenin törədicisi üzüm tənəklərinin ancaq canlı toxumalarında parazitlik edərək, obliqat xarakterə malik olan göbələkdir [3, 6]. Göbələk mitseli halında zədələnmiş tumurcuqlarda, zoğlarda və gövdə yarıqlarında qışlayır. Cənub rayonlarının üzüm becərilən bağlarında xəstəliyin ilk nişanələri özünü daha tez göstərir. Tumurcuğu zədələnmiş zoğların üzəri göbələk mitselilərinin ağ örtüyü ilə örtülərək, onların inkişafdan qalmasına səbəb olur. Temperaturu nisbətən aşağı olan bölgələrdə xəstəliyin ilk nişanələri gec müşahidə olunur, ona görə də yarpaq və salxımlarda zəif ağ ləkəli örtük əmələ gəlir. Bir sıra tədqiqatçılar oidium xəstəliktörədicisinin qışı hansı mərhələdə keçirməsini araşdıraraq müəyyən etmişlər ki, göbələk qışı kleystotesi və kondi halında keçirir [3, 6, 13]. Son illərdə isə İran İslam Respublikasının Təbriz və Ərdəbil Tədqiqat Mərkəzlərində aparılan araşdırmalar zamanı müəyyən edilmişdir ki, göbələk mitseli halında ancaq üzüm tənəklərinin yatmış tumurcuqları arasında qışlayır. Tədqiqatçılar mitselinin digər orqanlarda qışlamasını inkar etmişlər, yəni mitselinin nə zoğlarda, nə də gövdə yarıqlarında olması və kleystotesi halında qışlaması aşkar edilməmişdir [4, 6, 9]. Patogenin aktiv inkişafı üçün optimal temperatur 20-25 o C, nisbi rütubət isə 70-80% olmalıdır. Bu optimal şəraitdə yarpaqların alt və üst tərəfini örtən örtük intensiv əmələ gəlir və daha parlaq olur. Göbələk çoxlu miqdarda konididaşıyanlarda oval zəncirşəkilli sporlar əmələ gətirir və sporlar bütün vegetasiya dövründə külək vasitəsi ilə yayılaraq, daima yeni sirayətlənmə təhlükəsi yaradır [3, 5, 27, 28, 29]. Üzüm sortlarının davamlılığından və iqlim şəraitindən asılı olaraq, yarpaqlarda müxtəlif xarakterli nişanələr meydana gəlir: damar nekrozu, yağ parlaqlığı, deformasiya (eybəcərləşmə), lokal xloroz ləkələri, göbələyin müxtəlif intensivlikli örtüyü və s. [6, 22, 28, 29].
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
İnfeksiyanın erkən inkişafı zamanı çiçəklər və cavan salxımlar zədələnərək quruyur. Cavan yaşıl zoğlarda bozumtul örtük əmələ gələrək, lokal nekrozlar meydana çıxır. Üzüm tənəklərinin çox şiddətli sirayətlənməsi zamanı yarpaqlarda, bəzi hallarda “iylənmiş balıq” qoxusu ilə müşayiət olunur. Tənəklərin odunlaşmış budaqlarında müxtəlif ölçülü bozumtul ləkələr yaza qədər qalır. Yağışlı havalar xəstəliyin inkişafını ləngidir. Xəstəliklə sirayətlənmiş Avropa-Asiya növünə aid üzüm sortlarında məhsulun keyfiyyət və kəmiyyəti aşağı düşür, tənəklərin inkişafı zəifləyir və qışlama vəziyyətini pisləşdirir [4, 5, 6]. Oidium xəstəliyinin üzüm bağlarına həddindən artıq çox ziyan vuran, məhvedici və bütün dünyada geniş yayılmış bir göbələk xəstəliyi olduğu araşdırmalar zamanı müəyyən edilmişdir [6, 7, 21, 22, 27]. Unlu şeh xəstəliyinə qarşı mübarizə məqsədilə inteqrir (kompleks) mübarizə üsullarından istifadə olunması təklif edilmişdir [6, 7, 8, 9]. Qərbi Kolorado ştatında Şardone üzüm sortu becərilən bağda oidium xəstəliyinə qarşı mübarizə məqsədilə müxtəlif kimyəvi preparatlardan (25 gündən bir) istifadə edilmiş və müsbət nəticələr əldə olunduğu qeyd edilir [27, 28, 29]. Abşeron şəraitində isə oidium xəstəliyinə qarşı balkaton və trimidal fungisidlərindən istifadə olunmuşdur [1, 2]. Həmçinin Abşeron şəraitində oidium xəstəliyinə qarşı topaz, kvadris və miklotane preparatlarından növbəli şəkildə istifadə edilərək müsbət nəticələr əldə olunmuşdur [7]. Növdaxili və növlərarası çarpazlaşdırılma nəticəsində alınan heterogen populyasiyaların davamlılıqları həm təbii, həm də süni yoluxma (infeksion) fonunda tədqiq edilmişdir. Yüksəkkeyfiyyətli Avropa-Asiya növünə aid sortlarla kompleks davamlılıq donor geninə malik hibridlərlə çarpazlaşdırılma zamanı həm davamlılıq əlamətlərinə, həm də keyfiyyət göstəricilərinə görə həddindən artıq geniş spektrə malik populyasiyalar alınmışdır [5, 14, 15, 19, 20, 24, 25, 26].
hibrid olan Seyv Villar arasında çarpazlaşdırılma aparılaraq, filloksera və göbələk xəstəliklərinə davamlı hibrid formalar alınmışdır [17, 24, 25, 26]. Növlərarası və növdaxili çarpazlaşdırılma nəticəsində filloksera və əsas göbələk xəstəliklərinə (mildiu, oidium, boz çürümə, antraknoz) kompleksdavamlı hibridlər alınmış və onların içərisindən 14 yeni sort seçilmişdir [10, 12,13]. V.vinifera L. və V.amurensis Rupr. növləri arasında çarpazlaşdırılma aparılaraq, mildiuya davamlılıq Pv (a) geninin V.amurensis Rupr. növündən, oidiuma davamlılıq Un (v) geninin isə V.vinifera L. növünə mənsub üzüm sortlarından keçdiyi müəyyən edilmişdir [24, 25, 26]. Növlərarası mürəkkəb hibridlərlə Avrasiya növünə aid olan sortlar arasında aparılan çarpazlaşdırılma nəticəsində alınmış birinci nəsil (Fı) hibridlərində oidiuma davamlılığın dominantlıq dərəcəsi tədqiq edilmişdir [12, 17, 23].
Azərbaycan şəraitində üzüm sort və formalarının oidium xəstəliyinə davamlılığının qiymətləndirilməsi məqsədilə təbii fonda 700-dən çox üzüm sortlarının patogenlə sirayətlənməsinin fitopatoloji qiymətləndirilməsi aparılmışdır [21, 22, 23]. Oidium xəstəliyinə davamlı (2 bal) növlərarası mürəkkəb hibridlərlə patogenə müxtəlif davamlılığı ilə fərqlənən Avrasiya (V.vinifera L.) növünə mənsub üzüm sortları arasında aşağıdakı kombinasiyalar üzrə çarpazlaşdırılma aparılmışdır:
Zeybel 13-666 x Aleatiko;
SV 18-315 x İrşai Oliver;
SV 12-375 x Traminer ;
SV 18-315 x Aliqote;
Zeybel 13-666 x Turiqa;
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Zeybel 13-666 x Muskat fioletovıy;
Zeybel 13-666 x Qreçeskiy rozovıy;
Aleatiko xZeybel 13-666;
Kaberne x SV 18-315;
Muskat belıy x SV 12-375.
Birinci nəsil (Fı) hibridlərinin oidium xəstəliyinə davamlılığının fitopatoloji qiymətləndirilməsi zamanı 5 ballı şkaladan istifadə olunmuşdur [13, 18]. Hibridlərin dominantlıq dərəcəsinin göstəriciləri məlum formula əsasında [11, 16] tədqiq edilmişdir.
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|