Anar İsayev Ramil Rəhimov

İngiltərə burjua inqilabının başlanması (1640) 
Dövrün başlıca tələblərindən biri xarici siyasətin aparılmasında  parlamentin 
səlahiyyətlərinin  artırılması  idi.  Kralın  apardığı  xarici  siyasət  müharibələrə  səbəb 
olurdu.  Müharibələr  üçün  böyük  maliyyə  vəsaiti  lazım  idi.  Bu  məqsədlə  I  Karl 
vergiləri  artırmaq  qərarına  gəldi.  Vergiləri  artırmaq  isə  birbaşa  kralın 
səalhiyyətlərinə aid  deyildi. Bunun üçün parlamentin razılığı olmalı idi. Lakin kralla 
parlament arasında ziddiyyətlər kəskinləşdiyinə görə 1629-cu ildə I Karl parlamenti 
buraxdı. Boşalmış xəzinəni doldurmaq və yeni vergilər təyin etmək üçün kral 1640-
cı ildə parlamenti çağırmağa məcbur oldu. Lakin parlament kralın tələblərini yerinə 
yetirmədi,  əskinə  bir  sıra  feodal  qaydalarını  sarsıdan  islahatlar  keçirdi.  Beləliklə, 
ölkədə kral və parlament arasında münasibətlər kəskinləşdi. Onların tərəfdarlarından 
ibarət  iki  siyasi  düşərgə  yarandı.  Bu  parlament  13  il  mövcud  olduğu  üçün  (1640-
1653)  uzunmüddətli  parlament  adı  aldı.  Uzunmüddətli  parlamentin  çağırılması 
İngiltərədə  inqilabın  başlanğıcı  hesab  olunur.  İngiltərə  burjua  inqilabının 
qarşısında duran əsas vəzifə mütləqiyyəti və feodal qaydalarını ləğv etmək idi.  
 
İngiltərədə vətəndaş müharibəsi (1642-1646) 
I Kral uzunmüddətli parlamentin həyata keçirdiyi islahatlarla razılaşmayaraq icmalar palatasının beş nəfər 
deputatını həbs etmək barədə  göstəriş  verdi. Bu xəbərdən qəzəblənən xalq parlamentin müdafiəsinə qalxdı. Odur 
ki, 
kral deputatları həbs etdirə bilmədi. 
  Belə  olduqda  I  Karl  1642-ci  ilin  avqustunda    parlamentə  müharibə  elan 
etdi.  1642-ci  ilin  avqustunda    I  Karlın  parlamentə  müharibə  elan  etməsi  ilə  İngiltərədə  vətəndaş  müharibəsi 
başlandı.  İngiltərədə vətəndaş müharibəsi dövrünə aiddir: 
 
1642-1646-cı illərdə Kralla parlament arasında baş vermiş müharibədə  kralın tərəfdarlarını  kavalerlər,  
parlament tərəfdarlarını isə  girdəbaşlar adlandırırdılar. 
 
Müharibənin əvvəlində  kral  ordusu parlament ordusunu məğlub etdi. 
 
Tezliklə parlament  müttəfiq kimi Şotlandiya  ilə birləşərək  kral ordusu məğlub etdi. 
 
Kromvelə general rütbəsi verildi və parlament ordusunun başçısı təyin edildi. 
 
1645-ci ildə İcmalar palatası - Oliver Kromvelə yeni tipli ordu  təşkil etməyi tapşırdı. 
 
1645-ci  ildə  Neyzbi  kəndi  yaxınlığında    döyüşdə  parlament  ordusu  kralın  başlıca  qüvvələrini 
darmadağın etdi və vətəndaş müharibəsinin taleyi həll olundu. 
 
Məğlub  olan  I  Karl  Şotlandiyaya  qaçsada,  şotlandlar  böyük  məbləğdə  pul  alaraq  onu  İngiltərə 
parlamentinə təslim etdilər. 
 
1646-cı il iyununda İngiltərədə vətəndaş müharibəsi parlamentin qələbəsi ilə başa çatdı.  
Müharibə nəticəsində ölkədə bütün  siyasi  hakimiyyət yeni  zadəganların və  burjuaziyanın əlinə keçdi 
 
 
 
Kral ilə parlament tərəfdarları 
arasında baş vermişdir 
 
İngiltərədə 
vətəndaş 
müharibəsi 
 
Ölkədə bütün  hakimiyyət yeni  
zadəganların və  burjuaziyanın 
əlinə keçdi
 
Müharibənin taleyini Neyzbi 
döyüşü həll etdi 
I Karlın parlamentə müharibə 
elan etməsi ilə başlamış, 1642-
1646-cı illəri əhatə etmişdi 
 
 
Parlament ordusuna Oliver 
Kromvel başçılıq edirdi 
Müharibə parlamentin qələbəsi 
ilə başa çatdı
 
 
 
I Karl (1625-1649)
 
 
 

 
183 
 
 
 
Oliver Kromvelin Yeni topli ordusu. 1644-cü il, Kromvelin ilk dəfə sərkərdəlik bacarığını göstərməsi. 
 1945-ci il, Neyzbi döyüşü, parlament ordusunun kralın başlıca qüvvələrini darmadağın etməsi. 
 
 
Uzunmüddətli parlamentin islahatları 
Uzunmüddətli parlament fəaliyyətə başlayarkən bir sıra feodal qaydalarını sarsıdan islahatlar həyata keçirdi: 
 
 
Feodal töycüsü ləğv edildi. 
 
Kral və kilsə məhkəməsinin dünyəvi şəxsləri mühakimə etmək səlahiyyətiləğv edildi.  
 
Kral nazirləri məhkəməyə verdi. 
 
İcmalar palatasının kral tərəfindən buraxılmasını qadağan edən qanun qəbul edildi. 
Vətəndaş  müharibəsindən  sonra  Uzunmüddətli  parlamentdə  üstünlüyü  ələ  alan  yeni    zadəganlar  və  
burjuaziya bir sıra islahatlar həyata keçirdi:
 
 
Kilsə parlamentə tabe edildi. 
 
Zadəgan və  burjuaziyanın torpaqdan istifadəyə görə krala haqq vermələri ləğv edildi.  
Lakin  kəndlilərin  mülkədarlardan  asılılığı  ləğv  olunmadı.  Kəndlilər  feodal  mükəlləfiyyətlərini  və  onda  bir 
vergini  yenə  də  ödəməli  idilər.  Odur  ki,  uzunmüddətli  parlamentin  islahatl
arı  əhalinin  bütün  təbəqələrini  razı 
salmadı. Parlamentin inqilabi ordunu buraxmaq və onu tərk-silah etmək haqqında qərarı xalqı hərəkətə gətirdi.
 
 
Levellerlər («bərabərçilər») hərəkatı 
İnqilab zamanı London sənətkarları və yeni tipli ordunun əsgərləri arasında siyasi publisist Con Lilbernin 
ideyaları  geniş  yayıldı.
  Lilbernin  tərəfdarlarını    levellerlər  («bərabərçilər»)
 
adlandırırdılar.  Vətəndaş  müharibəsi 
ölkəni  sarsıtdı,  özü  ilə  aclıq  və  fəlakət  gətirdi.  Belə  çətin  zamanda  Levellerlər  ordu  hissələrinə  müraciət  edərək, 
onları  üsyanan  çağırdılar.
  Levellerlər  krala  və  aristokratlara,  parlamentin  aristokratlardan  təşkil  olunmuş  lordlar 
palatasına qarşı idilər. Levellerlər aşağıdakı tələblər irəli sürürdülər: 
 
Respublika yaradılmasını. 
 
Lordlar palatasının ləğv edilməsini. 
 
Seçki hüququnun verilməsində dəyişikliklər edilməsini. 
 
Qanun qarşısında hər kəsin bərabərlik və din azadlığını. 
Lakin  levellerlərin  qaldırdığı  qiyam  yatırıldı.  Qiyam  başçıları 
edam  olundular.  Bundan  sonra  levellerlər  siyasi  yazılar  çap  etməklə 
mübarizə aparsalar da hərəkat zəifləyib təsirini itirdi.  
 
Diggerlər («həqiqi levellerlər») hərəkatı 
1649-cu  ildə  İngiltərədə  kənd  yoxsulları  arasında  diggerlər 
hərəkatı  yayıldı.  Diggerlər  özlərini  «həqiqi  levellerlər» 
(«həqiqi 
bərabərçilər»)
 
adlandırırdılar.  Diggerlərin  ideoloqu  Cerard 
Uinstenli  idi. 
Diggerlər  levellerlərədən  fərqli  olaraq  təkcə  siyasi 
bərabərlik deyil, iqtisadi bərabərlik də tələb edirdilər. 
Diggerlər xüsusi 
mülkiyyətin  əleyhinə  idilər.  Torpaq  sahibliyinə  qarşı  çıxan  diggerlər 
dinc  yolla  mübarizə  aparırdılar.  Onlar  icma  torpaqlarını  belləyir  və 
bütün  yoxsulları  onlara  qoşulmağa  çağırırdılar.  Diggerlər  bu  yolla 
çoxlu  tərəfdar  toplamağa  və  xüsusi  mülkiyyət  olmayan  bir  cəmiyyət 
qurmağa  ümid  edirdilər.  Lakin  diggerlər  də  istədiklərinə  nail  ola 
bilmədilər.
  Respublika  kasıbların  bu  dinc  hərəkatı  da  amansızlıqla  
yatırdı.
 
 
 
 
 
Con Lilbern.  Edam olunmuş levellerlərin 
xatirə lövhəsi. 
 
 
 
 
 
Diggerlər 
 

 
184 
 
«Prayd təmizləməsi». İngiltərənin Respublika elan edilməsi
 
Parlamentdə  sütünlük  təşkil  edən  iri  mülkədarlar    kral 
hakimiyyətinin  saxlanılmasının  tərəfdarı  idilər.  Lakin, 
1648-ci  ildə 
polkovnik  Prayd  öz  tərəfdarları  ilə  birlikdə  kral  tərəfdarı  olan 
deputatları  parlament  binasına  buraxmadı.  Bu  hadisə  İngiltərə 
tarixində  «Prayd  təmizləməsi»  adlandı.  «Prayd  təmizləməsi» 
hadisəsindən  sonra 
kral  əleyhdarları  parlamentdə  üstünlük 
qazandılar. 
Vətəndaş  müharibəsindən  sonra  ordu  kralın  edam  edilməsini 
tələb  edirdi.  Odur  ki,  Oliver  Kromvel  xalqın  təzyiqilə  monarxiyanı 
ləğv etməyə məcbur oldu.  1649-cu il, yanvarın 30-da  I Karl edam 
olundu. Parlament  1649-cu ilin  martında    Kral hakimiyyətini və 
Lordlar palatasını ləğv etdi. 1649-cu ilin mayında isə: 
 
İngiltərə respublika elan olundu. 
 
Hakimiyyət Kromvel başda olmaqla parlamentin əlinə keçdi.
 
İngiltərədə respublika cəmi 4 il (1649-1653) mövcud oldu, 1653-cü ildə Kromvel respublikaya son qoydu. 
 
Yeni tipli ordunun işğalları 
I Karl edam edildikdən sonra Fransada qaçıb gizlənmiş İngiltərə taxt-tacın varisi və edam edilmiş kralın oğlu 
II  Karl  ləğv  edilmiş  kral  hakimiyyətini  bərpa  etmək  üçün  İrlandiyada  özünə  tərəfdarlar  topladı. 
1649-cu  ilin 
avqustunda   
Parlament  Oliver  Kromveli  İrlandiyaya  canişin  göndərərək  İrlandiyada  qiyamı  amansızlıqla  yatırdı.  
Oliver Kromvel  İrlandiyanı tutduqdan sonra aşağıdakı tədbirləri həyata keçirildi:
 
 
Ə
hali kütləvi şəkildə Amerikaya sürgün edildi. 
 
İrlandiyanın parlamenti buraxıldı və İrlandiya İngiltərə Respublikasına birləşdirildi. 
Oliver  Kromvel  İrlandiyanı  tutduqdan  sonra  II  Karl  Şotlandiyaya  gedərək  özünə  yeni  tərəfdarlar  topladı. 
Şotlandiya parlamenti - 
«kovenant» isə onu öz kralı elan etdi. Buna cavab olaraq Kromvel Şotlandiyaya yürüş etdi. 
Kromvelin  Şotlandiyaya  yürüş  nəticəsində  Şotlandiya  ordusunu  məğlub  edildi  və  Şotlandiya  İngiltərə 
Respublikasına birləşdirildi. II Karl isə Fransaya qaçmağa məcbur oldu. 
1653-cü il çevrilişi. Oliver Kromvelin protektorluğu dövrü 
İrlandiya və Şotlandiyanın işğalı başa çatdıqdan sonra parlament ordunun sayını azaltmağı təklif etdi. Buna 
görə  də  parlamentlə  ordu  arasında  ziddiyyət  gücləndi. 
Ordunun  yuxarı  dairələri  və  zadəganlar  bütün  hakimiyyəti 
Kromvelə verməyi qərara aldılar.  1653-cü ildə Kromvel əksinqilabi çevriliş   edib 
«uzunmüddətli parlamenti» və  
«Dövlət şurası»nı qovaraq hakimiyyəti bütünlüklə öz əlinə aldı.  
Çevriliş nəticəsində: 
 
Respublikaya və inqilaba son qoyuldu. 
 
Kromvel  lord-protektor  elan olundu. 
Beləliklə,  Kromvel  inqilab  tarixində  iki  rol  oynadı  -  əvvəlcə  o,  inqilabın 
başçısı,  sonra  isə  onun  boğucusu  oldu.  Əslində  protektorluq  rejimi  Kromvelin  
hərbi  diktaturası  (1653-1658)    demək  idi.  Kramvel    hərbi  diktaturası  (lord-
protektorluğu)  dövründə  təkbaşına  qanunlar  verməyə  və  ölkəni  parlamentsiz  idarə 
etməyə başladı. Lakin Kromvelin siyasəti ölkədə sabitlik yaratmadı.  
1658-ci  ildə  Kromvel  vəfat  etdikdən  sonra
  p
rotektor  titulu  onun  oğlu  Riçar 
Kromvelə verildi. Lakin
 
Riçard Kromvel (1659-1660) ölkəni idarə edə bilmədi və bir 
neçə ildən  sonra 
könüllü olaraq hakimiyyətdən əl çəkdi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I Karlın edam olunması, 1649-cu il, 30 yanvar 
 
 
Cromvelin Uzunmüddətli 
parlamenti buraxması 
 
 
 
          
 
 
 
 
 
 
 
 
    
Oliver Kromvel  Riçard Kromvel
 
 
 
Oliver  Kromvel  vətəndaş  müharibəsinin  başlanğıcında
 
təhsil  aldığı 
Hüquq  fakultəsini  yarımçıq  tərk  edərək  60  atlıdan  ibratət  dəstənin  kapitanı 
oldu. Kromvelin sərkərdəlik bacarığı və kral ordusu üzərində qələbələri onu 
parlament ordusunun və inqilabın başçısı səviyyəsinədək yüksəltdi. Lakin O, 
inqilab başa çatdıqdan sonra özünü lord-protektor elan edərək 1653-1658-ci 
illərdə İngiltərədə təkbaşına  hakimiyyətə sahib oldu. Lord-protektor  1658-ci 
ildə  vəfat  etdi.  Onun  ölümündən  sonra  qurduğu  protektorluq  rejimi  isə 
dağıldı. 
 

 
185 
 
İngiltərədə Stüartlar sülaləsinin bərpası - restavrasiyası dövrü 
Oliver Kramvelin vəfatından sonra Riçard Kromvel ölkəni idarə edə bilmədi. 
Yeni  zadəganlar  və  burjuaziya  isə  İngiltərədə  məhdud  monorxiyanı  bərpa  etmək 
qərarına  gəldilər.  Belə  bir  şəraitdə  ölkədə  böhran  yarandı. 
Hakimiyyətdəki  hərc-
mərclikdən  istifadə  edən  Şotlandiyadakı  ordu  generalları  1660-cı  ildə  Londonu 
tutaraq İngiltərə parlamentini buraxdılar. 
Dövlət çevrilişindən sonra yeni parlamentə 
seçkilər  keçirildi. Seçkilər  nəticəsində
 
  Parlamentin  tərkibi  dəyişdi.  Edam  edilmiş 
kralın  oğlu  II  Karl  taxta  dəvət  edildi.  Beləliklə,
  1660-cı  ildə  İngiltərədə  Sütüartlar 
sülaləsinin 
hakimiyyəti 
bərpa 
(restavrasiya) 
edildi
. Restavrasiya məhdud 
monarxiyanın  bərpası  demək  idi.  Kromvelin  bir  zaman  qovduğu  deputatlar 
parlamentə  qayıdaraq  yerlərini  tutdular.  İngiltərədə  ordunun  hakimiyyətinə  son 
qoyuldu.  Parlament  kral  əleyhinə  qəbul  edilən  bütün  qanunları  ləğv  edərək  özü 
özünü buraxdı. 25 apreldə seçilən yeni parlament kralla danışıqlar apardı. Danışıqlar 
nəticəsində II Karl (1660-1685) ilə parlament arasında belə bir saziş əldə edildi: 
1. 
Kral inqilab iştirakçılarını təqib etməyəcəkdi. 
2. 
Kral torpaqları öz yeni sahiblərindən geri almayacaqdı. 
3. 
Kral  parlamentin razılığı olmadan vergi qoymayacaqdı. 
Bundan  başqa,  parlament  ümumi  amnistiya,  din  azadlığı  və  başqa  hüquqlar 
barədə də kraldan öhdəliklər aldıqdan sonra onu üç krallığın  - İngiltərə, İrlandiya 
və  Şotlandiyanın  hökmdarı  elan  etdi.  Kral  paytaxt  Londona  gəldi. 
Lakin  II  Kral 
taxta çıxan kimi öz üzərinə götürdüyü öhdəlikləri pozmağa başladı. 
 
 
İngiltərədə parlamentli-monarxiya rejiminin tətbiq edilməsi  
II Karlı əvəz edən  II Yakv (1685-1688)  katolik dinini bərpa  etməyə cəhd 
göstərdi.  Bütün  bunlar  cəmiyyətdə  Stüartlara  qarşı  böyük  etimadsızlıq  dalğasının 
güclənməsinə  səbəb  oldu  və 
  yeni  zadəganlar  II  Yakovu  hakimiyyətdən 
uzaqlaşdırmağı  qərara  aldılar.
  Parlament    1688-ci  ildə    II  Yakovu    devirdi  və  
Hollandiya  hakimi, II  Yakovun qızı, protestant olan Mariyanın əri Oranlı Vilhelmi  
(1689-1702) 
hakimiyyətə  gətirdi. 
Parlament  tacı  şahzadə  Mariyaya  təqdim  etdi. 
Onlar  dövləti  Vilhelmlə  birlikdə  idarə  etməli  idilər.  Vilhelm  taxta  çıxan  kimi 
«Hüquqlar haqqında bəyannamə»ni («Hüquqlar haqqında bill»i) imzaladı.
 
İrlandiyada  sürgündə  olan  Yakov  taxt-tacını  geri  qaytarmaq  üçün  xeyli 
çalışsada məğlub olaraq Fransaya qaçmaq məcburiyyətində qaldı. Beləliklə, 
1688-ci 
il saray çevrilişi nəticəsində 
İngiltərədə parlamentlə kral arasındakı qarşıdurmaya 
son qoyuldu. 
 Vilhelmin  vəfatınsan    sonra  İngiltərə  taxt-tacına  II  Yakovun  digər  qızı, 
Marianın  bacısı  Anna  (1702  -1707),  Annadan  sonra  isə  Stüartlar  sülaləsinin 
sonuncu kralı I Georgi (1707-1714) sahib oldu. 
QEYD:
 
Dövlət çevrilişi baş verməsi İngiltərə tarixinin 1660-cı və 1688-ci il 
tarixi  üçün  oxşar  cəhət  təşkil  edir.  1660-cı  ildə  baş  verən  çevriliş  nəticəsində 
İngiltərədə Sütüartlar sülaləsinin hakimiyyəti bərpa (restavrasiya) edildi və  məhdud 
monarxiya rejimi bərpa  olundu. 1688-ci il dövlət çevrilişi nəticəsində isə  II Yakov  
devrildi  və  Oranlı  Vilhelm  hakimiyyətə  gətirildi,    İngiltərədə  parlamentlə  kral 
arasındakı qarşıdurmaya son qoyuldu. 
 
«Hüquqlar haqqında bill»in qəbul edilməsi. İngiltərənin dövlət quruluşu 
1689-cu ildə İngiltərə parlamenti 
«Hüquqlar haqqında bill» 
qəbul etdi. Bu qanuna görə: 
 
Mütləqiyyəti bərpa cəhdlərinin qarşısı birdəfəlik alındı. 
 
Andlılar məhkəməsinin hüquqları genişləndirildi. 
 
Hökumət dəyişmələri yalnız parlament yolu ilə həyata keçirilə bilərdi. 
 
Krala vergilərin vaxtını, miqdarını müəyyən etmək qadağan edildi. 
 
Kral parlamentin razılığı olmadan ordu və xüsusi hərbi hissələr saxlaya bilməzdi. 
 
Kral parlamentin qəbul etdiyi qanunları dayandıra və ya ləğv elə bilməzdi. 
Lakin qanunlar kralın imzasından sonra qüvvəyə minirdi. Dini məsələlər üzrə qəbul edilən akta görə ölkədə 
dini cərəyan və təriqətlərin fəaliyyəti qanunlarla nizamlanırdı. 
 
II Karl (1660-1685) 
 
 
II Yakov (1685-1688)
   
 
 
Mariya Stüart və Vilhelm 
 
 
kraliça Anna 
 

 
186 
 
Beləliklə,  dünyada  ilk  dəfə  İngiltərədə  parlamentli  monarxiya  hakimiyyət  forması  müəyyən  edildi. 
Hakimiyyət  kraldan  ikipalatalı  parlamentə  keçdi.  Parlamentin  qəbul  etdiyi  qanunlar  hamı  üçün  məcburi  idi. 
Hökumət  parlament  seçkilərində  qalib  gələn  partiyanın  (mühafizəkar   və  liberallar    partiyası)  üzvlərindən  təşkil 
olunurdu. Qalib gələn partiya Parlamentdə hökuməti formalaşdırırdı. 
XVIII  əsrin  əvvəllərində,  kraliça  Annanın  hakimiyyəti  dövründə,   
1707-ci  il,  mayın   
1-də  Şotlandiya  və 
İngiltərə parlamentləri birləşərək Böyük Britaniya krallığını yaratdılar. 
 
 
 
Şotlandiya nümayəndə heyəti İngiltərəyə birləşmək haqqında sənədi kraliça Annaya təqdim edərkən 
 
 
 
 
 
İngiltərənin xarici siyasəti 
İngiltərədə  siyasi  dəyişikliklər  Asiya,  Afrika  və  Amerikada  aparılan  müstəmləkə  siyasətinə  təkan  verdi. 
İngiltərə burjua inqilabından sonra Böyük Britaniya 
xarici siyasətinin qarşısında iki başlıca vəzifə dururdu:
 
1. 
Avropada
 heç bir dövlətin güclənməsinə yol verməmək. 
2. 
Yeni  ərazilər və ya müstəmləkələr ələ keçirmək.
 
 
Bu  məqsədlə  İngiltərə  hələ  XVII  əsrdə  Yamayka  və  
Portuqaliyanı asılı vəziyyətə salınmışdı.
 
XVIII  əsr  boyu  İngiltərə  ilə  Fransa  arasında  müstəmləklər 
uğrunda  mübarizə  gedirdi. 
Müstəmləkələr  uğrunda  Fransa  ilə 
aparılan bu mübarizəyə «ikinci yüzillik müharibə» deyilirdi. «İkinci 
yüzillik  müharibə» 
nəticəsində 
güclü  hərbi  donanmaya  malik  olan 
İngiltərə  XVIII  əsrdə  Fransanı  məğlub  edərək      Kanadanı  və 
Hindistanda  Benqaliyanı    ələ  keçirdi.      Bu  dövrdə 
İngiltərə  Karib 
dənizindəki  adalara,  Şimali  Amerikadakı  koloniyalara, 
Afrikadakı faktoriyalara malik «dənizlər sahibi» sayılırdı. 
İngiltərə burjua inqilabı 
(1640-1653)
 
 
İnqilabın 
nəticələri 
(əhəmiyyəti)
 
İnqilabın  əsas  səbəbləri 
 
İnqilabın qarşısındakı vəzifələr 
 
1.  Mütləqiyyəti – kral 
hakimiyyətini devirmək. 
2.  Feodal qaydalarını ləğv etmək
 
 
 
Mütləqiyyətə son qoyuldu və feodal qaydalarına ağır  zərbə vuruldu. 
İngiltərədə kapitalizmin inkişafına  təkan verdi. 
Sənaye sahələrində texnikanın  tətbiqi genişləndi. 
Hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyətinin  rüşeyimləri meydana gəldi. 
 
1.  Qeyri-məhdud kral hakimiyyəti. 
2.  Feodal  qaydaları  və  anqlikan 
kilsəsinin zülmü. 
 
 
 
İngiltərənin müstəmləkələri
 

 
187 
 
 
 
 
 
Aqrar çevriliş 
İngiltərə  tarixdə  ilk  aqrar  və  sənaye  çevrilişin  baş  verdiyi  ölkə  olmuşdu. 
İngiltərə  burjua  inqilabı 
iqtisadiyyatın  forma  və  məzmununda  yeniliklər  etdi. 
Ölkədə  yaradılan  sabitlik,  feodal  qaydalarının  ləğvi  iqtisadi 
yüksəliş  üçün  hüquqi  əsaslar  yaratdı. 
XVIII  əsrin  sonlarında  kəndlilərin  tamamilə  torpaqsızlaşması  nəticəsində 
ingilis  kəndliləri  bir  sosial  təbəqə  kimi  sıradan  çıxdı.  Torpaqsız  kəndlilərin  müstəmləkə  ərazilərinə  axını  da  bu 
prosesdə  böyük  rol oynadı.  Torpaqsız  kəndlilərin hesabına  azad işçilərin sayı artdı.  Torpaqların böyük qismi  yeni 
burjuaziyanın əlinə keçdi. Lendlordlar adlanan bu təbəqə torpaq sahələrini icarədarlara verirdilər. İcarəyə verilən 
torpaqlar  muzdlu  əmək  hesabına  becərilirdi.  Eyni  zamanda  kəndlərdə  iri  fermer  təsərrüfatları  sürətlə  artırdı. 
Kəndlərdə, iri şəhərlərin ətrafında əhalinin ərzağa olan tələbatını təmin etmək məqsədilə iri fermalar yaradılırdı və 
taxıl  istehsalı  artırılırdı.  Ölkədə  taxıl  istehsalı  heyvandarlığın  yemə  olan  tələbatını  da  tamamilə  ödəyirdi.  Yeni 
məhsuldar toxum və cins mal-qaranın  yetişdirilməsi məhsul istehsalının yüksəlməsinə  səbəb oldu. Ölkənin ərzağa 
olan tələbatı tam təmin edildi. 
İngilis  kəndi  digər  ölkələrdəki  kəndlərdən  daha  tez  milli  bazarla  əlaqə  qurmuşdu.  Ağır  sənaye,  xüsusən 
maşınqayırma  və  metallurgiya  sahələri  kənd  təsərrüfatını  lazım  olan  texniki  qurğu  və  alətlərlə  təmin  edirdi. 
Beləliklə,  kənd  təsərrüfatında  torpaqların  çox  hissəsinin  burjuaziyanın  əlində  cəmləşməsi,  torpaqların,  əsasən, 
muzdlu  əmək  hesabına  becərilməsi,  kəndli-fermer  təsərrüfatlarının  yaradılması  nəticəsində  İngiltərədə  aqrar 
çevriliş  baş  verdi.  XVIII  əsrin  sonunda  İngiltərədə  baş  verən  aqrar  çevriliş  sənaye  və  ticarətin  inkişafına  təkan 
verdi.