Anatomiya

Vəhşi heyvanların və yabanı bitkilərin inianlar tərəfindənaparılan süni seçmə nəticəsində mədəni formalara çevrilməsi əhilləşdirmə adlanır. Ġnsanlar əvvələr fauna və florası zəngin olan yerlərdə yaĢayırdılar, sonralar dağlara və az əlveriĢli yerlərə köçməyə məcbur olmuĢlar. Bu yeni yerlərdə yeni əhliləĢdirmə mərkəzləri oldu. Nəticədə Asiyada əlavə olaraq it, qaramal, qoyun, keçi, maral. Ġkihörgüclü dəvə, donz, at, toyuq, tovuzquĢu, göyərçin, qaz ördək və s. Avropada it, qaramal, qoyun, donuz, at, adadovĢanı, qaz, ördək, Afrikada eĢĢək, zebr, birhörgüclü dəvə, antilop, piĢik, firəngtoyuğu, durna, dəvəquĢu və Amerika hindtoyuğu əhliləĢdirildi. Heyvanların əsas əhliləĢdirilmə mərkəzləri Asiyada Dəclə və Fərat çayları hövzəsi, Hindistan, Çin, Hind-Çin, Afrikada Nil çayının aĢağı hissələri hesab edilir. Əlavə əhliləĢdirmə ocaqları kiçik Asiya, Zaqafqaziya, Yunanıstan, Dnepr çayı hövzəsi, Orta Asiya və Ġran sayılır.Əhilləşdirmə sleksiyanın ilk mərhələsidir.Bu prosesə ilk cəhd b.e.ə 10-20 min əvvəl təsadüf edilib.buna səbəb isə vəhşi heyvanların insanlarla birgə yaşaması olub.Əhilləşdirmənin ilk mərhələsində heyvan və bitkilərdə gedən güclü dəyişikliklər nəticəsində təbii seçmənin stabilləşdirsici formasının təsiri xeyli zəifləyir,bu da suni seçmə üçün şərait yaradır. Hər hansı bir heyvan və ya bitkinin növ müxtəlifliyinin və növlərin cəmləşdiyi yer həmin heyvan və ya bitkinin mənşə mərkəzi hesab olunur. Ən qədim əhliləşdirilmiş heyvan itdir. Belə hesab edilir ki, it hələ 14 min il bundan əvvəl əhliləşdirilib.

Amerika alimləri izotop üsulu ilə təyin etmişlər ki, hələ 10 min il əvvəl İranda keçi, Şərqi Avropada isə 8-9 min il əvvəl qaramal, donuz və qoyun əhliləşdirilmişdir.

3. 
   Zootexniya yer üzərində ən qədim elmilərdən biri sayılır. Elm o vaxt inkiĢaf edir ki, öz nailiyyətlərini praktiki olaraq həyata keçirir. Zootexniyanın bir elm kimi inkiĢafı heyvanların təkmilləĢdirilməsi və yeni cinslərin yaradılması ilə sıx əlaqədardır.Heyvandarlıq insanlar üçün lazım olan qida məhsullar verir ki, bu sahə zootexniyaya aidir. Zootexniya sozü yunan sözü olub iki hissədən ibarətdir. zoon-heyvan, tennos- texnika. Beləliklə zootexniya heyvandarlıq-texnikası və ya kənd təsərrüfatında heyvandarlıq məhsulları istehsalının bolluğunu yaratmaq üçün mövcud cins və cins quruplarından istifadə edərək yeni cins və tiplərin yaradıcısı hesab olunur. Bir çox alimlər belə hesab edirlər ki, bu elmi insanlar öyrənməyə ilk heyvanların yetiĢdirilməsi dövrü-mezolit dövründən baĢlayıb. . Qədim zamanlarda ən savadlı-elmili adamlar heyvandarçı olmuĢlar. Bu onu göstərir ki. kənd həyatının poetik formasını astronomlar göy ulduzlarını heyvan adları ilə adlandırmıĢlar.(Oven,Teles,Kozeroq...). Bizim eradan qabaq 30-cu illərdə Mark Terensey Varron birinci dəfə olaraq heyvandarlıq elmində qaramalın təyin olunması və onun yemləndirilməsi və ondan gəlirin əldə olunması barədə yazmıĢdır. Heyvandarlığın müxtəlif formada inkiĢafı bürünc əsrində baĢlamıĢdır. Bu dövürdə çoxlu at, iri buynuzlu qaramal, qoyun, keçi, donuz cinsləri yaradılmıĢdır ki, bunların əsasında indiki mövcud cinslər yaradılmıĢdır. Bizim eradan qabaq VI əsrdə yunan həkimi Akmeon ilk dəfə olaraq heyvanların daxili orqanlarının quruluĢunu vermiĢdir. Qədim zootexniyanın inkiĢafında filosoflardan Hipokrat, Aristotel, Qaya, Pliniya, Tita Lukresiya Kara, Marka Terisiya Varrona və s. çox böyük zəhmətləri olmuĢdur.
   
4. 
   Damazlıq işinin məqsədi, cinsindən və növündən asılı olmayaraq, kənd təsərrüfatı heyvanlarının genetik potensialını və məhsuldarlıq keyfiyyətini yaxşılaşdırmaqdır. Təmizlikdə yetiĢdirmə aparılmaqla hər hansı böyük bir naxırda yüksək məhsuldarlığa malik damazlıq nüvəsi yaratmaq olarr. Nazarov damazlıq müəssəsində 7700-dən 10422 kq-a qədər süd verən və süddə yağ 3,86%-dən 4,50%-ə qədər olan 67 rekordçu inəklər yaradılmıĢdır.(2008) Rusiyada damazlıq zavodlarında hər inəkdən sağılan süd il üzrə 7000 kq-dan çox olmuĢdur. Bütün növ kənd rəsərrüfatı heyvanlarının müvəffəqiyyətlə artıb-çoxalması, onlardan istənilən miqdar və keyfiyyərdə məhsulun alınması üçün heyvanlar yetişdirilən rəsərrüfatlarda məqsədyönlü, isriqanətləndirilmiş qabaqcadan tərtib edilmiş damazlıq və seleksiya işi aparılmalıdır. Damazlıq işinə yetişdirilmə üsulları, seçmə, taylaşdırma, yaxşı yemləmə və bəsləmə şəraiti yaratmaqla, onların məhsuldarlıq və damazlıq keyfiyyətini yüksəltmək tədbirləri nəzərdə tutulur. Bu göstərilən tədbirlərin həyata keçirilməməsi nəticəsində ən məşhur və qədim cinslər belə sıradan çıxa bilər, onların məhsuldarlığı aşağı düşə bilər və nəticədə məşhur bir cins cırlaşa bilər.
   
5. 
   Alimlərin apardığı tədqiqatlara əsasən qaramalın əcdadı tur (latınca –Bostaurus) olduğu idia olunur. Turlar məskən etibarilə iki qola ayrılır. Avropa və Asiya turu. Axırıncı ana tur 1627 –ci ildə PolĢada, Yaktoruv meĢəsində tələf olmuĢdur. Turun bütün növləri çox iri olmuĢlar. Onların cidov hündürlüyü 140-150 sm (bəzən 180-200sm )-ə bərabərdir. Uzunbədənli iri baĢa (çəkisi 34 kq ), qüvvəli buynuza (çəkisi 14 kq ) , kütləli boyuna, dəruin və enli döĢ quruluĢuna malik olmuĢlar. Ev qoyunlarının əcdadı üç vəhĢi- muflan, arkar və arqalilər hesab olunur. Muflanlar Aralıq dənizi adalarında (Korsiki və Sardaniya ) və Qərbi Asiyanın sərt qayalarında yaĢayan kürənqonur rəngli, çiyinləri tünd, böyürləri ağ ləkəli olan heyvanlardır. Muflonların cidov hündürlüyü 70-80 sm, anaların canlıkütləsi 40-50 kq, qoçların canlı kütləsi 60-65 kq-dır. Muflon qısaquyruq və qismən yağlıquyruqqoyunların əcdadı sayılır.Arkarlar, muflonlara nisbətəniri gövdəlidirlər. Bunlara Xəzər dənizi düzənliklərində və Qazaxstan sərhalarında rast gəlmək olar. Bunların alnı ensiz,batıq, buynuzlarının arası nisbətən gen, buynuzların halqaları dərin, rəngi sarumtuldur. Arkarların cidov hündürlüyü 100-110 sm çəkisi 100-150 kq –dır.Yun məhsuldarlığı 1-2 kq-dır. Arkarlardan uzunquyruq və yağlıquyruq qoyun cinsləri törəmiĢdir. Arqalilər cənubi Altay, Silyuken və Tannu-Ula sıra dağlarında, kaçqarlar isə Qazaxstanını Ģimali-Ģərq hissəsində , Cunqar, Ala-Tau dağındaTyan-ġan və Pamirdə yaĢayırlar. Bu qoyunları cidov hündürlüyü 120- 125 sm, canlı kütləsi isə 150-180 kq-a çatır. Bəzi alimlərin fikirincə .arqalidən quyruqlu qoyunların və qismən merinos qoyunları törəmiĢdir. Ev donuzların əcdadı: Donuzlar ailəsi gövĢəməyən cütbarmaqlar yarımdəstəsindən olmaqla babirus (Babirussinae ) pekari (Tajassinae ) və əsil donuz (Suinae ) yarımailələrinə bölünür. Əsil donuz soyu Avropada, Asiyada və ġimali Afrikada yayılmıĢdır. Buraya 3 yarımsoy, (yaxud böyük növlər )daxildir: 1) Sus Eusus dargövdəli ,uzunayaqlı, burnunda ziyil olan heyvandır. 2)Sus Striatousus zolaqlı Asiya donuz növü və irqləri. Bunlar Yaponiya adalarında, Taylanda, Sumatruda, Çində, Hind-Çində, Hindistanda yayılmıĢdır. 3) Sus cinsi –vəhĢi Avropa qabanı adlandırılır. Avropa vəhĢi donuzun cidov hündürlüyü 80-100 sm, gövdə uzunluğu 150- 180 sm, canlı kütləsi 150-200 kq, bəzəndə 250-300 kq-a çatır. Bütün bədəni sərt qara uzun tüklə örtülüdür, baĢ uzunsov, burun nahiyəsi yaxĢı inkiĢaflıdır.Onlar 20-25 il yaĢayır və hər doğumda 4-5 bala verir. Cavan donuzların əti dadlı və çox keyfiyyətlidir. VəhĢi Asiya donuzları: Orta, Cənubi və Qərbi Asiya ərazisində rast gəlinir. Avropa vəhĢi donuzlara nisbətən 11 xırdadır. Çox gobud quruluĢa malikdirlər, tezyetiĢgəndir, ancaq az bala verir. Aralıq dəniz qabanı Aralıq dənizi sahillərində yaĢayırlar.