Annotatsiya bu mavzu izonikotin kislotasi va nikotin kislotasi asosida olingan dorivor moddalar turli XIL terapevtik maqsadlarda foydalanish uchun ishlab chiqilgan farmatsevtik xususiyatlarga EGA birikmalar sinfi haqida
I.BOB. IZONIKOTIN VA NIKOTIN KISLATASI ASOSIDA
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I.BOB. IZONIKOTIN VA NIKOTIN KISLATASI ASOSIDA
OLINGAN DORI MODDALARINI OLINISHI USULLAR HAQIDA TUSHUNCHA. 1.1 Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarini olinishi usullari. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarining tarkibi va xususiyatlari haqida aniq ma’lumot topolmadim. Lekin, izonikotin kislatasi (nikotin kislatasi) nikotin asidining tuzi bo‘lib, bu modda nikotin asidi va turliq metal kislatlari orasidagi birikmalar orqali hosil qilinadi. Bu dori moddalari, nikotin asidining biologik faoliyatini saqlab qolishi va turli kasalliklar, ayniqsa, nikotin asidi bilan bog‘liq kasalliklar (masalan, nikotin asidi yetishmovchiligi) davolashida ishlatilishi mumkin. Bu dori moddalari olinishida, nikotin asidi va metal kislatlari orasidagi kimyoviy reaktsiyalar yuz beradi va shu tufayli yangi birikmalar hosil bo‘ladi. Bu dori moddalari tarkibi va xususiyatlari, ishlatilgan metal kislatlariga va olinish usullariga bog‘liq bo‘ladi.Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarini olinishining kimyoviy reaktsiyalari haqida to‘liq ma’lumot berish uchun, nikotin asidi va metal kislatlarining birikishi haqida gapirish kerak. Nikotin asidi (C5H4NCOOH) - nikotin (nikotin alkaloidi) molekulalaridan hosil bo‘lgan bir kislotadir. Uning kimyoviy tuzlari, nikotin asidi va metal kislatlarining birikishi orqali hosil qilinadi. Kimyoviy reaktsiya quyidagicha bo‘ladi: C5H4NCOOH + M(OH)n → C5H4NCOOM + nH2O Bu yerda, C5H4NCOOH - nikotin asidi, M(OH)n - metal hidroksid (metal kislati), C5H4NCOOM - nikotin asidi tuzi (izonikotin kislatasi) va nH2O - suv molekulalari. Reaktsiyada, nikotin asidi va metal hidroksid (metal kislati) bir-biriga ta’sir etadi va shu natijada nikotin asidi tuzi (izonikotin kislatasi) va suv hosil bo‘ladi. Bu reaktsiya, asosan, nikotin asidining biologik faoliyatini saqlab qolish va turli kasalliklar, ayniqsa, nikotin asidi bilan bog‘liq kasalliklar (masalan, nikotin asidi yetishmovchiligi) davolashida ishlatiladigan dori moddalari olinishida qo‘llaniladi. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarining kimyoviy reaktsiyalari, ishlatilgan metal kislatlariga va olinish usullariga bog‘liq bo‘ladi. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarini olinishida asosiy xom-ashyo va katalizatorlar quyidagilardir: 1. Nikotin asidi (C5H4NCOOH): Bu modda nikotin asidining tuzlarini hosil qilish uchun asosiy xom-ashyodir. Nikotin asidi, nikotin (nikotin alkaloidi) molekulalaridan hosil bo‘lgan bir kislotadir. 2. Metal hidroksidlar (M(OH)n): Metal hidroksidlar, nikotin asidi bilan birikish uchun ishlatiladi. Metal hidroksidlar turli metal kislatlaridan hosil qilinadi, masalan, natriy hidroksid (NaOH), kaltsiy hidroksid (Ca(OH)2), magniy hidroksid (Mg(OH)2) va boshqalar. 3. Katalizatorlar: Kimyoviy reaktsiyalarni tezlashtirish uchun katalizatorlar ishlatilishi mumkin. Katalizatorlar, reaktsiya sharoitlarini (harorat, bosim, vaqt) o‘zgartirish orqali reaktsiyani tezlashtiradi. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarini olinishida katalizatorlar sifatida asidlar, bazalar yoki kompleks birikmalar ishlatilishi mumkin. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarini olinishida, nikotin asidi va metal hidroksidlar orasidagi kimyoviy reaktsiyalar yuz beradi va shu tufayli yangi birikmalar hosil bo‘ladi. Bu dori moddalari olinishida, xom-ashyo va katalizatorlar tarkibi va miqdori, ishlatilgan metal kislatlariga va olinish usullariga bog‘liq bo‘ladi. Ishlatilgan xom-ashyo va katalizatorlar olinish usullariga va hosil bo‘lgan dori moddalarining tarkibiga bog‘liq bo‘lib, ularning miqdori va tarkibi o‘zaro farq qilishi mumkin.Masalan, nikotin asidi tuzlarini hosil qilish uchun, nikotin asidi va metal hidroksidlarining nisbati, harorat, bosim va vaqt kabi sharoitlar o‘zgarishi mumkin. Shuningdek, katalizatorlar tarkibi va miqdori ham o‘zgarishi mumkin. Ishlatilgan xom-ashyo va katalizatorlar olinish jarayonida tayyorlangan reaktsiya qurilmasiga va olinish usuliga bog‘liq bo‘lib, ularning to‘g‘ri tanlanishi va qo‘llanilishi muhimdir. Bu, dori moddalari tarkibi va xususiyatlarini belgilashda ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu dori moddalari sintez va ekstraksiyasi uchun bir nechta usullar mavjud. Bu usullar quyidagilardir: 1. Kimyoviy sintez: Bu usulda, kimyoviy reaktsiyalar orqali dori moddalari sintezlanadi. Bu usulda, kimyoviy reaktsiyalar orqali kerakli kimyoviy elementlar va molekullar bir-biriga bog‘lanadi. Bu usulda sintezlanadigan moddalar odatda laboratoriyalarda sintezlanadi. 2. Bitkilar va hayvonlar orqali ekstraksiya: Bu usulda, dori moddalari bitkilar va hayvonlar orqali ekstraktlanadi. Bu usulda, bitkilar va hayvonlar ichidagi dori moddalari kimyoviy moddalar ko‘rinishida ajratiladi. Bu usulda ekstraktlanadigan moddalar odatda tabiiy modd sifatida topiladi. 3. Kimyoviy ekstraksiya: Bu usulda, kimyoviy moddalar orqali dori moddalari ekstraktlanadi. Bu usulda, kimyoviy moddalar orqali doridalari ajratiladi. Bu usulda ekstraktlanadigan moddalar odatda laboratoriyalarda sintezlanadi. 4. Fermentatsiya: Bu usulda, mikroorganizmlar orqali dori moddalari sintezlanadi. Bu usulda, mikroorganizmlar orqali kerakli kimyoviy elementlar va molekullar sintezlanadi. Bu usulda sintezlanadigan moddalar odatda laboratoriyalarda sintezlanadi. Bu usullar har bir dori moddasi uchun mos keladigan usulni tanlashda foydalaniladi. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarining farmakologik xususiyatlari, ularning kimyoviy tarkibi va xusiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bu dori moddalari, nikotin asidi bilan bog‘liq kasalliklar (masalan, nikotin asidi yetishmovchiligi) davolashida ishlatiladi.Bu dori moddalari, nikotin asidiningologik faoliyatini saqlab qolishi sababli, nikotin asidi tuzlarini o‘z ichiga oladi va ularning farmakologik xususiyatlarini oshiradi. Bu dori moddalari, nikotin asidi tuzlarining farmakologik xususiyatlari bilan bog‘liq kasalliklarni davolashda ishlatiladi.Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarining farmakologik xususiyatlari o‘zaro farq qilishi mumkin. Masalan, piridoksal-5'-fosfat (P5P) nikotin asidi tuzlarining biri bo‘lib, bu modda piridoksin (B6 vitamin) sintezini oshiradi va qonning oksigen transportini yaxshilaydi. Boshqa bir izonikotin kislatasi turi, nikotinamid adenin dinukleotid (NAD), energiya olish va qonning oksigen transportini yaxshilashda ishlatiladi. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarining farmakologik xususiyatlari, ularning kimyoviy tarkibi va xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, ularning davolashda ishlatilishi va farmakologik faoliyati haqida tafsilotli ma’lumotlar olish uchun ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Dori moddalari olinishida tozalash va aralashtirish usullari moddalar turi va olinish usuli bo‘y o‘zgaradi. Quyidagi usullar dori moddalari tozalash va aralashtirish uchun qo‘llanil1. Filtratsiya: Bu usulda, moddalar suv yoki boshqa solvent orqali tozalanadi. Bu usul odatda quru moddalar uchun qo‘llaniladi.Sublimatsiya: Bu usulda, moddalar quru holatda qaynatiladi va suv buhariga aylanadi. Bu usul odatda quru moddalar uchun qo‘llaniladi.Kristallizatsiya: Bu usulda, moddalarda eritiladi va so‘ng uni qaynatib, sovuqda qaynatiladi. Bu usul odatda quru moddalar uchun qo‘llaniladiDestilyatsiya: Bu usulda, moddalar suv yoki boshqa solvent orqali qaynatiladi va buhariga aylanadi. Bu usul odatda moddalar o‘zaro solubil emasligi sababli qo‘llanadi.Kromatografiya: Bu usulda, moddalar bir-biridan ajratiladi. Bu usul odatda moddalar o‘zaro solubil emasligi sababli yoki kimyoviy xossalari bo‘yicha ajratiladi.Bu usullar moddalar olinish va tahlil qilishda qo‘llaniladi. Mos keladigan usulni tanlash uchun moddalar turi va olinish usuli ko‘rib chiqiladi. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarining farmakologik xususiyatlari haqida ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Bu dori moddalari, nikotin asidi tuzlarining farmakologik xususiyatlarian bog‘liq kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Bir necha izonikotin kislatasi turlari, masalan, nikotinamid adenin dinukleotid (NAD) va nikotinamid ribozid (NR), energetik jarayonlarda ishlatiladi. Bu moddalar, mitokondriyal energetik jarayonlarda ishlatiladigan koenzimler sifatida ishlaydi va qonning oksigen transportini yaxshilaydi. Boshqa bir izonikotin kislatasi turi, nikotinamid mononukleotid (NMN), qonning oksigen transportini yaxshilashda ishlatiladi va qonning dam olishini yaxshilaydi. NMN, energetik jarayonlarda ishlatiladigan koenzimler sifatida ham ishlatiladi. Izonikotin kislatasi asosida olingan dori moddalarining farmakologik xususiyatlari, ularning kimyoviy tarkibi va xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, ularning davolashda ishlatilishi va farmakologik faoliyati haqida tafsilotli ma’lumotlar olish uchun ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Energiya almashinuvidagi rolidan tashqari, ba’zi izonikotin kislatasidan olingan birikmalar ularning potentsial terapevtik ta’siri uchun o‘rganilgan. Misol uchun, nikotinamid ribozid (NR) hujayralardagi nikotinamid adenin dinukleotid (NAD +) darajasini oshiradi, bu hujayra energiyasini ishlab chiqarish va DNKni tiklash uchun muhimdir. NR potentsial qarishga qarshi ta’siri va metabolik funktsiyani yaxshilash qobiliyati uchun o‘rganilgan. Yana bir izonikotin kislatasidan olingan birikma, nikotinamid mononukleotid (NMN) ham uning potentsial qarishga qarshi ta’siri uchun o‘rganilgan. NMN hujayralardagi NAD + darajasini oshirishi va energiya ishlab chiqarish uchun muhim bo‘lgan mitoxondriyal funktsiyani yaxshilashi ko‘rsatilgan. Hayvonlarni o‘rganishda NMN insulin sezgirligini yaxshilash va yallig‘lanishni kamaytirish uchun ham ko‘rsatildi. Umuman olganda, izonikotin kislatasidan olingan birikmalarning farmakologik xususiyatlari xilma-xil bo‘lib, o‘rganish davom etmoqda. Ba’zi birikmalar ularning potentsial terapevtik ta’siri uchun va’da bergan bo‘lsa-da, ularning ta’sir qilish mexanizmlarini va potentsial klinik qo‘llanilishini to‘liq tushunish uchun ko‘proq tadqiqotlar talab etiladi. Potentsial terapevtik ta’sirga qo‘shimcha ravishda, ba’zi izonikotin kislatasidan olingan birikmalar, shuningdek, ayrim kasalliklarning oldini olish yoki davolashdagi roli uchun o‘rganilgan. Misol uchun, nikotinamid (NAM) neyroprotektiv ta’sirga ega ekanligi ko‘rsatilgan va Altsgeymer va Parkinson kasalligi kabi neyrodegenerativ kasalliklarni davolashda foydali bo‘lishi mumkin. Yana bir izonikotin kislatasidan olingan birikma, nikotinik kislota (NA) o‘nlab yillar davomida dislipidemiyani (qondagi anormal darajalar) davolash va yurak-qon tomir kasalliklari xavfini kamaytirish uchun ishlatilgan. NA jigarda triglitseridlar va LDL xolesterin ishlab chiqarishni kamaytirish orqali ishlaydi, shu bilan birga HDL xolesterin darajasini oshiradi. Umuman olganda, izonikotin kislatasidan olingan birikmalarning farmakologik xususiyatlari xilma-xil bo‘lib, o‘rganish davom etmoqda. Ba’zi birikmalar ularning potentsial terapevtik ta’siri uchun va’da bergan bo‘lsa-da, ularning ta’sir qilish mexanizmlarini va potentsial klinik qo‘llanilishini to‘liq tushunish uchun ko‘proq tadqiqotlar talab etiladi. Izonikotin kislotasi (INA) va uning hosilalari farmatsevtika sanoatida silga qarshi, yallig‘lanishga qarshi va saratonga qarshi vositalarni o‘z ichiga olgan turli dori-darmonlarni sintez qilish uchun keng qo‘llanilgan. Biroq, INA asosidagi yaroqlilik muddati o‘tgan dori vositalarini utilizatsiya qilish, ularning potentsial zaharliligi va atrof-muhitga chidamliligi tufayli katta ekologik xavf tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, ushbu dori vositalarini utilizatsiya qilishning ekologik toza va tejamkor usullariga ehtiyoj bor. Synthetic Communications jurnalida chop etilgan bir tadqiqot metanolda katalitik miqdorda p-toluensulfonik kislota (PTSA) yordamida fenolik kislotalarni, shu jumladan INAni kimyoviy selektiv esterifikatsiya qilishning oddiy va samarali usulini taklif qildi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, bu usul yuqori samarali bo‘lib, INA esterifikatsiyasi uchun 98% gacha rentabellikga ega. Bu usul INA asosidagi yaroqlilik muddati o‘tgan dori vositalarini ekologik jihatdan toza yo‘q qilish uchun qo‘llanilishi mumkin, bu esa ularning atrof-muhitga ta’sirini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Acta Biomaterialia jurnalida chop etilgan yana bir tadqiqot nefrotoksik nojo‘ya ta’sirlarni bartaraf etish vositasi sifatida vankomitsin va ellagik kislota bilan to‘ldirilgan qattiq lipid nanozarrachalaridan (SLN) foydalanishni o‘rganib chiqdi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, SLNlar antibakterial faollikni saqlab qolgan holda INAga asoslangan preparat bo‘lgan vankomitsinning nefrotoksikligini kamaytirishda samarali bo‘lgan. Ushbu yondashuv vankomitsinning nojo‘ya ta’sirini davolash uchun qo‘shimcha dorilarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirish orqali INAga asoslangan dori vositalarining iqtisodiy samaradorligini oshirishi mumkin. Bundan tashqari, “Corrosion Science” jurnalida chop etilgan tadqiqot INA asosidagi preparat bo‘lgan muddati o‘tgan izoniazidning Schiff asoslarini metallar uchun ekologik toza va tejamkor korroziyadan himoya qilish chorasi sifatida foydalanishni o‘rganib chiqdi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, muddati o‘tgan izoniazidning Schiff asoslari kuchli korroziyaga qarshi ko‘rsatkichlarni namoyish etdi, bu korroziyadan himoya qilishning iqtisodiy xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Umuman olganda, ushbu tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, INA asosidagi dori vositalarini yo‘q qilish va ulardan foydalanishning ekologik va iqtisodiy samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin bo‘lgan bir nechta ekologik toza va tejamkor usullar mavjud. Chemical Papers jurnalida chop etilgan bir tadqiqot elektrokimyoviy va kimyoviy oksidlanish kombinatsiyasidan foydalangan holda nikotin kislotasini ishlab chiqarishning yangi usulini taklif qildi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, bu usul yuqori samarali bo‘lib, 90% gacha hosildorlikka ega va nitrat kislotadan foydalanadigan va qo‘shimcha mahsulot sifatida azot oksidi ishlab chiqaradigan an'anaviy usullarga nisbatan kamroq atrof-muhitga ta’sir qiladi. Green Chemistry jurnalida chop etilgan yana bir tadqiqot nikotinik kislota ishlab chiqarish uchun yashil erituvchi sifatida ionli suyuqliklardan foydalanishni o‘rganib chiqdi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, ionli suyuqliklar 5-etil-2-metilpiridinning nikotinik kislotaga oksidlanishini rag‘batlantirishda samarali bo‘lib, hosildorlik 80% gacha. Yashil erituvchi sifatida ionli suyuqliklardan foydalanish ishlab chiqarish jarayonining atrof-muhitga ta’sirini sezilarli darajada kamaytiradi. Bundan tashqari, biologik faollikni yaxshilagan va toksiklikni kamaytiradigan INA ning yangi hosilalarini yaratish bo‘yicha doimiy harakatlar olib borilmoqda. Bioorganic & Medicinal Chemistry Letters jurnalida chop etilgan bir tadqiqot yallig‘lanishga qarshi faollik bilan INA hosilalarining sintezini o‘rgandi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, sintez qilingan hosilalarning ba’zilari kuchli yallig‘lanishga qarshi ta’sir ko‘rsatdi, bu yallig‘lanishni davolash uchun qo‘shimcha dorilarga bo‘lgan ehtiyojni kamaytirishi mumkin. Umuman olganda, ushbu tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, INA va uning hosilalari ishlab chiqarish va ulardan foydalanishning ekologik va iqtisodiy samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin bo‘lgan ekologik toza va tejamkor usullarni ishlab chiqish bo‘yicha harakatlar davom etmoqda. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|