Ansambl ijrochiligining umumiy qoidalari

Ansambl sozandalarining o'zlashtirish malakalari. Ansamblda ijrochilik mahoratini rivojlantirish ustida ishlash

ANSAMBL IJROCHILIGINING UMUMIY QOIDALARI

Ansamblda ijro mahoratini egallash, avvalo, to‘g‘ri o ‘tirish, cholg‘u sozini

to‘g‘ri tutish, tovush chiqarish madaniyatini egallab borish, ijro harakatlarini

to‘g‘ri shakllantirish hamda jamoaviy ijro qoidalariga to‘liq rioya etishlikni

nazarda tutadi:

— ijro paytida gavdani shunday tutish lozimki, toki u ijrochining barcha

harakatlari

uchun qulay va tashqi ko‘rinishi chiroyli bo‘lsin;

— suyanchiqqa suyanmasdan, o‘rindiqning yarmida o ‘tirish odat qilinadi,

sozandalarning chap oyoqlari oldinroq o ‘ng oyoqlari esa orqaroq joylashadi;

— o ‘ng qo‘lning to‘g‘ri joylanishiga, ijro harakatlarining erkin boMishiga

erishiladi;

— chap qo‘l soz dastasini siqmasligi (rubob, afg‘on rubobi, soz, g‘ijjak, dutor

sozlarida), q o i kafti dastaga tegmasligi, erkin bo‘lishiga harakat qilinadi;

— sozandalar kuyni boshlashda diqqat bilan o'tirishlari, boshlovchi sozanda yoki

doiraning auftakli bilan birgalikda boshlashlari zarur;

— kuyni tamomlashda ham xuddi shunday doira usuliga muvofiq yoki umumiy

ansamblning bir nafasda tamomlashiga diqqatni qaratish loziin;

— ansambl ijrochiligida jamoaviy ijro madaniyatiga rioya qilish, ijro paytida

diqqat bilan o ‘tirish nafaqat o ‘z sozi tovushi, balki umumiy ansambl tovushini va

shunga mos ravishda o ‘z sozi tovushini nazorat qilib borish lozim;

— ijro uchun qulay va to‘g‘ri holatni tanlash, qo41arni erkin tutish, tovush

chiqarish madaniyatini to‘g"ri o ‘zlashtirib borish har bir soz ijrosi uchun umumiy

talablar mazmuniga kiradi.

2.CHOLG‘U SOZLARINI SOZLASH

Cholg‘u sozini aniq tovush manbayiga, masalan, kamertonga yoki to‘g‘ri

sozlangan fortepiano tovushiga sozlash tavsiya etiladi. Ansamblda esa cholg‘ular

odatda nay yoki chang cholg‘usiga sozlanadi. Dars boshlanishidan yoki biror-bir

24

konsertga chiqishdan oldin ansambldagi cholg‘u sozlarini har birini toza qilib

sozlash tufayli butun ansambl unison sozining sofligiga erishiladi.

Cholg‘u sozlarini dastlabki mashg‘ulotlarda musiqa rahbarining o‘zi sozlab

beradi va sekin-asta shogirdlarini ham o ‘z sozlarini mustaqil sozlashga o ‘rgatib

boradi. Ma’lumki o ‘zbek xalq cholg‘ularining deyarli barchasi (puflab

chalinadigan sozlardan tashqari) teri parda bilan qoplangan yoki yog‘och qopqoqli

bo‘lib, simlar harrak orqali o ‘tkaziladi.

Shuning uchun ham cholg‘ulami sozlash jarayonida torlar tagiga qo‘yilgan

harrakning to'g'ri joylashishiga alohida e ’tibor berish zarur. Soz avval ochiq torda

hosil qilinib keyin oktava pardasi bosilib uning aniq sozlanganligiga ishonch hosil

qilinadi. Agar tovush sof oktavada eshitilsa, bu harrak to‘g"ri joylashganligidan

dalolat beradi. Tomi bosib chalganda ochiq parda oktava pardasidan baland

eshitilsa harrakni o ‘rnashgan joyi tovush xonasidan uzoqlashtiriladi va aksincha,

torni bosganda tovush oktavadan past sadolansa, harrak tovush xonasi tomonga

suriladi, natijada ochiq tovush oktava tovushi bilan bir xilligiga erishiladi. Birinchi

ochiq tovush tiniq sozlanishiga erishilgach, qolgan torlar ham shu tovushga

nisbatan aniq qilib sozlanadi. Barcha sozlar aniq sozlanishiga erishilgandagina

ansamblning umumiy sozini ham tiniq unison eshitilishiga erishiladi.

3.CHOLG‘ULARNI SAQLASH

Ansamblning cholg‘u sozlarini yaxshi saqlanishi, avvalo, mashg‘ulot

o‘tkaziladigan xonaning holatiga bog‘liq. Odatda mashg'ulot xonasi keng, yonigi,

bahavo, harorati mo‘tadil bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

Mashg‘ulot xonasida o'quv adabiyotlari, notalar, cholg‘u sozlariga kerakli

torlar, pult, konifol kabi kerakli anjomlar saqlanadigan javon va nota chiziqlari

chizilgan sinf taxtasi bo'lishi kerak. Dars xonasi cholg‘u sozlari, sozlarning

applikatura jadvallari, nota savodxonligiga oid nazariy ma’lumotlar, taniqli

bastakor va sozandalarning rasmlari bilan jihozlangan bo‘lishi maqsadga muvofiq.

Cholg’u sozlari ham ana shu xonada saqlanishi lozim. Ulaming yaxshi saqlanishi

uchun har bir soz matodan tikilgan g‘iloflarga kiydirib qo'yiladi va cholg‘ular

shkafning taxtali tokchalarida saqlanadi. Dutor, tanbur, g‘ijjak, doira kabi

25

cholg'ularning dastasiga ip bog‘lab ulami shkafning mixchalariga ilib qo‘yish ham

mumkin. Bundan tashqari har bir cholg‘uning holati uchun javobgarlik hissini

birinchi mashg‘ulotlardan qatnashchilarga tushuntirib borish kerak. Chunki o ‘zbek

xalq cholg‘ulari ob-havo temperaturasi va namligiga juda ta’sirchandir. Sozanda

o‘zi chaladigan cho!g‘uning ahvolini yaxshi bilishi va nafaqat mashg‘ulot

xonasida, balki doimo xoh konsertlarda bo‘lsin, xoh o'zi mustaqil mashq qilish

jarayonida bo‘lsin cholg'usini ehtiyot qilib saqlashi, ovoz sifati buzilib qolmasligini

doimo nazorat qilib borishi lozim.

Ansamblga qatnashchilar orasidan rahbarga yordamchi sifatida sardor

saylanadi. Sardorning vazifasi ansambl rahbariga yaqindan yordam berishdir. U

mashg‘ulotlarni uyushtiradi, ishtirokchilarning tartib-intizomini va umumiy

davomatini nazorat qiladi.

Mashg‘ulot xonasida sozlar, jihozlar, o'quv va ko’rgazmali qurollarning yaxshi

saqlanishini ta’minlaydi, rahbarning barcha tashkiliy ishlariga ko‘maklashadi.

4. ANSAMBL UCHUN ASARLAR

Ma’lumki Oliy ta’limdagi Universitetlar va institutlardagi musiqa ta’limi va

ixtisoslashgan musiqa maktablari va san’at maktablari,(havaskorlik to‘garaklarida)

rubob, dutor, doira, kabi cholg‘ularda boshqa cholg‘ularga nisbatan ko‘proq

o‘quvchilar shug‘ullanadilar. Shuni hisobga olgan holda bu o’quv qo’llanmadagi 5

qismga bo‘lib yig'ilgan.

Rubobchilar, dutorchilar, doyrachilar ansambli uchun, asosan, rubob uchun

yozilgan birmuncha soddaroq bo‘lgan duetlar va asarlardan ayrim namunalar ham

kiritildi. Bunga sabab boshqa cholg‘ular bo‘lmagan hollarda tuziladigan ansambl

namunasi va bu orqali o‘quvchilarda ansamblda ijro etish ko'nikmalarini

shakllantirish va eshitish qobiliyatlarini rivojlantirishdir.

Oliy o’quv yurtlari (Universitet va institutlar) dagi musiqa ta’limi talabalari

uchun mo’ljallangan ushbu «Cholg’u ijrochiligi va ansambli» o’quv qo’llanmasi 5

bobdan tashkil topgan.

1-bobda Musiqa san’ati merosimizda cholg’ular tarixi, milliy cholg’ularimiz, keng

o’rin berilgan.

26

2-bobda o’zbek milliy musiqa ijrochiligida betakror uslub yaratgan

kompozitorlarimiz va bastakorlarimizning serjilo asarlari kabi bir necha mashhur

sozandalarning ijod namunalari o’rinlashgan.

3-bob esa taniqli jahon kompozitorlarining musiqa asarlaridan fortepiano jo’rligida

namunalar ham ushbu o’quv qo’llanmadan o’rin olgan.

5.AMALIY MASHG’ULOTLARNI TASHKIL ETISH BO’YICHA

KO’RSATMA VA TAVSIYALAR

O’zbek xalq cholg’ulari tarixidan qisqacha ma’lumotlar.

Ularning paydo bo’lishi qadim-qadim davrlarga borib taqalishi,

ma’lumotlarga qaraganda, dastlabki musiqa cholg’ulari eramizdan avvalgi 8-asrda

rivoj topgan, deb taxmin qilinishi. Zamonaviy amaliyotida qo’llanilayotgan

cholg’u ijrochilik haqida.

Manbalar va adabiyotlar ro’yxati.

O’zbek xalq cholg’ulari orkestri va uning partiturasi, ijrochilik imkoniyatlari

rivojlanib, repertuarning asta-sekin boyib borishida xizmatlari singgan musiqa

sa’ati arboblari haqida. Shu orkestr uchun partitura ko’rinishining shakllanishi:

San’atshunos olim Saidiy S.B. jahon standartlari atamalariga xos milliy va ayrim

jahon cholg’ulari klassifikatsiyasi.

1. IDIOFONLAR- (jarangli, shovqinli,dag’al – bir tonli tovush xususiyatiga ega

nomusiqaviy cholg’u buyumlari); qayroq, qoshiq, zanzir,g’o’lachalar dasponzanglar,Tim-Tam,tarelka, ushburchak, bubenshik, kolakola,qo’ng’iroqchalar,kaston’yetto,brusok, treshyotka, maracas va boshqalar.

2. MEMBRONOFONLAR- (memdrasiyasi keng, teri yo sunniy plastitk tortilgan

urma zarbli cholg’ular); Litavralar, Nog’oralar turi, Doyra, dovul, tAblak, Hind

table bas va table usul. Kongo,barabanlar turi, urma cholg’ular oilasi va boshqalar

3. XORDOFONLAR – (xromatik sozlanishga ega; mizrob, kamon, noxun,

noxunsher va tirnab chalinadigan cholg’ular,); rubob prima, rubob sekunda, rubob,

afg’on rubob, dutorlar oilasi; alt, dutor bas va kontrabas, g’ijjaklar oilasi, skripka,

violonchl, Skripka kontrabas, bayan, akkordeon, rayal va fortepiano, gitara, sitor,

shashtor, manzur,tor, al-Ud,tanbur va sat ova boshqalar.

27

4. AEROFONLAR – (puflama, nafasli cholg’ular);Nay pikola, Nay, sunray,

qo’shnay, karnay, bo’lamon, yevropada truba, fleyta gabboy, klarnet, saksafon,

faggot, voltorna,trombon, bas, tuba, sholand va Hind dunayi, temir changqobiz va

boshqalar.

5. ZOOMORFOLOGIK – (hayvon va parrandalar suyagi, shoxi, qanot – suyagi,

qanot - kifti ); Burg’u- yirtqich bussasimon hayvon shoxlari, g’ajir nay- (suyakdan

yasalgan cho’pon nay.), suyak changqovuz,

6. POZOOMORFOLOGIK – (suvenirli, hushtak, churrak, bulbulcha, ayiqcha va

boshqalar).bulbulcha, ayiqcha, toycha,xo’rozcha, donak, hushtak, churrak, ishqiriq,

jalaajin,zuuldek va boshqalar.

6.MILLIY CHOLG’ULARNING JAHON STANDARTLARI

KLASSIFIKATORLIK TARTIBIGA AMAL QILINISHI

O’zbek xalq cholg’ulari tarixidan. O’zbek xalq cholg’u ijrochiligining qadimiy

va boy an’analari. Ommaviy cholg’u jamoalarining tuzilishi. O’zbekiston musiqa

va san’at o’quv yurtlarida xalq cholg’ulari bo’yicha ta’limning yo’lga qo’yilishi.

Umummadaniy va estetik tarbiya jarayonida hamda musiqiy savodxonlikni targ’ib

qilishda o’zbek milliy cholg’ularining roli. o’zbek milliy cholg’ulari bo’yicha

ta’lim tizimidagi muammolar. o’zbek xalq cholg’ularini takomillashtirish jarayoni.

Cholg’ularni takomillashtirishga xalq ustalari va sozandalarning qo’shgan

hissalari.

Xalq cholg’ularida nota tizimi bo’yicha o’qitish;- Xalq cholg’ulari ta’lim tizimi

bo’yicha 30-yillardagi xukumat qarorlari. O’quv yurtlarida nota tizimi bo’yicha

ta’limning joriy etilishi. Milliy cholg’u ustahonalarining faoliyati. 30-yillar o’zbek

musiqa madaniyatining o’sish davri. Toshkentda birinchi musiqa oliy o’quv

yurtining tashkil qilinishi. o’zbek davlat filarmoniyasi va nota tizimi bo’yicha ijro

etuvchi o’zbek xalq cholg’u orkestrining tuzilishi. Toshkent davlat

konservatorisida “Xalq cholg’ulari” bo’limi va fakultetning ochilishi. Milliy

musiqa cholg’ulariga bo’lgan talab va ishlab chiqarishning yo’lga qo’yilishi. Ko’p

ovozli milliy cholg’u jamoalarining faoliyati, turli cholg’ular uchun mahsus

yozilgan asarlarning paydo bo’lishi.

28

O’zbek xalq cholg’u ansambllari va undagi guruhlarж;- Milliy cholg’u

ansambli-o’zbek musiqa madaniyati tarixida yangi xodisa. Ansambl- oldiga

qo’yilgan badiiy vazifalar. o’zbek milliy cholg’u ansamblining tarkibi, uning

cholg’u guruxlari. Guruxlarning bir-biridan farq qiluvchi asosiy belgilar.

Puflab chalinadigan cholg’ular guruhi. Nay pikkolo;-yangi yaratilgan cholg’u.

tovushqatori va diapazoni. Ijro imkoniyatlari va uslublari. Halq cholg’u ansambli

va orkestridagi o’rni.

Nay;- o’zbekistonda keng tarqalgan cholg’u. Tovushqatori va diapazoni. Ijro

imkoniyatlari va uslublarining o’ziga xosligi. Halq cholg’u orkestri va

ansambllaridagi bajaradigan vazifasi.

Surnay, karnay;- Tuzilishi, ijro imkoniyatlari, uslublari, tovush tembri.

Tovushqatori va diapazoni. Applikatura.

Qo’shnay;- Cholg’uning tuzilishi, yasaladigan material. Tovushining o’ziga

xosligi. Ijro uslublari va imkoniyatlari. Tovushqatori va diapazoni.

Urma va noxunsher orqali ijro etiladigan torli cholg’ular guruxi. (Changlar

va Qonun);- Changlar oilasi va qonun, ularning turlari. Sozlanishi va tembri. Ijro

uslublari, diapazoni. Halq cholg’u orkestri va ansambllarida tutgan o’rni.

Mizrobli,chertma,noxun va kamon orqali ijro etiladigan sozlar guruhi. Prima

rubobi;- Yangi yaratilgan cholg’u. Registri. Tuzilishi va sozlanishi. Tovushqatori

va diapazoni. Halq cholg’u orkestrida tutgan o’rni.

Metsosoprano rubobi;- Yangi yaratilgan cholg’u. Tuzilishi va sozlanishi. Tovush

diapazoni. Applikatura va ijro uslublari.

Alt rubobi;- Yangi yaratilgan cholg’u. Tovush diapazoni. Ijro uslublari va

applikaturasi. Ijro imkoniyatlari.

Qashqar rubobi;- qayta ishlangan cholg’u. Tuzilishi va sozlanishi. Tovush

diapazoni va tembri. Ijro imkoniyatlari va uslublari. Applikaturasi. Halq cholg’u

orkestri va ansambllarida tutgan o’rni.

Afg’on rubobi;- qayta ishlangan cholg’u. Tuzilishi va sozlanishi. Tovush

diapazoni. Applikaturasi. Ijro uslublari. Halq cholg’u orkestri va ansambllarda

tutgan o’rni.

29

Ud.;-qadimda o’zbekiston xududida keng tarqalgan cholg’u. qayta ishlangan ud.

Tuzilishi va sozlanishi. Tovush diapazoni va tembri. Ijro uslublari va

imkoniyatlari.

Prima dutori;- Yangi yaratilgan cholg’u. Tuzilishi va sozlanishi. Tovush

diapazoni. Ijro uslublari va imkoniyatlari. Halq cholg’u orkestrida tutgan o’rni.

Alt dutori;- Yangi yaratilgan cholg’u. Tuzilishi va sozlanishi. Tovush diapazoni.

Ijro uslublari va imkoniyatlari. Halq cholg’u orkestrida va ansambllarda tutgan

o’rni.

Tenor dutori;- qayta ishlangan cholg’u. Tuzilishi. Tovush diapazoni va sozlanishi.

Ijro uslublari va imkoniyatlari. Halq cholg’u orkestri va ansambllarda tutgan o’rni.

Sekunda dutori;- Yangi yaratilgan cholg’u. Tuzilishi va sozlanishi. Tovush

diapazoni. Ijro uslublari va imkoniyatlari. Halq cholg’u orkestri va ansambllarda

tutgan o’rni.