Antik dövr teatrının səhnəqrafiyası

Antik dövr teatrının səhnəqrafiyası
Maarifçilik dövründə səhnə incəsənəti yüksək qiymətləndirilirdi - mənəviyəti təmizləyən və yaxşı hərəkətləri isə o həvəsləndirilirdi. Bu fikirlər Qoqolun və Axundovun da əsərlərində əks olunurdu. XX əsrin inqilablarında incəsənət silah kimi istifadə edilirdi.Teatr təbliqat vəzifəsini yerinə yetirirdi. Teatr incəsənətinin müxtəlif növləri var:
1. Dramatik teatr,burada hadisələrin mənası, xarakterlər söz ilə ifadə olunurdu.
2. Opera
3. Balet (kordebalet-kütləvi səhnələrdə iştirakçıların səhnəsidir)
4. Operetta (komik musiqi operası) və müzikl – komik və dramatik musiqi əsəridir, X1X əsrin axırı ABŞ-da, Nyu-Yorkda, 1866-cı ildə yaranmış, ekranlaşmış müzikllardır (Şerburq çətirləri, Musiqinin səsi).
5. Pantomima - ən qədim teatr sənəti olub,“bütün hərəkətlərin yamsılaması” deməkdir. Müasir pantomima - sözsüz tamaşadır.
6. Teatr – kabare –burada teatr forması, estrada və restoran mahnısı əks olunur. Avropada, xüsusən Fransada, inkişaf edib. Məşhur əsərlər – “Qara pişik”, “Əyri güzgü” və s.-dir
7. Kukla teatrı - qədim antik dövrdə - Yunanıstanda və Romada yaranıb.
Ən geniş yayılan - saplarla, əlcəklə, əl ağacı ilə hazırlanmış kuklalardır. Kukla teatrın formaları - marionetka teatrı, taxta kuklalardan ibarətdir.
Antik Yunan və Poma teatrı e.ə. VI – b.e IV -ə yaranmışdır. Yunanlar gündəlik həyatda yarışmalara üstünlük verirdilər. Onlar atlıları və arabaçıları yarışdırır, ildə 4 dəfə idman Olimpiyadaları keçirirdilər. Teatr tamaşaçıları yarışda iştirak edirdilər. Burada həm pyeslərin müəllifləri, həm də aktyorlar iştirakçı idilər. Tamaşalar ildə 3 dəfə bayramlarda numaiş olunurdu: Böyük Dionisiy (martda), Kiçik Dionisiy (dekabrın axırı - yanvarın əvvəli), Linei (yanvarın ax.-fevralın əvvəli). Tamaşaçıların və münsiflər heyətinin mühakiməsinə faciə şairləri 3 faciə və 1 satirik dramı təqdim edirdilər. Komik şairlər isə ayrıca əsərləri ilə çıxış edirdilər. Adətən pyes 1 dəfə qoyulurdu, təkrarı nadir halda baş verirdi. Qədim Yunanıstanda teatr hökümətin himayəsində idi, ona görə onun təşkilatına şəhərin yüksək vəzifəli şəxsi – arxont cavabdeh idi.
Eramızdan əvvəl VI əsrdə. Məhsul və şərabçılıq tanrısı Dionisin şərəfinə Afinada - Dionysiusda şənliklər keçirildi. Onları yüksək səsli musiqi sədaları altında mummerlərin yürüşləri müşayiət edirdi. Tanrıya bir keçi qurban verildi, satirlər kimi geyinmiş insanlar mahnılar oxudular. Buradan faciə anlayışı – yunanca “keçilərin nəğməsi” yaranıb. Şənliklər zamanı yunanların səs-küylü, şərab içən qrupları komediya adını verən Dionysus qurbangahına getdilər, yunanca "komos" - şən yürüş və "odos" – mahnıdır. Dionysius dövründə Yunanıstanda tamaşalar qoyulur, aktyor və şairlər üçün müsabiqələr keçirilirdi.
Eramızdan əvvəl 534-cü ildə dramaturq Thespis xora bir aktyorun ifasını əlavə etdi. O, tanrı Dionis haqqında mifdən bəhs edən proloqu oxudu. Daha sonra Heryl və Frenychus xor və aktyor arasında dialoq əlavə etdi, Esxil və Sofokl isə aktyorların sayını üçə çatdırdılar. Beləliklə, fəaliyyətin inkişafı mümkün oldu. Tamaşalar üçün dekorasiya yaratmağa, aktyorlara kostyumlar və maskalar geyindirməyə başladılar. Pyeslər nitq məclislərinin xor partiyaları ilə növbələşməsi əsasında qurulmuşdur. Proloq faciəni başladı və tamaşaçıları personajlar, səhnə və əvvəlki hadisələrlə tanış etdi. Sonra xorun giriş mahnısı (parodlar) səsləndi. Sonra aktyorların və xorun növbəli çıxışı oldu. Faciədə kommos həmişə iştirak edirdi - aktyor və xorun birgə hissəsi emosional gərginliyi çatdırmağa xidmət edir. Tamaşa ekzoda - xorun və aktyorların səhnəni tərk etməsi ilə başa çatdı.
Bir gündə ortaq süjet birləşdirən üç faciə nümayiş etdirildi. Bir qayda olaraq, bunlar mifoloji hadisələr idi, lakin Yunan cəmiyyətinin problemləri onlarda təxmin edilirdi. Komediyalarda gündəlik məzəli situasiyalar oynanılır, çox vaxt məşhur insanlara və siyasi xadimlərə satira olur. Sofokl, Evripid, Esxil faciələri, Aristofan və Menandrın komediyaları qədim yunan teatr sənətinin çiçəklənmə dövrü hesab olunur. Müasir teatrlarda antik pyeslər tamaşaya qoyulur və aktuallığını itirməyib. Qədim Yunanıstanda istənilən vətəndaş aktyor ola bilərdi. Bu şərəf sayılırdı. Yunan tamaşasında cəmi 3 aktyor var idi, ona görə də tez-tez onlar tamaşa zamanı paltar dəyişdirərək bir neçə rol oynamalı olurdular. Aktyor yaxşı oxumalı və oxumalı, həmçinin rəqs etməli və jest etməli idi. Qadın rollarını kişilər oynayırdı. Aktyorlar müxtəlif obrazları təmsil edən maskalar taxıblar. Maskalar ağacdan və ya gipsə batırılmış parçadan hazırlanırdı. Maska saç və saqqal ilə birlikdə tamamilə başına taxılırdı. Maskalar müxtəlif emosiyaları ifadə edirdi: qorxu, kədər, əyləncə, qəzəb.
Aktyor real insanı təsvir edirdisə, maska ​​onun üzünə bənzəyirdi, lakin qrotesk formada. Belə ki, Aristofanın “Buludlar” komediyasında Sokratın təsvir olunduğu maskadan istifadə olunub. Ağız üçün deşik və alındakı çıxıntı rezonator rolunu oynayır və səsin yüksək olmasına kömək edirdi. Bir tamaşa üçün aktyor müxtəlif maskalar dəyişə bilərdi. Qadınların maskaları ağ, kişilərinki isə tünd idi. Onlar həm də xarakterin yaşı və sosial statusu ilə fərqlənirdilər.
O pyesin qoyulmasına sərəncam verirdi və xor yığılırdı.Bütün maddi xərcləri varlı şəhərli – xoret öhtəsinə götürürdü. Afinada olan Dionis teatrı Akropolun canub dağlarında e.ə. VI əsrdə yerləşirdi. Böyük ölçüləri olan teatr aktyorlara maska geyməyə vadar edirdi (dəhşətli, gülüş, sakitlik maskaları). Bir aktyor bir neçə rol oynayırdı (Esxil ikinci, Sofokl üçüncü aktyoru səhnəyə gətirdi).
Uzaqdan görünmək üçün aktyorlar hündürdaban ayaqqabılar - koturni geyinirdilər. Komik və ya faciəvi təsir üçün bəzi yerlərdə həcm yaratmaq üçün paltarların altına örtüklər taxılırdı. Kostyum da önəmlidi. Aktyorlar yerə qədər uzanan uzunqol tunika, uzun və ya qısa plaş geyinirdilər. Komediyaçıların qısa xitonları var idi. Padşahlar bənövşəyi, kraliçalar bənövşəyi haşiyəli ağ plaşlar geyinirdilər. Sürgünlərin paltarları çirkli ağ, qara bədbəxtliyin rəngi sayılırdı. Uğursuz insanlar mavi və ya yaşıl, xoşbəxt insanlar isə sarı və ya qırmızı paltar geyinirdilər. Tanrılar və ya qəhrəmanlar tanınan atributları ilə çıxış edirdilər: yay və oxlu Apollon, dəyənək və aslan dərisi olan Herkul, əsalı qocalar, əsa ilə padşahlar və s.
Eramızdan əvvəl V əsrdə. orkestrin arxasında skene görünür. Əvvəlcə bu, aktyorların paltar dəyişdirməsi üçün bir çadırdır. Daha sonra skene orkestrə bitişik olan və məbədi və ya sarayı təsvir edən memarlıq quruluşudur. Səhnə fonudur. Proskenia akustikanı yaxşılaşdırmaq üçün yanlarda skenaya yapışdırılır. Onlarda aktyorların rekvizitləri saxlanılır, dekorasiya kimi də istifadə olunurdu. Yunanlar öz tamaşalarında boyalı dekorasiyalardan və mexaniki maşınlardan istifadə edirdilər. Bütün teatr elə qurulmuşdu ki, orada əla eşitmə qabiliyyəti qorunurdu ki, ən hündür yerlərdə olan insanlar aktyorların cizgilərini eşitsinlər.Qədim Yunan teatrı dünya mədəniyyətinə böyük təsir göstərən unikal bir hadisə idi. Qədim teatrın əsas prinsipləri hələ də dramaturgiyada istifadə olunur.
O zamanlar da, bizim dövrümüzdə də teatr bir növ güzgü rolunu oynayırdı ki, cəmiyyətin öz problemlərini, çatışmazlıqlarını görə bilsin.
Yunanıstanda yaranan səhnə incəsənəti Avropada teatrın əsasını qoydu, Roma teatrı isə Avropanın yeni dövrün komediyasını yaratdı. İntibah dövrü Antik teatrın formalarına – komediya və faciə janrlarının yenidən bərpasına səbəb oldu. İntibah dövrü teatrının əsası - İtalyada, yüksək zirvəsi isə İngiltərədə (Şekspir teatrı) və İspaniyada (Lope de Veqa teatrı) yarandı. XVII-XVIII-ə. Avropa teatrı iki istiqamətdə - klasisizm və barokko üslubunda inkişaf edirdi. Aktyorlar barokko üslubunda oynayırdılar, dekorasiyaları isə klasisizmi yada salırdı (klassisizm: Rasin ”Sid”, Molyerin komediyaları; barokko - Tirso de Malino, Pedro Kolderone). XVIII əsr – maarifçilik, elmi ixtiralar əsridir. Aktyorları yaradıcı insanlar kimi dərk edirdilər və teatra həsr olunmuş əsərlər yaranırdı: bunlar Lessinqin “Hamburq dramaturqiyası”; Lensın “Teatr haqqında yazılar”dir. Bu dövrdə qadın rollarını qadınlar ifa edirdilər. Bağlı teatrlar tikilməyə başlanırdı. Dram janrı yarandı. İngiltərədə yeni musiqili dram janrı – ballada operası yarandı. 1728 ilin yanvarında “Dilənçinin operası” tamaşaya qoyuldu. Onun dramaturqu – Con Qey, bəstəkarı – İoqan Kristof Petuş olmuşdur. Mahnı və rəqslər ardıcıllıqla danışıq səhnələri ilə birləşirdi. İtalyada səhnənin yeniliyində görkəmli dramaturqlar Karlo Qoldoni və Karlo Qossi oldular. Qoldoni ssenarini pyesə çevirdi, yəni mətn ekspromtlardan üstünləşdi (“İki cənabın nökəri” pyesi) Qossi isə yeni janr fyabi - teatr üçün nağıl yazdı (“Üc portağala məhəbbət”). Almaniyada Şillerin “Quldurlar” pyesi, Hötenin “Faust” pyesi yarandı. XVIII əsrin II-ci yarısında romantizm üslubu yarandı. Alman və Avstriya teatrlarında melodram teatrı - Taley dramına çevrildi (Verner, 24 fevral). Dikkensin, Duma-atanın, Ejen Sünun, Balzakın əsərlərini teatrlarda tamaşaya qoyuldu.
XIX əsrin 80-ci illərində yeni istiqamət – avanqard yarandı. Burada bədii vasitələr həm yeni, həm qeyri adi, həm də epizod formasında idi. Futurizm, dadaizm, surrealizm avanqardı mənimsəyirdi.
XX əsr müxtəlif istiqamətlər və üslublar ilə zəngin idi. 50-ci illərdə Jan Pol Sartrın İntellektual teatrı həm də Ejen İoneskonun, Samuel Bekketin Absurd teatrı yarandı. XX əsrin axırında Parij müxtəlif milli teatrın ocağına çevrilir. Burada beynəlxalq Avropa festivalları keçirilir. Məhz burada Corco Strelerin rəhbərliyi altında Avropa teatrı yaranır, dünyanın aparıcı rejissorları bura toplaşır.