Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
I. BOB. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari
Yüklə 0,66 Mb.
|
|
I. BOB. Aholi geografiyasi va demografiya asoslari
o‘quv kursiga kirish. 1.1. Aholi geografiyasi va uning predmeti, vazifalari Geografik ta’lim tizimida aholi haqidagi bilimlar muhim o‘rinni egallaydi. Yer kurrasi, uning alohida hududlarini, davlatlarni, geografik tahlil etish uch qismdan iborat bo‘lib, ular o‘rganilayotgan hududning tabiati, aholisi va xo‘jaligini tashkil etadi. Aholi deganda ma’lum hududda yashovchi kishilar guruhi tushuniladi. Mazkur guruxlar zaminida jamiyat shakllanadi. Yer kurrasada insoniyat paydo bo‘lganidan to hozirga qadar bir qancha davrlar o‘tdi. Ana shu davrlarda inson, jamiyat o‘z mavjudligini saqlash va rivojlanish uchun muntazam harakat qilib keldi. Ushbu jarayonda aholi tabiiy resurslardan foydalanib, moddiy ehtiyoji uchun zarur vositalarni yaratdi, xo‘jalik tizimini barpo etdi, rivojlantirdi. Ana shunga monand yer kurrasida aholi va aholi maskanlarining soni ham ko‘payib bordi. Demak jamiyatni rivojlanishida uch asosiy omil – aholi, tabiiy resurslar va xo‘jalik o‘zaro bog‘liq holda alohida ahamiyat kasb etadi va geografiya fanining asosiy ob’ekti hisoblanadi. Geografiya fani esa o‘z o‘rganish predmeti, maqsadi va mohiyatiga qarab bir nechta qismlarga bo‘linadi. Ularga shartli ravishda tabiiy (tabiiy geografiya, umumiy yer bilimi, landshaftshunoslik, paleogeografiya, geomorfologiya, iqlimshunoslik, gidrologiya, biogeografiya, tuproqshunoslik), sosial (umumiy sosial-iqtisodiy geografiya, aholi geografiyasi, rasseleniya va mehnat resurslari, siyosiy geografiya, sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, xizmat ko‘rsatish, madaniyat va boshqalar geografiyasi), tabiiy-sosial (ijtimoiy-ekologiya, geoekologiya, tarixiy, tibbiy, rekrasion geografiya, okeanlar geografiyasi, resursshunoslik va tabiatdan foydalanish) va geografiyaga bilvosita dahldor fanlar (kartografiya, geografiya tarixi, toponimika, metageografiya) 1 qismlarini kiritish mumkin. Aholi geografiyasi geografiya fanlari tasnifidagi sosial qismga kiruvchi o‘z ob’ekti va predmetiga ega bo‘lgan alohida fandir. Aholi geografiyasining o‘rganish ob’ekti aholi va aholi soni, dinamikasi, tarkibi va takror barpo bo‘lishidagi geografik farqlar; aholining hududiy taqsimlanishi va joylashuvi; madaniyati, turmush tarzidagi hududiy jixatlari; aholi migratsiyasining tarkibi va yo‘nalishlari; mehnat resurslari va ulardan foydalanishning geografik farqlari; aholi punktlapi va ularning hududiy tizimini o‘rganish tashkil etadi. 2 Demak aholi geografiyasi tadqiqotlari uning o‘rganish ob’ektiga monand, ikki qismga bo‘linadi. Ularning birinchisi dunyo va uning kontinentlari davlatlar va ularning ma’muriy hududiy birliklari bo‘yicha aholini o‘rganish; ikkinchisi esa aholi punktlapi va ularning joylashuvi tizimining hududiy farqlarini tahlil etish. Aholi geografiyasi aholi va aholi punktlapini o‘rganar ekan quyidagi yo‘nalishlar asosida tadqiqotlar olib boradi: 1 В.С. Жекулин. Введение в Географию. Санкт-Петербург, 1989, с. 19-33 2 Е. Л. Шувалов. География населения. Ленинград 1977, с. 8 – 9; В. А. Капылов. География населения М., 1999, с. 7; Демографический энциклопедический словарь. М., 1985, с. 87. 6
barpo bo‘lishidagi farqlar va ularning sabablarini o‘rganish. 2. Aholi hududiy tarkibidagi mexnat resurslari va bu resurslardan foydalanishdagi geografik farqlarni o‘rganish. Aholi bu yo‘nalishda ishlab chiqaruvchi kuch sifatida qaraladi va geografiyaning xo‘jalik bilan va boshqa iqtisodiy fanlar bilan o‘zaro aloqagasiga tayanadi 3. Aholining hududiy taqsimlanishi va migrisiyaisini o‘rganish. Aholi zichligi va undagi farqlarni tahlil qilish, migratsiyasini ayniqsa, aholining qo‘chib kelib joylashishini, mamlakatlar mikyosida aholi joylanishidagi o‘zgarishlar, migratsiya tufayli alohida hududlardagi aholi tarkibi va sonidagi o‘zgarishlarni o‘rganish shular sirasiga kiradi. 4. Aholi punktlapi va ularning hududiy tizimini o‘rganish. Bu yo‘nalish shahar va qishloq aholi punktlapi, ularning rivojlanish va joylanish xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlanadi. Aholi punktlapi joylanishini geografik o‘rganishda aholi geografiyasi va xo‘jalik geografiyasi o‘rtasidagi aloqa juda mustahkam bo‘lishi kerak. 5. Aholining madaniyati va turmush sharoitidagi geografik farqlar va bu farqlar sabablarini o‘rganish. Mazkur bo‘limda aholi geografiyasi birinchidan sosiologiya va etnografiya, ikkinchidan aholiga xizmat ko‘rsatish geografiyasi, ayniksa tibbiyot bilan yaqin hamkorlik qiladi. Xalqlar geografiyasini balkim, ularning madaniyat va turmush sharoitining milliy xususiyatlari bilan birgalikda berilsa, maqsadga muvofiqdir. 6. Aholi geografiyasining tarixini o‘rganish. Ushbu bo‘limda tarixiy geografiyaning qismi hisoblangan o‘tgan tarixiy davrlarni olib o‘rganadi. Aholi geografiyasi alohida fan sifatida nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan qator vazifalarni bajaradi: · Nazariy vazifalari: aholi geografiyasining nazariy masalalarini takomillashtirib borish (aholi takror barpo bo‘lishi jarayonlari va qonuniyatlarini o‘rganish, tabiat bilan uzviy bog‘liqligini tadqiq etish, aholi joylashuvi va jamiyat rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o‘rganish) · Amaliy vazifalari: dunyo va uning hududlari, chet davlatlar, mamlakatimiz aholisi soni, tarikibi, takror barpo bo‘lishi, hududiy joylashuvi, migratsiyasi, shahar va qishloqlarning rivojlanishi, ular bilan bog‘liq muammolar bilan mutahassislar, davlat tashkilotlari va kitobxalarni tanishtirish; aholini hisobga olish, mehnat balanslarini; aholi migratsiyasi prognozini tuzish; aholiga xizmat ko‘rsatish, bolalar muassasalari joylashuvi va qurilishini ilmiy asosda rivojlantirish va x. k. O‘zbekistonda aholi geografiyasining eng muhim vazifalaridan biri uni o‘rganishda, shu sohada mutahassislar tayorlashda jaxon miqyosidagi dasturlarga amal qilish, ilmiy, tarixiy, mantiqiy yondashishdir. Shuningdek, O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va demografik taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan qishloq va shaharlarda xalq xo‘jaligi tarmoqlarini to‘g‘ri, ilmiy joylashtirish; aholiga moddiy va maishiy xizmat ko‘rsatishni takomillashtirish; Respublika demografik 7
oqilona foydalanish; yangi avlod uchun kerakli ishlab chiqarish muassasalarini to‘g‘ri joylashtirish; (bunda Respublikaning har bir hududi geografik va demografik xususiyatlarini nazarda tutmoq lozim) ham aholi geografiyasining muhim vazifalariga kiradi. Shuni alohida, ta’qidlash joizki, (XXI asr boshida) Respublikaning mustaqil iqtisodiy taraqqiyoti davrida aholi migratsiyasida, mehnat resurslari tarkibi, shakllanishi va joylashuvida, oila tarkibida, keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ushbu jarayonlarni ularning sabablari, muammolari kutilayotgan oqibatlarini hududlar bo‘yicha mukammal o‘rganish, aholi ro‘yxati o‘tkazish aholi geografiyasining ham asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Ana shulardan kelib chiqqan holda bugungi kunda aholi geografiyasi qo‘yidagi aniq vazifalarni bajarish lozim: 1. Ma’lumki XX asrning oxirgi choragi va XXI asr boshlariga kelib yer kurrasining qator hududlarida ekologik nomutonosiblik muammosi kuchayib bomoqda. Bu muammoning kelib chiqishi bir tomondan ilmiy texnik rivojlanishning avj olishi, tabiiy resurslardan ayovsiz foydalanilishi natijasida suv, havo va tuproq tarkibining buzilishi bo‘lsa ikkinchi tomondan 1960 – 1970 yillarda kuzatilgan “demografik revolyusiya” natijasida dunyo aholisi sonining keskin ko‘payib borishi bilan bog‘liqdir. Bugungi kunga kelib ekologik nomutonosiblik jarayoni geografiyasi kenganyib, jaxondagi juda ko‘p davlatlarda shu jumladan O‘zbekistonda ham aholi salomatligi, tabiiy resurslardan foydalanish borasida muammolar tug‘dirmoqda. Ushbu muammolarni ijobiy hal etish, Respublikaning har bir viloyati, tumanlarida, ayniqsa ekologik vaziyatining xozirgi holati, kelajakda sodir bo‘lishi kutiliyotgan oqibatlarni o‘rganish, chora-tadbirlarini ishlab chiqish bo‘yicha mukammal ilmiy tadqiqotlar o‘tkazib borishini taqozo etadi. Bunday tadqiqotlarni o‘tkazish barcha aholi o‘rganuvchi fanlar qatori aholi geografiyasining ham dolzarb vazifasidir. 2. Sobiq SSSRning parchalanishi va bozor iqtisodiyotining shakllanishi Respublikada moddiy boyliklar ishlab chiqarishi strukturasini ma’lum darajada o‘zgarishiga, bu esa o‘z navbatida mehnat resurslari bandligiga ta’sir etdi. Ularning bandlik darajasi, sohalarida e’tiborli o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Bular aholi geografiyasi oldida mehnat resurslarining moddiy ishlab chiqarishda bandligini o‘rganish bilan bir qatorda ularning aholiga xizmat sohasida bandligini, shuningdek o‘lkada, rekreasiya, savdo, yarmarka, bozor, din, ma’lumotlilik, mutahassilar tayyorlash geografiyasini o‘rganishdek muhim vazifalar qo‘yadi. 3. Hozirgi kunga kelib O‘zbekistonda aholi migratsiyasi jadallashdi. Qishloqdan shaharga, tomon migratsion oqim kuchaydi. Ayniqsa mehnat yoshidagi aholi, yoshlar Rossiya, Koreya, Tursiya, AQSh, Angliya kabi davlatlarga ishlab kelish, o‘qish uchun ketmoqdalar. Shuningdek aholini Respublikani shahar joylariga, asosan Toshkent shahriga kelib ishlash (savdo-sotiq, qurilish, maishiy xizmat sohalarida) holatlari keng tus olmoqda. Shunisi e’tiborliki, bugungi kunda ham tashqi, ham ichki migratsiyasida ayollar ishtiroki ham kuchaymoqda. Toshkent shahriga yaqin 8
tumanlarida) tumanlarga Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlaridan gurux, qavmlarning oilasi bilan ko‘chib kelib alohida qishloq bo‘lib yashayotgan hollari ham uchramoqda. Yuqorida qayd etilgan jarayonlar aholi ko‘chib ketgan, va ko‘chib kelgan hududlarda aholi va mehnat resurslari, oila- qishloq, tarkibiga, aholi takror barpo bo‘lish jarayonlariga, aholi punktlari shakllanishiga transport hamda aholiga hizmat ko‘rsatish umuman moddiy va nomoddiy ishlab chiqarig tizimiga o‘ziga hos ta’sir ko‘rsatadi, muammolar tug‘diradi. Aholi migratsiyasini juda kichik tuman doirasidan ilmiy, amaliy tahlil etish, o‘rganish ularni omillari, muammolarini aniqlash ham aholi geografiyasining hozirgi davrdagi muhim vazifalaridandir. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarishga aholi geografiyasi iqtisodiy, tabiiy geografiya, demografiya, iqtisod, etnogeografiya, tibbiyot, sosiologiya kabi aholishunoslik fanlari natijalaridan uslublaridan foydalangan holda, ular bilan uzviy bog‘liq holda tadqiqot olib borishi lozim. Aholi geografiyasi o‘z tadqiqotlarida tizim-tarkibiy, geografik, iqtisodiy, sosiologik va tarkibiy yondashuvga asoslanadi, statistik, demografik, matematik, kartografik uslublardan foydalanadi. Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|