Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Aholining yosh tarkibi juda qadimdan shakllanib kelgan demografik holatning natijasi bo‘lib, u ayni paytda demografik istiqbolning zamini hamdir. Ilmiy va statistik manbalarda aholini iqtisodiy-demografik nuqtai nazardan uch guruhga ajratadilar: bolalar – 0–14 yosh; mehnat yoshidagi aholi – 15–64 yosh; qariyalar – 65 va undan yuqori yoshdagilar.

Aholining yosh tarkibi esa, asosan, uning tabiiy ko‘payishiga bog‘liq. Tug‘ilish yuqori bo‘lgan holtlarda aholi tarkibida bolalar salmog‘i yuqori bo‘ladi yoki, aksincha, tug‘ilish past, aholining o‘rtacha umr ko‘rish muddati nisbatan uzoq bo‘lgan hollarda aholi tarkibida qariyalar salmog‘ining yuqori bo‘lishi kuzatiladi.

XX asr boshlarida shved demografi G.Sundberg aholi yosh tarkibini uch xilga ajratgan: progressiv, stasionar, regressiv.

Progressiv yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (0–14 yoshdagi) salmog‘i qariyalarga (65 yosh va undan yuqori) nisbatan yuqori bo‘ladi. Bunday holat tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lganda kuzatiladi va aholi muntazam ko‘payib borishini ta’minlaydi.

Stasionar yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida qariyalar salmog‘i bilan bolalar salmog‘i tengdir; aholi soni bir xil miqdorda turadi va aholining ko‘payib yoki kamayib ketishi kuzatilmaydi.

Regressiv yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog‘i bolalarga qaraganda yuqori bo‘ladi. Bunday holda esa aholi soni asta-sekin kamayib borib “depopulyasiya” holati yuz beradi. Aholi qarib boradi.

BMT tasnifiga ko‘ra jami aholi tarkibida 65 va undan katta yoshdagilar salmog‘i 7 foizdan yuqori bo‘lsa aholi demografik nuqtai nazardan qari hisoblanadi. Xozirgi davrda 2009 yil dunyo aholisi tarkibida 65 va undan yuqori yoshdagilar salmog‘i 8% ni, Afrikada – 3%, Amerikada – 9%, Osiyoda – 7%, Yevropada – 16%, Avstraliya va Okeaniyada esa 10% tashkil etmoqda. Dunyo bo‘yicha aholisi eng qari davlatlarga Yaponiya (23%); Germaniya, Italiya (20%) va Monako (24%) davlatlarini kiritish mumkin. O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich 5% tashkil etmoqda.

Demografik yosh davlatlarga esa aholi tarkibida 0-14 yoshdagi bolalar salmog‘i yuqori bo‘lgan davlatlar kiradi. 2009 yil ma’lumotlari ko‘rsatishicha dunyo bo‘yicha aholi tarkibida bolalar salmog‘i 27%, (Afrikada – 41%, Amerikada – 26%, Osiyoda – 31%, Yevropada – 15%, Avstraliya va Okeaniyada – 24%) tashkil etgan. O‘zbekiston dunyodagi yosh davlatlar tarkibiga kiradi va respublika aholisining 33% bolalar tashkil etmoqda.

Aholining yosh tarkibida mehnat yoshidagi¹ (15-64) aholi guruhi salmog‘i alohida ahamiyatga egadir. Chunki ushbu guruh asosiy ishlab chiqarish kuchini tashkil etadi va iqtisodiy rivojlanishning omili bo‘lib hizmat qiladi. Mehnat yoshidagi aholi guruhining shakllanishi asosan aholining takror barpo bo‘lishi xususiyatlariga bog‘liqdir. Alohida hollarda esa hududlarda immigratsiya va emigratsiya jarayonlari ham mehnat yoshidagi aholi salmog‘iga ta’sir etadi.

Dunyodagi qator davlatlarda jami aholi tarkibida mehnat yoshidagi aholi salmog‘i 50 – 65 foizni tashkil etadi. Xozirgi davrda (2009 yil) dunyo aholisining 65 foizi 15-64 yoshli aholi hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. O‘zbekiston aholisining 62,0% 15-64 yoshdagi kontingentlardir.

Aholining oilaviy tarkibi. Oila-insonlarning tabiiy biologik, nikoh. qon-qarindoshlik, iqtisodiy, xuquqiy, ma’naviy munosabatlariga asoslangan, turmush birligi va o‘zaro javobgarlik orqali bog‘langangan ijtimoiy guruhidir. Oilaning bugungi shaklida oila a’zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, ma’naviy xuquqiy, psixologik munosabatlar va o‘zaro javobgarlik his-tuyg‘ulari bilan bog‘lanib turadilar. Oilada har bir oila a’zosining o‘z ijtimoiy o‘rni bordir. Oila asosini er-xotin tashkil etadi. Lekin oilada er-xotin uning farzandlari, ota-onasi, aka-uka, opa-singil va boshqa qarindosh-urug‘lar ham yashashlari mumkin.

Demak oila turli mezonlar asosida tashkil topar ekan, ushbu mezonlarni o‘z mazmuniga ko‘ra, shartli ravishda demografik, ijtimoiy va iqtisodiy mezonlarga ajratish mumkin.

Oilaning demografik mezonlarga ko‘ra turlari:

1. 
   Ma’lumki oila tashkil bo‘lishiga avvalo erkak bilan ayol o‘rtasidagi nikoh birligi asos bo‘ladi. Ana shu nikoh birligiga asosan oila ikki turga bo‘linadi.
   

Poligam-ko‘p nikohli oilalar, bunday oilalar bir erkak, bir nechta ayol bilan nikohda turishi, oila ko‘rishi mumkin.

Monogam-bir nikohli oilalar, ya’ni bir erkak bir ayol bilan nikohda turadi, oila quradi.

qayta tuzilgan –ikkinchi nikohli oilalar.

2. Oila unda istiqomat etuvchi oila a’zolarining tarkibiga qarab ham turlarga bo‘linadi:

Oddiy (nuklear) oila, unda er-xotin nikohga kirmagan, ya’ni turmush qurmagan farzandlari bilan yashaydi. Bunday oilalar turlari eng ko‘p tarqalgandir.

Murakkab (ko‘p bo‘g‘inli) oilalar, bunday oilalarda ikki yoki undan ortiq, avlod vakillari istiqomat etishadi. Masalan, ota-ona oila qurgan farzandi va nabiralari bilan yoki bobo, buvi, ota-ona va farzand o‘z bolalari bilan istiqomat etishadi.

3. Oila yadrosini tashkil etgan er-xotin hayotligiga, shu oilada birga yashash va yashamasligiga qarab ham oilalar turlicha bo‘ladi.

• 
  Tugal (to‘liq) oilalar, er-xotin xayot bo‘lgan va birga yashagan oilalar.
  
• 
  Tugalmas (noto‘liq) oila. Bunday oilalarda oila asosini tashkil etgan er xotinning biri hayot emas yoki shu oilada yashamaydi.
  

4. 
   Oilada istiqomat etuvchi oila a’zolarining miqdoriga ko‘ra:
   

Kichik oilalar (2-4 kishilik)

O‘rta oilalar (5-6 kishilik)

Katta oilalar (7-8 va undan ko‘p kishilik) mavjuddir.

4. 
   Bolalar soniga ko‘ra: farzandsiz, bir bolali, kam, o‘rtacha va ko‘p bolali oilalar (davlatlarda, turli davrlarda ushbu mezonlar turlichadir.) ga ajratish mumkin
   

Oila jamiyatda tutgan ijtimoiy o‘rniga, ya’ni er-xotinning ijtimoiy sinfiga, guruhiga qarab ham turlarga bo‘linadi. Oilaning bo‘nday ijtimoiy turlari, turli ishlab chiqarish usuli hukmron jamiyatda turlicha bo‘lgan. Masalan, sobiq sovet hokimiyatida sosialistik ishlab chiqarish usuli hukmron edi. Ushbu davrda jamiyatda asosan 3ta ijtimoiy sinf qayd etilar edi. Ular, ishchi xizmatchi va kolxozchi sinflar bo‘lgan. Bunday sharoitda ba’zi oilalarda er-xotin bir xil ijtimoiy, sinfga, guruhga mansub bo‘lsa (eri ham, hotini ham ishchi, ziyoli yoki kolxozchi), ba’zi oilalarda esa er-xotin turli ijtimoiy guruhga mansub (eri ishchi, xotini ziyoli, eri kolxozchi, xotini ishchi va x.k.) bo‘lgan. Shu bois, oilalar ijtimoiy holatiga ko‘ra 2 guruhga bo‘lish mumkin:

1.