Ҳасанова манзура (бту)

Jismoniy tarbiya darslarida milliy harakatli uyinlardan foydalanishning pedagogik shart-sharoitlari

Harakatli o`yinlar jismoniy tarbiya darsining asosi hisoblanadi. Shuning uchun maktab dasturida o`yinlar boshqa materiallarga nisbatan ko`proq o`rin oladi. Buning sababi shuki, dasturga kiritilgan har hil jismoniy mashqlarni bolalar turli o`yinlar vositasida osonroq idrok qiladilar va o`zlashtiradilar. O`yin- inson faoliyatining ko`rinishlaridan biridir. Murakkab va qiziqarli hodisa sifatida u turli kasbdagi kishilar diqqatini jalb etadi.
Bugungi kunda olimlarning tadqiqotlarida o`yinning o`ziga hosligi, uning jamiyat hayoti va alohida shaxs hayotida, insonning madaniyatida tutgan o`rni va ahamiyati ko`rib chiqilgan. O`zbek xalq o`yinlarining xususiyatlari va hilma-hilligi masalalari ustida chuqur izlanish olib borgan olimlar: D.B.Elkonin, O.Safarov, R.Mavlonova, O.Hasanboeva va boshqalar o`yinning qadrini, shartliligini, uning ijtimoiy hulqni shakllantirishdagi, kishining jamiyatdagi o`z o`rnini belgilab olishdagi, uning muomala paytidagi xatti-harakatlarni maromga keltira olish ahamiyatini ta’kidlaydilar.
O`yin kattalar hayotida muayyan o`rin tutarkan, u bolalar uchun muhim ahamiyatga egadir. O`zbek xalq o`yinlaridan “CHir aylanma”, “Ro`mol tashlash”, “Quzi” “Zag`izg`on”, “Topar bo`lsang, topa qol”, “To`qilgan ro`mol” kabilar bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. O`zbek xalq o`yinlari - inson o`zligining namoyon bo`lishi, uning takomillashuv usulidir. Ishlab chiqiladigan o`yin nazariyasi pedagogika uchun ham ahamiyatlidir. Shu jihatdan olganda boshlang`ich sinflarning jismoniy tarbiya darslarida o`quvchilar didaktik topshiriqlarni bajarishganlarida harakat tehnikasini mukammallashtirish bilan birga, o`yindagi syujetlar orqali ahloqiy fazilatlarni o`zlarida kamol toptirishadi.
5-6- sinflarda harakatli o`yinlarni asosan darsning asosiy va yakunlovchi qismida o`tkazish tavsiya etiladi, chunki dasturda darsning kirish qismida saf mashqlarini o`tkazish belgilangan.
O`yinlarda yugirish, sakrash, uloqtirish yoki irg`itish kabi harakatlar bajarilishiga alohida e’tibor berish lozim. Bu yoshdagi bolalar bilan asosan oddiy va o`rtacha murakkablikdagi o`yinlar o`tkaziladi. Agar bolalar etarli darajada tayyorlangan bo`lsa, yanada murakkabroq , ya’ni jamoalarga bo`linib ijro etiladigan (“Nimaning pati”, “Topar bo`lsang, topa qol” va boshqalar) o`yinlarni ham o`tkazish mumkin. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida bu o`yinlar orqali ahloqiy fazilatlarni singdirishga zamin yaratilib, ularda mas’uliyat hissi paydo qilinadi. Bu hol butun jamoaning, o`yinda ishtirok etayotgan barcha ishtirokchilarning mas’uliyatini orttiradi. Masalan, ularga yugurib kelib uzunlikka sakrashni o`rgatish bo`yicha alohida mashg`ulot o`tkazilsa, o`qituvchi qo`ygan vazifa amalga oshmay qolishi mumkin. Chunki mashqni tushuntirish, amalda ko`rsatish, bajarish va qanday bajarilganini aniqlash, hatolarni tuzatish va hokazolar bolalar uchun zerikarli bo`ladi.
Milliy xalq o`yinlari esa o`z syujetiga ko`ra ta’sirchan va jamoali bo`lganligi uchun etarli darajada chaqqonlik, hozirjavoblik, farosatlilik va jismoniy tayorgarlikni talab qiladi va ayni vaqtda bu xususiyatlarni takomillashtiradi.
Jismoniy tarbiya darslari ko`pincha turli o`yinlardan iborat bo`ladi va ularga gimnastika hamda sport o`yinlarining asosiy turlari - basketbol, voleybol va boshqalar ham kiritiladi.
O`qituvchi harakatli milliy o`yinlar yordamida jismoniy mashg`ulotlarni qiziqarli o`tkazadi va 5-7 sinf o`quvchilarida turli harakat ko`nikmalarini hosil qilishga muvaffaq bo`ladi. O`quvchilar harakatli o`yinlarda qatnashganlarida ularning harakatlari faollashib, tartibli va aniqroq bo`lib boradi.
Agar o`qituvchi o`z oldiga o`quvchilarda biror turi bo`yicha harakat ko`nikmalarini hosil qilish vazifasini qo`ysa, ayrim darslar shu vazifani bajarishda yordam beradigan o`yinlardan iborat bo`lishi mumkin. Shuni ham nazarda tutish kerakki, o`yin darslarini o`tkazish o`quvchilardan ayrim o`yin harakatlari ko`nikmalariga ega bo`lishni talab qiladi. O`yin darslarini har o`quv choragining oxirgi o`n kunliklarida o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki shunda o`qituvchiga bolalar qanday harakat ko`nikmalarini egallaganini aniqlash imkonini beradi.
O`qituvchi harakatli o`yinlarni o`tkazishda 5-7 sinf o`quvchilarining yosh xususiyatlari ularning organizmi tezroq o`sishi bilan ifodalanishini unutmasligi va shuning uchun darslarda o`tkaziladigan mashg`ulotlar vaqtida uyushtiriladigan o`yinlarni asta-sekin murakkablashtirib, maqsadga muvofiqlashtirib berishi lozim.
O`yin jarayonida mazkur yoshdagi o`quvchilar haddan tashqari og`ir jismoniy harakat qilmasligi va o`qituvchi ularning har biriga tegishlicha munosabatda bo`lishi zarur.
5-7 sinflarda foydalaniladigan harakatli o`yinlar hajmi ta’lim-tarbiyaviy vazifalardan kelib chiqadi. Mazkur sinflarda o`tkaziladigan harakatli o`yinlar tashkiliy jihatdan ham, harakatlarning jihatidan ham, sermazmun bo`ladi. Darsning asosiy qismida o`quvchilarni bironta murakkab sport o`yinini o`rganishga tayyorlash uchun darsning tayorgarlik qismiga ba’zi o`yinlarni kiritish mumkin.
Ishlab chiqilgan metodikaga asosan harakatli o`yinlardan foydalaniladigan darslar chorak oxirida, kanikul oldidan tekshirish normativlariga baho qo`yilganidan keyin o`tkaziladi. Darsning puhtaroq bo`lishiga erishish, shuningdek, orttirilgan ko`nikmalarni mustahkamlash va o`quvchilarga beriladigan nagruzkani oshirish maqsadida o`yinlardan darsning asosiy qismi so`ngida foydalanish mumkin.
O`quv dasturlarining talablari o`quvchi yoshdagi o`quvchilar oldiga muayyan maqsad va vazifalarni qo`yadi. Bunday sharoitda harakatli o`yinlarning jismoniy tarbiya darslarida va jismoniy tarbiya bo`yicha o`tkaziladigan boshqa mashg`ulotlarda yetakchi o`rin olishi tabiiydir. Garchi harakatli o`yinlar mashg`ulotlarga kiritilsa ham, bunda sportning har hil turlari bo`yicha orttirilgan harakat ko`nikmalarini takomillashtirish va mustahkamlash nazarda tutiladi. Demak, o`yinni o`tkazish jarayonida o`yin harakatlarining bajarilishini alohida e’tibor bilan kuzatishi lozim. O`z-o`zidan ayonki, darsga kiritiladigan o`yinlar harakatlarning u yoki bu elementlarini o`zlashtirishga yordam beradigan mashqlardan iborat bo`lishi kerak.
Agar darsning asosiy qismiga sport o`yinlaridan birortasi kiritilgan bo`lsa, uning kirish qismida o`zining ayrim harakatlari bilan mana shu o`yinning taktikasiga mos keladigan harakatli o`yinlardan bittasini o`tkazish juda foydalidir.
Darsning yakunlovchi qismida o`tkaziladigan harakatli o`yinlarning vazifasi yaxshi dam olish va kayfiyatni yaxshilash uchun muskullarga zo`r berishni kamaytirish, nafas olish organlari va qon aylanishini birmuncha tinchlantirishdan iboratdir. “O`ylab top”, “Man qilingan harakat” singari o`yinlar, diqqatni sinash uchun o`tkaziladigan mashqlar darsning yakunlovchi qismidagi vazifalarni amalga oshirishda yordam beradi
Boshlang`ich sinflarda yaxshi tanlangan o`yin ta’lim va tarbiya muvaffaqiyatining muhim shartidir. O`yinni o`tkazishga tayyorlanishda o`yinga qatnashuvchilarning tarkibini, yosh xususiyatlarini, shuningdek, jismoniy tayyorgarliklarini hisobga olib, darsning asosiy vazifalarini belgilashi zarur
O`qituvchi o`yinni tanlashda mashg`ulot qanday shaklda o`tkazilishini (dars tarzida o`tkazilsa, o`yin uning birinchi , ikkinchi yoki yakunlovchi qismida, tanaffus vaqtida va hokazolarda o`tkazilishini) bilishi kerak. O`yin o`tkaziladigan joy, ob-havo va harorat hisobga olinishi kerak. Agar o`yin qishda o`tkaziladigan bo`lsa, o`quvchilarni faollashtiradigan va jismoniy nagruzkani bir tekisda taqsimlaydigan serharakatroq o`yinlar tanlanishi kerak.
O`yinni o`tkazishda quyidagi pedagogik shart-sharoitlarga e’tiborni qaratish lozim:
- avvalo kerakli sport anjomlari, asbob-uskunalar, masalan, diametri 8 sm arqondan, jundan, lentadan, rezinadan yasalgan koptokchalar (rezina koptokchalar yuqori haroratda tarangligini yo`qotmasligi uchun salqin joyda saqlanadi); voleybol va basketbol to`plari, irg`itish uchun uzunligi 1 m uzunlikdagi sport tayoqlari, arqon, belbog`lar, bayroqchalar, kigizlar, tahtachalar, bolg`a, aptechka va boshqalar, ko`z og`rig`i kasalidan saqlanish uchun har bir o`quvchining ko`z boylagichi bo`lishi kerak;
- o`yin o`tkaziladigan maydoncha tekis bo`lishi, tikan, toshlar, shisha siniqlari va boshqa keraksiz narsalardan tozalanib, doimo toza tutilishi lozim;
- mashg`ulot o`tkazilayotgan paytda maydonchada begona kishilar bo`lmasligi kerak. Chunki ular bolalarning hayolini bo`ladilar va ularni o`yindan chalg`itib, ortiqcha harakatlar qilishga majbur etadilar;
- maydonchani asbob-uskunalar bilan ta’minlash , bundan tashqari, u erdagi tabiiy buyum va narsalardan ham foydalanish zarur. Shu bilan bir qatorda o`yinlarni o`tkazishda quyidagi gigiena qoidalariga rioya qilinishi lozim:
a) o`yin paytida kiyiladigan kiyim harakatlarni qiyinlashtirmaydigan, yengil bo`lishi kerak;
b) yozda o`yindan so`ng cho`milish kerak;
v) o`yin boshlanishidan oldin maydonchaga suv sepilishi lozim.
O`qituvchi asbob-uskunalarni tarqatish va o`rnatish, o`yin qoidalarining bajarilishini kuzatish va natijalarni hisobga olib borish uchun o`ziga yordamchilar tanlab olishi mumkin. YOrdamchi - o`yinning bo`lajak tashkilotchisidir. YOrdamchi o`yin ishtirokchilariga holisona munosabatda bo`lishi kerak. Keng joylarda o`ynaladigan o`yinlarni o`tkazishda shu o`yinlar bo`yicha tajriba orttirgan o`quvchilarning o`qituvchiga yordamchi bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Sog`ligi yaxshi bo`lmagan va jismoniy tarbiya darsidan vaqtincha ozod etilgan o`quvchilarni o`yinda kuchi etgancha qatnashtirish uchun ham yordamchi qilib tayinlash mumkin. Ba’zan intizomsizroq yoki haddan tashqari faol bolalarning hulqini yaxshilash maqsadida ularni ham o`qituvchiga yordamchi qilib tayinlanadi.
O`yinni bolalar charchashini kutmasdan, harakatlar ularga qanchalik ta’sir etayotganiga qarab tamomlash lozim. O`yinning qancha vaqt davom etishi ishtirokchilarning soniga va yoshiga, o`yinning xarakteri va sur’atiga , tehnik uskunalarning miqdoriga, ob-havo va sharoiti va hokazolarga bog`liq bo`ladi.
O`ynovchilarning jo`shqin holatlariga qarab o`yinni tartibga solish va boshqarish, uning maqsadini, qoidalarining ma’noci va ahamiyatini bilish kerak. O`quvchilarning o`yin qoidalariga rioya qilishi doimo o`qituvchining diqqat markazida bo`lishi lozim. Chunki o`yin qoidalariga rioya qilish katta tarbiyaviy ahamiyatga molikdir. O`qituvchi odilona hakamlik namunasini ko`rsatishi, o`ynovchilarning hatolarini shoshilmasdan va mulohazakorlik bilan qayd qilib borishi va har bir o`yinchini umumiy qoidalarga bo`ysunishga majbur qilishi kerak. O`yinda ayniqsa, guruhli o`yinlarda sharoitning barcha ishtirokchilar uchun bir hil bo`lishini sezgirlik bilan kuzatib borish zarur. Har bir bolaga o`yindagi bosh rolda o`z uquvi va bilimlarini aniqlash imkonini berish maqsadida onaboshilarning almashinishi belgilab qo`yish tavsiya etiladi. O`yin muvaffaqiyatli o`tishining eng muhim sharti- intizom va unga qat’iy amal qilinishidir.
Harakatli o`yinni o`rgatish va bu jarayonda o`quvchilar o`zlarini qanday tutishlari ko`proq jismoniy tarbiya o`qituvchisiga bog`liqdir. O`yin shartli ishora (buyurish, hushtak yoki qarsak chalish, qo`l yoki bayroqchani silkitish) bilan boshlanadi. O`qituvchi barcha ishtirokchilar o`yin mazmunini tushunib olganiga va qulayroq erga joylashib olganiga qanoat hosil qilgandan keyin ishora qiladi. «SHartli chegaralar oldindan belgilab qo`yilishi , o`yin uchun zarur qo`llanmalar esa o`yin qoidalariga muvofiq bo`lib berilgan va joy- joyiga qo`yilgan bo`lishi lozim. Rahbar o`yin borishini va o`ynovchilarning harakatlarini diqqat bilan kuzatadi hamda boshqarib boradi». Bundan tashqari o`yin davomida ayrim qoida va usullarni qo`shimcha ravishda tushuntiradi. Tuzatish, tanbeh va mulohazalarni o`yinning borishiga halaqit bermaydigan yoki uni to`htatib qo`ymaydigan yo`sinda aytish lozim. Agar o`yinchilarning ko`pchiligi bir hil hatoga yo`l qo`yayotgan bo`lsa, tegishli yo`l- yo`riq berish yoki o`yin qoidalari qanday bajarilishini ko`rsatish uchun o`yinni to`htatish mumkin. Lekin uni baqirish yoki keskin ishora bilan to`htatish yaramaydi. O`qituvchi bolalarni o`yin qoidalarini ongli va aniq bajarishga odatlantirishi kerak. Bu odat ularni intizomga o`rgatishda katta ahamiyatga ega bo`lib, bolalarda o`z burchini sezish va o`z xatti- harakatlari uchun javobgarlik hissini tarbiyalash, o`zini tuta bilish va matonatlilikni o`stirishda yordam beradi.
O`qituvchining vazifasi - o`quvchilardan o`yin qoidalarini aniq bajarishni talab qilishdir. O`ynovchilar yo`l qo`yadigan hatolar va qo`polliklarning oldini olishga alohida ahamiyat bilan qarash lozim. Qo`pollik qilgan o`yinchini albatta jazolash kerak. Bunday hollarda ba’zi ta’sir ko`rsatish choralarini qo`llash, ya’ni vaqtincha o`yindan chiqarib yuborish, jarima ochkolari berish mumkin.
O`yinga rahbarlik qilishda o`quvchilarni faqt erishiladigan natijalarga qiziqtirish bilan cheklanmaslik, balki ularda o`yin jarayonining o`zidan zavq-shavq hosil qilishga , lazzatlanish hissini vujudga keltirishga ham jiddiy e’tibor berish lozim.
Ayniqsa, uncha faollik ko`rsatmaydigan o`yinchilarning tashabbusini qo`llab-quvvatlash, rag`batlantirish va bu bilan ularda o`z kuchlariga ishonch hosil qilish tavsiya etiladi.
O`ynovchilar o`rtasida o`rtoqlarcha, to`g`ri munosabat o`rnatishga harakat qilish, g`oliblarning kekkayib ketishlari va yutqazganlarning o`yinidan sovishlariga yo`l qo`ymaslik lozim.
O`yindagi intizomlilik o`quvchi o`yinning barcha tartib-qoidalarini, o`z zimmasiga yuklangan hamma vazifalarni ongli va vijdonan bajarishini bildiradi. Bunday o`yinchi maqsadga erishish uchun o`z jamoasi bilan birgalikda harakat qiladi.
Ongli intizom o`yinni yaxshiroq o`zlashtirishga, o`yinchilar kayfiyatining yaxshilanishiga yordam beradi Buning natijasida mashg`ulotlar qiziqarli va samarali o`tadi.
O`quvchilarni o`yinda o`z xatti – harakatlariga tanqidiy munosabatda bo`lish, bir-birlariga beg`araz yordam berish ruhida tarbiyalash bilan ana shunday intizomga erishish mumkin. Ba’zan o`qituvchi o`yinni mantiqan to`g`ri va aniq tushuntirib bera olmagani sababli, o`yin intizomi buziladi. O`quvchilar o`yin mazmunini etarli darajada anglab olmagani, tushunmagani uchun ham qoidalarni buzadilar, o`zaro bahslashadilar. O`yinda har-hil hatoliklarga yo`l qo`yadilar va bir- birlariga qo`pollik qiladilar. Rahbar bu hatolarni o`quvchilarga yana bir marta o`yinni tushutirish bilan osongina tuzatishi mumkin.
O`quvchilarning o`yin paytidagi intizomi o`yinga to`g`ri rahbarlik qilishga ham bog`liq bo`ladi. Shuning uchun intizom buzilganda o`qituvchi buning sababini birinchi galda o`yinga rahbarlik qilishda yo`l qo`yilgan hatolardan qidirishi lozim.
Har bir o`yin ob’ektiv va odilona hakamlikni talab qiladi. Agar belgilangan qoidalarning bajarilishini diqqat bilan jiddiy kuzatilmasa, o`yin o`zining ta’lim-tarbiyaviy qimmatini yo`qotadi. Hakamlikni ko`pincha o`yin rhbarining o`zi bajaradi. Ammo bu ishni o`ynovchilardan birortasi ( bolalarning o`zlari saylagan yoki o`qituvchi tayinlagan o`quvchi ) bajargani ma’qulroq. Bu tadbir bolalarda tashkilotchilik malakalarini tarbiyalashda yordam beradi. Agar o`yinda bolalardan birortasi hakamlik qilsa, rahbar o`zining fikr- mulohazalarini o`yrovchilarga hakamlik vazifasini bajarayotgan o`quvchi orqali aytadi.
Rahbar- hakam o`yinning borishini diqqat bilan kuzatishi va imkoni boricha har bir o`yinchini nazorat qilib turishi lozim. Faqat shundagina o`yinning natijasiga ob’ektiv baho erish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, holis turmagan hakamga o`yrovchilar ishonmay, u bilan hisoblashmay qo`yadilar. Bunday hakamning obro`si qolmaydi.
Rahbar-hakam komandalarning kuchi va ulardagi o`yinchilar soni teng bo`lishini, shuningdek, ishtirokchilar uchun bir hil sharoit yaratilishini, ya’ni ular o`ynaladigan joy, asbob –uskunalar va boshqalar bilan bir hil ta’minlanishini hisoga olishi lozim.
Hakam o`yinda qo`polliklarga yo`l qo`ymasligi, o`yin usullarining to`g`ri bajarilishini kuzatib turishi, o`yindagi harakatlarni takomillashtirishga va chaqqonlikni orttirishga e’tibor berishi kerak. Hakam o`yin jarayonida tarbiyachi rolini ham bajarishi, bolalarga kelgusida zarur bo`ladigan hislatlar va malakalarni shakllantirishi, hamda mustahkamlashi kerak.
O`yinda bajariladigan harakatlarni to`g`ri belgilash o`qituvchining muhim vazifasidir. O`yinni o`tkazashga kirishishdan oldin qilinadigan ishning xarakteri va o`ynovchilarning kayfiyatini hisobga olish lozim. Agar o`yin jismoniy yoki aqliy kuch sarflangan darslardan keyin o`tkaziladigan bo`lsa, o`ynovchilar kamroq yoki o`rtacha harakatlanadigan o`yinlarni tanlash kerak.
Mashg`ulot paytida o`yinlarning tezligi - umumiy harakatchanligini hisobga olib, ularni o`zaro navbatlantirib turish lozim. Masalan, hamma ishtirokchilar bir vaqta yuguradigan o`yindan keyin to`p irg`itiladigan o`yinni o`tkazish foydalidir.
O`yin sur’atini pasaytirish, ya’ni o`yindagi harakat tezligini kamaytirish o`yindagi harakatlarni muayyan me’yorda olib borish usullaridan biri hisoblanadi. O`yinda bolalar jismoniy mashqlarni bajarishda qattiq hayajonlanib ketadilar. Shuning uchun o`qituvchi ularning kayfiyatiga qarab ish tutmasligi: o`quvchilarning yosh xususiyatlarini, tayorgarligi va salomatligini ham hisobga olishi shart. O`qituvchi onaboshilarning ahvoli va harakatlarini alohida kuzatib borishi, do`htmrning har bir o`quvchi haqidagi ma’lumotlarini ham unutmasligi lozim. Qilinadigan harakatlarning muayyan me’yori o`yin o`tkaziladigan sharoitlarni hisobga olib, uni o`tkazish metodikasi bilan belgilanadi.
O`yinni cho`zib yuborish mumkin emasligi kabi uni belgilangan vaqtdan oldin tamomlash ham yaramaydi. Rahbar o`yinni bolalar bir necha marta takrorlagach yoki o`yin boshlanganidan ma’lum vaqt o`tgachgina to`htatishi kerak.
O`yin natijalarini yakunlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. O`qituvchi o`yin tugagach ayrim o`quvchilarning harakatlarini va umuman o`tkazilgan o`yinni baholab, uning natijalarini yakunlaydi. Bunda yaxshi o`ynagan va o`yin qoidalariga rioya qilgan bolalarni alohida ta’kidlashi zarur. O`yinni tahlil qilish uning qoidalariga yaxshiroq o`zlashtirishga va o`yin jarayonidagi kelishmovchiliklarni brtaraf qilishga yordam beradi, shuningdek, o`qituvchiga bolalar o`yinni qanday o`zlashtirganini, ularga nimalar ma’qul bo`lganini va kelgusidagi ishlarni aniqlash imkonini beradi.
Harakatli o`yinlar uchun o`qituvchi monitoring daftarchasini tutishi foydalidir. O`qituvchi bu daftarchaga o`yinlarni kuzatishda o`yinchilar haqidagi ma’lumotlarni yozib boradi va shu yozuvlar orqali ularning hatolari va muvaffaqiyatlarini tahlil qiladi. Bu ish o`yinlarni o`rgatish metodikasini yaxshilash va uni sharoitlarga qarab o`zgartirish imkonini beradi.