Atliqtag’I morfonologiyaliq qubilislar

Atlıqtaǵı morfonologıyalıq qubilislar

Tapsiriğan: Joldasbaev Ajiniyaz
Qabillagan: Patullaeva Gawhar

Atli—ha’r qanday tildegi en’ u’lken so’z shaqabi bolip, ol o’zine ta’n leksika-semantikaliq ma’nilerine, grammatikaliq belgilerine iye boladi. 1.Atliqtin’ jasaliwi ushin tiykar bolg’an feyil morfema fonemag’a tamamlansa, og’an dawislidan baslang’an so’z jasawshi affiks qosilip do’rendi atliq jasalg’anda tu’bir morfemadag’I song’I dawisli fonema tu’sip qalip,ol no’l morfema men almasadi.Ms:tara+aq=taraq,gu’re+ek=gu’rek.

2.Qaraqalpaq tilinde ayirim atliqlardin’ jasaliwinda dawisli fonemanin’ tu’sip qaliwi tu’bir morfemanin’ dawisli fonemag’a,al affiks morfemanin’ dawisli fonemadan baslaniwi sebepshi bolmaydi.Ms:buyir+iq=buyriq,jiyir+iq=jiyriq.Bunda i/o morfonemasi payda bolg’an.Bul morfonemanin’ payda boliwinin’ sebebi atliqlardin’ tartimlaniwinda payda bolatug’in o’zgerisler siyaqli boladi.

3.So’z qosiliw usili menen birikken atliqlarda da morfemalar sgegarasinda dawisli fonemalar qatar kelip qarag’anda,olardin’ alding’isi tu’sip qaladi.Ms: Xalqabad-Xalqi abad, Xo’jeli-Xoja+eli,awmaser-awma+eser. Bulardan i/o, a/o morfonemalari payda bolip tur.

Qaraqalpaq tilindegi ayirim birikken atliqlarda morfemalar siyaqli shegarasindag’I qatarda kelgen eki dawislinin’alding’isi emes, song’isinin’ tu’sip qaliwi da ushirasadi.

Atliq o’zgeretug’in so’z shaqabi esaplanadi.Seplik, betlik, tartim jalg’awlari atliqlarg’a jalg’ang’anda, olar atliq so’zlerdi ga’p ishindegi basqa so’zler menen baylanisqa tu’siredi,olarg’a baylanisli atliqlar o’zgerip turadi.