Atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish

Tog‘ jinslari o‘rnining o‘zgarishlari va gravitatsiya jarayonlari. Inson xo‘jalik faoliyati natijasida yer po‘stining jinslari tog‘- kon ishlab chiqarishi, muhandislik inshootlari qurilishi, shahar bunyod etilishi natijasida bir joydan ikkinchi joyga eng ko‘p ko‘chiriladi, ba’zi joylarda ko‘p miqdorda to‘planib qoladi yoki olib ketiladi. Bunday hodisalar kishilarning tabiatga bevosita ta’sir etishida ham, bilvosita ta’sirida ham ro‘y berishi mumkin. Yer po‘stida tog‘ jinslarining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilishi, olib ketilishi gravitatsiya (lot. gravitas og‘irlik) muvozanatining buzilishiga olib keladi. Gravitatsiya muvozanatining buzilishi oqibatida tabiiy jarayonlarning yo‘nalishi va intensivligi o‘zgaradi va yangi tabiiy jarayonlarning
yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
Tog‘ jinslarini qazib olish va ko‘chirishning bevosita oqibatida mezo- va mikrorelyefning texnogen shakllari (karyerlar, terrikonlar, qoldiq tepalar va b.) hosil bo‘ladi. O‘pirilish, o‘tirish (cho‘kish), surilma kabi jarayonlarning kechishi, yer osti suvlari sathi va rejimining, qisman suv turining o‘zgarishi bu faoliyatning qo‘shimcha oqibatlaridir.
Yer sayyorasi insoniyatning umumiy yashash joyi, yagona uyi hisoblanadi, unda ekologik halokatni bartaraf qilish mavjud 200 dan ortiq davlatlar, qariyib 6 mlrd.ga yaqin insonlarning umumiy vazifasidir. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish halqaro kelishuv asosida umumjahon miqyosida amalga oshirilgandagina o`z samarasini berishi mumkin. Davlatlararo hamkorliklar sayyoramizda biosferaning yagonaligidan va insonlarning ta`siri hech qanday davlat chegaralari bilan cheklanmasligidan kelib chiqadi. Insoniyatni tashvishga solayotgan ko`plab mintaqaviy va umumsayyoraviy ekologik muammolar faqatgina davlatlararo hamkorlik yo`li bilangina hal qilinishi mumkin. Yu.Odum aytganidek "Ekologik muammolarni bartaraf etish, atrof muhitni barqaror va xavfsiz holda ushlab turish faqatgina dunyo hamjamiyatining birgalikdagi harakati va ushbu harakatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishgina insoniyatni ekologik inqirozdan olib chiqishi mumkin".
Shu bois, atrof muhitni muhofaza qilish tadbirlari qonuniy aktlar (farmonlar, ko`rsatmalar, qarorlar), ilmiy tavsiyalar, ishlanmalar, tabiatni muhofaza qilish ta`limi asosida, nazoratlar va boshqaruv organlar faoliyati natijasida amalga oshiriladi. Tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ushbu faoliyatning tashkil qilinishi va amalga oshirilishi ko`p jihatdan qonuniy ta`minlanishga boliqdir.
Atrof muhitni muhofaza qilishning tashkiliy va huquqiy asoslari O`zbekiston Respublikasining konstitusiyasida o`z aksini topgan. Konstitusiyaning 50,54,55 va 100-moddalarida fuqarolarning ushbu sohasidagi huquq va majburiyatlari, atrof muhitga munosabat va boshqaruv tizimi bo`inlarining faoliyati belgilangan. Jumladan 50-moddada “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar” deyiladi. 100-moddada atrof muhitni muhofaza qilish mahalliy hokimiyat organlari vazifasiga kirishi ta`kidlangan. O`zbekistonda tabiiy sharoitlarni saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan “Tabiatni muhofaza qilish to`risida”gi qonun belgilab beradi. Qonunga muvofiq O`zbekistonda tabiatni muhofaza qilishga taaluqli huquqiy munosabatlarni tartibga solish Oliy majlisning mutlaq vakolati doirasiga kiradi. Bularga tabiatni muhofaza qilish sahasidagi davlat siyosatini belgilash; davlat ekologiya dasturlarini tasdiqlash; ushbu sohadagi respublika qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul qilish; tabiatni muhofaza qilishga taalluqli qonunlar ijrosini muvofiqlashtirib borish va boshqalar kiradi. Ushbu qonunda mamlakatda tabiiy muhitni saqlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslari belgilangan, tabiat bilan inson o`rtasidagi munosabatlarning me`yorda rivojlanishi maqsadida tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish, fuqarolarni qulay tabiiy muhitga bo`lgan huquqini kafolatlash zarurligi o`qtirilgan.
Asosiy qonundan tabiat muhofazasining ayrim sohalari bo`yicha ham maxsus qonunlar qabul qilingan. “Alohida qo`riqlanadigan tabiiy hududlarni muhofaza qilish to`risida”gi qonun asosan umumiy boyligimiz bo`lgan noyob va qimmatli tabiat majmualarini ekologik, iqtisodiy, madaniy, ilmiy, soliqni saqlash nuqtai nazaridan saqlashni asoslaydi. Shuningdek, 1990 yil 20 iyunda O`zbekiston Respublikasining “Sanitar nazorati to`risida”, “YEr to`risida” qonunlari qabul qilindi, ularga O`zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1991 yil 20 noyabrdagi, 1993 yil 7 maydagi, 1994 yilning 6 may va 23 sentyabrdagi kengashlarida o`zgartirishlar kiritilgan. Ushbu qonunlar erdan oqilona foydalanish va erni muhofaza qilish, tuproq hosildorligini qayta tiklash, tabiiy muhitni saqlash va yaxshilashga qaratilgan.
O`zbekiston Respublikasining “Suv haqidagi va suvdan foydalanish” to`risidagi qonuni 1993 yil 6 mayda qabul qilindi. Uning vazifasi suvdan foydalanishni tartibga solish, aholi va xalq xo`jaligi ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanish, suvning ifloslanishi, kamayishi, iflos suvning zararli ta`siri haqida ogohlantirish va ularni zararsizlantirish, suv havzalarining holatini yaxshilash, tashkilotlar, korxonalar, dehqon xo`jaliklari va fuqarolarning suvga bo`lgan huquqlarini muhofaza qilishdan iborat.
1994 yil 22 sentyabrda O`zbekiston Respublikasining “Qazilma boyliklar haqida” qonuni qabul qilindi. Bu qonun ma`danlarni muhofaza qilish va foydalanishni tartibga solishga qaratilgan. 1996 yil 27 dekabrda “Atmosfera havosini muhofaza qilish haqida”gi qonun qabul qilindi. Unda atmosfera havosining tabiiy tarkibini saqlash, uni zararli moddalar bilan ifloslanishini oldini olish, davlat organlari, korxonalar va fuqarolarning havoni muhofaza qilishdagi huquqiy vazifalarini tartibga solish va boshqalar qayd etilgan. Hozirda o`rmonlar, hayvonot olamini muhofaza qilish va foydalanish to`risida qonun loyihalari ishlab chiqilmoqda. Yo`qolib borayotgan qimmatli va dorivor o`simliklar va noyob hayvonlarga nisbatan munosabatlarini tartibga solish va foydalanishni yaxshilash bo`yicha Vazirlar Mahkamasining Qarorlari mavjud. Ovchilik va baliq tutish tartiblari yuqorida ko`rsatilgan qonunlar, shuningdek, O`zbekiston Respublikasi hududida ovchilik va baliqchilik xo`jaliklarini boshqarish to`risida nizom, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarorlari asosida amalga oshiriladi. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Tabiatni Muhofaza qilish davlat qo`mitasining maxsus buyruqlari ham yuridik huquqlarga ega.
Yuqorida ko`rsatib o`tilgan atrof muhit muhofazasi to`risidagi qonunlar, qarorlar, nizomlar va boshqa yo`l-yo`riqlar tabiatdan foydalanishning yuridik jabhalarini asoslaydi. Vazifa ulardan to`lii bilan foydalangan holda atrof muhit muhofazasiga samarali xizmat qilishga butun e`tiborni qaratishdan iborat. Tabiiy muhitni ifloslayotgan, uning boyliklaridan me`yoridan ortiqcha foydalanayotgan, ekologik vaziyatlarni jiddiylashtirayotgan, aholi soligiga salbiy ta`sir ko`rsatayotgan davlat, xususiy shirkat, jamoa xo`jaliklari, fuqarolarni qonun asosida jazolash yoki jarima undirish ishlarini tegishli tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini buzuvchilar bilan shuullanuvchi muassasalar va shaxslar amalga oshiradilar.
Tabiat muhofazasi va atrof muhitning ekologik vaziyatlarini inson hayotiga xavf solmasligi, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishni ilmiy asosda yo`lga qo`yish muayyan darajada sarmoyalarni ko`paytirishni taqozo etadi. O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasining ma`lumotiga ko`ra 1991-1994 yillar mobaynida tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish uchun 264 mln.so`m shundan, atmosfera havosini muhofaza qilishga 166,2 mln.so`m, er boyliklariga 41,0 mln.so`m sarflandi. Amalga oshirilgan iqtisodiy tadbirlar tabiiy muhitni tozalanishiga, boyliklardan omilkorlik bilan foydalanishni yo`lga qo`yishga imkon beradi. Lekin bu borada qilinadigan ishlar ham ko`p.
O`zbekistonning bozor munosabatlariga o`tishi tabiatni muhofaza qilish faoliyatini boshqarishda iqtisodiy usullarga murojaat qilish bilan tabiatdan foydalanishda pullik tamoyilni tatbiq qilishga imkon beradi. Iqtisodiy tadbirlarning tatbiq qilinishi ifloslanib borayotgan tabiiy muhitning tozalanishiga, ekologik buxrondan tezroq chiqishga asos yaratadi. Ushbu tamoyilni qo`llash “Tabiatni muhofaza qilish to`risida”gi qonunda ham har taraflama asoslangan.
O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi va O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaroriga muvofiq 1992 yildan boshlab korxonalarga iflos chiqindilarni havoga, suv havzalariga me`yoridan ko`p miqdorda chiqargani va joylarda to`plagani uchun to`lovlar joriy qilindi. Shu munosabat bilan tabiat muhofazasining mahalliy va respublika fondlari tashkil qilindi. Bu hol tabiiy muhitni asrash va tabiatdan foydalanish sohasida yangi moliyaviy munosabatlarning vujudga kelishiga asos bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi 1994 yilda 8356 ta korxonani nazorat ostiga olib, shulardan 2458 tasi me`yoridan ko`p miqdorda turli chiqindilar bilan atrof muhitni ifloslayotganini aniqladi. Ularga to`lovlar joriy etildi. O`sha yilning o`zida mamlakatning mahalliy fondlariga jami 6,917 ming so`m kelib tushdi. Uning 3,3 mln. so`mi tabiatni muhofaza qilish maqsadida ishlatildi. Tabiatni muhofaza qilishda iqtisodiy tadbirlarni qo`llash samaradorligini oshirish va muntazam takomillashtirib borish amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu borada dorivor giyohlarni yiib, undan mumay daromad oluvchilarni, to yonbarlaridagi va daryo yoqalaridagi daraxtlarni qirqish, qumli cho`llardagi qora va oq saksovullar, cherkez, qandimlarni o`tin yiish maqsadida qirqish, ixota daraxtlariga zarar etkazish, nomlari “Qizil kitob”ga tushgan va soni kamayib ketayotgan hayvonlarni ov qilish, yilning ruxsat etilmagan davrlarida baliqlarni ovlash va boshqa hollarda jarima solishni kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, kelayotgan daromad tabiat posbonlari va boshqa turdagi qo`riqchilar sonini bir necha barobar ko`paytirish hamda ularga tegishli huquqlarni berishga imkon yaratadi.
Atrof muhitni ifloslab kelayotgan korxonalar, firmalar va boshqa muassasalar ishlab chiqarishini to`xtatib qo`yish shuningdek, keltirgan zararini o`rnini to`ldirish uchun muayyan miqdorda to`lovlar to`lashni joriy etish va bu mablalardan, chiqindilarni tozalash moslamalarining samaradorligini oshirishga va samaraliroq uskunalarni o`rnatishga sarflash yaxshi natijalar beradi.
Chet ellarda tabiatni muhofaza qilish o`ziga xos xususiyatlarga ega. Ko`pchilik mamlakatlarda 4 xil qo`riqxonalar mavjud: 1) tabiiy rezervatlar-kat`iy rejim bilan ishlaydigan hatto kishilarning kirishi ham man etilgan katta maydonlar. Bunday qo`riqxonalarda noyob o`simliklar va hayvonlar qo`riqlanadi. Ularda ilmiy ishlar olib boriladi; 2) milliy (xalq) parklar - yirik qo`riqxonalarda butun tabiiy kompleks muhofaza qilinadi. Qo`riqxonalar arbiy YEvropa, Afrika, Shimoliy Amerika millatlari hamkorligidagi juda keng tarqalgan bo`lib, bu qo`riqxonalarga kishilar pul to`lab kiradilar. Eng katta va mashhur milliy parklarga yiliga bir necha 10 mln. kishi kiradi. Masalan: mashhur “Yellouston” milliy parkiga tashkil etilganidan beri (1872 yildan) hozirgacha 100 mlndan ortiq kishi kelib ketgan. 3) tabiat yodgorliklari - or, er osti to jinslari ochilib qolgan joylar, katta yoki bahaybat daraxtlar, ajoyib shakldagi qoyalar, sharsharalar kabi ayrim ob`ektlar qo`riqlanadigan kichik qo`riqxonalardir. Tabiiy yodgorliklar tarixiy ob`ektlar bo`lib hisoblanadi. 4) chala balki qisman mavjud qo`riqxonalarda ayrim ob`ektlar muhofaza qilinadi. Ular qo`riqxona yoki zakazniklar deb atalishi mumkin.
Chet mamlakatlarda qo`riqxonalarning umumiy soni va maydoni shuni ko`rsatadiki, aholi zich yashaydigan va tabiiy sharoiti xilma-xil bo`lgan mamlakatlarda qo`riqxonalar nisbatan katta maydonni egallagan. Umuman olganda, dunyoda qo`riqlanadigan maydonlar juda notekis joylashgan. Chunonchi, Chexoslavakiyada qo`riqxonalarning nisbiy maydoni Fransiyadagiga nisbatan 60 marta, Keniyada Jazoirdagiga nisbatan 1,5 ming marta kattadir. Shri-Lankada qo`riqlanadigan maydonlar Hindistondagiga nisbatan 45 marta ko`p.
Germaniya YEvropa mamlakatlari orasida tabiatni muhofaza qilishga birinchi bo`lib kirishgan, buning sababi tabiatning nobud qilinishi natijasida tabiiy boyliklarning kamayib ketganligidadir. 1954 yilda tabiatni muhofaza qilish to`risida qonun qabul qilinadi. Bu qonunga ko`ra GDR da tabiatni muhofaza qilish Davlat boshqarmasi, tabiatni muhofaza qilishda barcha tadbirlar kompleksini nazorat qilish va tashkil etish bosh organi tuziladi.
GDR da 70-yillarda umumiy maydoni 44100 gektar bo`lgan 200 ta qo`riqxona va umumiy maydoni 21726 gektar bo`lgan 270 ta qo`riqxona barpo etilgan. O`rmon uchastkalari, shuningdek, maydoni 199100 ga bo`lgan 334 ta qo`riqlanadigan landshaft uchastkalari bo`lgan. Bundan tashqari, ob`ekt maydoni kichikroq bo`lgan 10000 ta tabiat yodgorliklari mavjud. GDR da tabiatni muhofaza qilish, tabiiy boyliklarni birinchi galda kamayib ketayotgan fauna va florani saqlab qolish va imkoni boricha sonini ko`paytirishga qaratilgan ishlar yaxshi yo`lga qo`yilgan. Qo`riqxonalarda va tabiat landshaftlarini o`rganish hamda muhofaza qilish ilmiy tadqiqot institutlarida qo`riqxona ishiga nazariy va amaliy tavsiyalar beradigan maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Buyuk Britaniya maydonining 88% qo`riqlanadigan erlar bo`lib, Afrikadagi Keniya davlatidangina keyingi o`rinda turadi. Britaniyada maydoni 1338750 ga bo`lgan 10 ta milliy park, 50 ta mayda tabiiy rezervatlar mavjud. Bu qo`riqxonalarning hammasi tabiatni muhofaza qilish Boshqarmasiga va milliy parklar komissiyasiga, shuningdek, uy-joy qurilishi ministrligiga qaraydi. Tabiatni muhofaza qiladigan jamoat tashkilotlari ham mavjud. Tabiat go`zalliklarini saqlash uchun milliy harakat, qo`riqxonalarga yordam berish jamiyati, qushlarni muhofaza qilish jamiyati va boshqalar bor.
AQSh da ham er, suv, o`rmonlar, o`simlik va hayvonlarni muhofaza qilish yaxshi yo`lga qo`yilgan. Asr boshlarida AQSh da hayvonot dunyosini muhofaza qilish sohasida 300 ga yaqin qonun qabul qilingan. Ana shu davrdan boshlab katta foyda keltiradigan qo`riqxonalar, milliy parklar barpo etila boshlandi. Yuqorida tilga olingan Yillouston milliy parkidan tashqari (9 mln. km2) boshqa yirik qo`riqxonalar turistlardan katta daromad olmoqda.
Kanada hududi katta bo`lishiga qaramasdan uning tabiati jiddiy zarar ko`rdi. Qimmatli bizonlar, bobrlar qirib yuborildi. Muhofaza ishlari va reaklimatizasiya natijasida bizonlar bilan bobrlar soni tiklandi. Kanadada 28 ta qo`riqxona, jumladan umumiy maydoni 4400 ming ga bo`lgan 20000 bizon saqlanadigan dunyoda eng katta Vud-Baffalo qo`riqxonasi bor.
Shvesariyada tabiatni muhofaza qilish Milliy daromadning eng muhim manbalaridan biri bo`lgan chet el turizmi rivojlangan bu mamlakatda tabiatni muhofaza qilish tadbirlari alohida ahamiyatga ega.
Hozirgi vaqtda tabiatni muhofaza qilish sohasidagi hamkorlikning ikkita asosiy shakli ajraladi:
1. Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ikki tomonlama va ko`p tomonlama shartnoma va konvensiyalar;
2. Xalqaro tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari faoliyati.
Taniqli davlatlarning tabiatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish uchun davlatlararo shartnomalar va konvensiyalar keng qo`llaniladi. Hamkorlik dastlab XIX asr oxirida hayvonot dunyosidan foydalanishni tartibga solish yo`nalishida vujudga kelgan. Ayniqsa ko`chib yuruvchi hayvonlarni muhofaza qilishga katta e`tibor berilgan. Faqatgina baliq, kit va boshqa okean hayvonlarini ovlashni tartibga solish haqida 70 dan ortiq shartnomalar, konvensiyalar mavjud. Kitlarni ovlashni cheklashga oid birinchi halqaro konvensiya 1931 yilda tuzilib, unda Antarktida atrofidagi suvlardan har yili 15 mingdan ortiq kit ovlamaslik ko`rsatilgan edi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi vaqtda tabiatni muhofaza qilishga oid 300 ga yaqin turli shartnoma va konvensiyalar tuzilgan. Ularning orasida 1963 yili Moskvada tuzilgan suv osti va kosmik fazodagi yadro sinovlarni ta`qiqlash haqidagi shartnoma alohida ahamiyatga ega. 1972 yili Stokgolmda tabiatni muhofaza qilish bo`yicha o`tkazilgan BMT ning birinchi umumjahon kongressida 5 iyun halqaro tabiatni muhofaza qilish kuni deb e`lon qilindi. 1973 yili Londonda dengizlarni neft va boshqa zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishini oldini olish yuzasidan yangi xalqaro konvensiya qabul qilindi. 1973 yilda nodir hayvon va o`simlik turlari bilan savdo qilishni chegaralash to`risidagi xalqaro konvensiya tuzildi. 1978 yil Ashxabodda o`tgan Xalqaro Tabiatni Muhofaza qilish Ittifoqi (XTMI) General Assambliyasida jahon tabiatni muhofaza qilish strategiyasi qabul qilindi. 1982 yil BMT da tabiatni muhofaza qilishning umumjahon partiyasi qabul qilindi. Bu muhim hujjatlarda tabiatni muhofaza qilishning tamoyillari va ko`p yilga mo`ljallangan yo`nalishlari belgilab berilgan.
Atrof muhitga inson ta`sirini kuchayishi 1985 yil Venada ozon qatlamini muhofaza qilish konvensiyasi, 1992 yil Rio-de-Janeyroda biotik xilma-xillikni saqlash, 1992 yili Nyu-Yorkda iqlim o`zgarishi bo`yicha, 1994 yili Parijda cho`llashishga qarshi kurash bo`yicha, 2002 yil Toshkentda organik moddalarni kam chiqarilishi, 1995-2001 yillarda Ashxabodda, Nukusda Orol dengizi muammosi bo`yicha va boshqa konvensiyalarning tuzilishiga sabab bo`ldi.