Auditorlik nazoratini amalga oshirish mexanzmi Reja: Kirish

3. Oʼzbekiston Respublikasida auditorlik nazoratini amalga oshirish mexanizmini takomillashtirish masalalari va xorij tajribalari
Auditorlik nazorati mexanizmini takomillashtirish har qanday mamlakatda shaffoflik, hisobdorlik va yaxshi boshqaruvni ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega. O'zbekiston Respublikasi misolida auditorlik nazorati tizimini takomillashtirish bo'yicha ishlar amalga oshirildi.
O‘zbekistonda audit nazoratini takomillashtirishning asosiy masalalari:
Huquqiy baza: Audit nazorati mexanizmining vakolati va mustaqilligini o'rnatish uchun keng qamrovli huquqiy bazani ishlab chiqish juda muhimdir. Bu audit maqsadlari, vakolatlari va mas'uliyatining aniq ta'riflarini, shuningdek, auditorlik institutlarining mustaqilligini ta'minlashni o'z ichiga oladi.
Institutsional salohiyat: O‘zbekistondagi Hisob palatasi kabi auditorlik institutlarining institutsional salohiyatini mustahkamlash muhim ahamiyatga ega. Bu samarali audit o'tkazish uchun etarli resurslarni, shu jumladan moliyaviy va inson resurslarini ta'minlashni o'z ichiga oladi. Auditorlar uchun professional o'quv dasturlari ham ularning malaka va malakalarini oshirishi mumkin.
Riskga asoslangan yondashuv: Audit nazorati uchun riskga asoslangan yondashuvni amalga oshirish potentsial risklar va ta'sirlardan kelib chiqqan holda auditlarni ustuvorlashtirish imkonini beradi. Bu xavflarni baholashni o'tkazish, asosiy tashvish sohalarini aniqlash va shunga mos ravishda audit resurslarini taqsimlashni o'z ichiga oladi.
AT infratuzilmasi: Zamonaviy axborot texnologiyalari (IT) tizimlarini ishlab chiqish va joriy etish audit jarayonlarini soddalashtirish, ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatlarini yaxshilash va audit nazorati samaradorligini oshirish imkonini beradi. Bunga audit protseduralarini raqamlashtirish, xavfsiz ma'lumotlarni boshqarish tizimlarini joriy etish va ma'lumotlarni tahlil qilish vositalaridan foydalanish kiradi.
Xorijiy tajribalar:
Auditorlik nazorati mexanizmlarini takomillashtirish bo'yicha xorijiy tajribalar haqida gap ketganda, bir qancha mamlakatlar sezilarli yutuqlarga erishdilar. Ba'zi misollar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Amerika Qo'shma Shtatlari: Qo'shma Shtatlardagi Hukumat Mas'uliyati idorasi (GAO) AQSh Kongressi uchun audit, baholash va tergov xizmatlarini ko'rsatadigan mustaqil agentlikdir. GAO riskga asoslangan yondashuvga amal qiladi va audit faoliyatini qo'llab-quvvatlash uchun murakkab IT tizimlarini ishlab chiqdi.
Birlashgan Qirollik: Birlashgan Qirollikdagi Milliy Audit Ofisi (NAO) markaziy hukumat idoralari, agentliklari va boshqa davlat organlarini tekshirish uchun javobgardir. NAO oshkoralik va hisobdorlikni ta'kidlaydi va pul uchun qiymat auditiga katta e'tibor beradi. Shuningdek, u jamoatchilik xabardorligini oshirish uchun o'z xulosalari va tavsiyalarini e'lon qiladi.
Shvetsiya: Shvetsiya Milliy Audit Ofisi (SNAO) o'zining yuqori darajadagi mustaqilligi va professionalligi bilan mashhur. U moliyaviy audit, samaradorlik auditi va muvofiqlik auditini o'tkazadi. SNAO, shuningdek, samarali nazorat va javobgarlikni ta'minlash uchun Shvetsiya parlamenti va boshqa manfaatdor tomonlar bilan hamkorlik qiladi.
Singapur: Singapurdagi Bosh auditorlik idorasi (AGO) davlat sektorida moliyaviy hisobdorlik va shaffoflikni ta'minlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. AGO muntazam tekshiruvlar o'tkazadi va tashvishli sohalarni ta'kidlab, takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar beruvchi hisobotlarni chiqaradi.
Bu mamlakatlar qonunchilik asoslari, institutsional salohiyatni oshirish, riskga asoslangan yondashuvlar va texnologiyalardan samarali foydalanish kombinatsiyasi orqali mustahkam audit nazorati mexanizmlarini ishlab chiqdi. Ushbu tajribalardan tegishli ilg‘or tajribalarni o‘rganish va qabul qilish O‘zbekistonga auditni nazorat qilish tizimini takomillashtirish borasida tushuncha berishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, O'zbekistondagi o'ziga xos muammolar, kontekst va talablar ushbu misollardan farq qilishi mumkin va shu sababli mamlakatning o'ziga xos ehtiyojlarini qondirish uchun moslashtirilgan yondashuv zarur. 2021-yil sentabr oyidan keyin O‘zbekistonda audit nazorati mexanizmidagi so‘nggi o‘zgarishlar dolzarb ma’lumotlarni taqdim etish uchun qo‘shimcha tadqiqotlarni talab qilishi mumkin.
O‘tgan yillarda mamlakatimizda auditning normativ-huquqiy va uslubiy bazasi shakllantirildi, shuningdek, auditorlik faoliyatini litsenziyalashning soddalashtirilgan va muddatsiz tizimi joriy etildi, bu auditorlik xizmatlari bozorining shakllanishiga va mahalliy auditorlik tashkilotlari auditorlik kompaniyalarining yirik xalqaro tarmoqlariga kirishini ta’minlashga imkon yaratdi.
Shu bilan birga, qator muammolar va kamchiliklar auditorlik faoliyatining yanada rivojlanishiga, boshqarishga oid qarorlarni qabul qilish va korporativ boshqaruv sifatini oshirish uchun auditorlik xizmatlarining ahamiyatini oshirishga to‘sqinlik qilmoqda, xususan:
birinchidan, auditorlik tashkilotlariga ishonch darajasi past, shuningdek, auditorlik tekshiruviga moliyaviy hisobotning haqqoniyligini tasdiqlashning kafolati emas, balki ortiqcha va malol keladigan ma’muriy tartib-taomil sifatida qaralmoqda;
ikkinchidan, auditorlik tashkilotlarini tanlab olish bo‘yicha mavjud cheklovlar va tanlovlar o‘tkazish amaliyoti ko‘p hollarda insofsiz, shu jumladan narx borasida insofsiz raqobatni keltirib chiqaradi, buning oqibatida auditorlik xizmatlari sifati va auditorlik xulosalarining haqqoniyligi pasaymoqda;
uchinchidan, auditorlarni maxsus tayyorlash va ularning malakasini oshirishning amaldagi tizimi yuzaki tusga ega bo‘lib, professional tayyorgarlikning va auditorlik xizmatlari sifatining zaruriy darajasini, shu jumladan auditorlik faoliyatining xalqaro standartlariga mosligini ta’minlamayapti, bu esa auditor kasbi nufuzining pasayishiga olib kelmoqda;
to‘rtinchidan, auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazorat qilishning samarali tizimi mavjud emas, bu litsenziyalovchi organning huquqiy ta’sir choralari cheklangani sharoitida sifatsiz auditorlik xizmatlarini ko‘rsatish hollariga va auditorlarning insofsiz xatti-harakatlariga nisbatan tezkor chora ko‘rish imkonini bermayapti;
beshinchidan, auditorlik faoliyatining milliy standartlari umume’tirof etilgan xalqaro audit standartlariga to‘liq mos emas, bu esa xorijiy investorlarda mahalliy korxonalar moliyaviy hisobotlarining haqqoniyligini tushunish ko‘nikmasining shakllanishini ta’minlamayapti.
Auditorlik xizmatlari bozorining rivojlanishi uchun sharoitlarni yanada yaxshilash va auditorlik faoliyatini tartibga solishda xalqaro standartlarga muvofiq zamonaviy yondashuvlarni joriy etish maqsadida:
O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari — O‘zbekiston Respublikasi moliya vaziri J.A. Qo‘chqorov auditorlik faoliyatini rivojlantirishning quyidagi ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirishni ta’minlasin:
auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish, shu jumladan xalqaro standartlar asosida, auditorlik xizmatlari sifatini oshirishga va ishbilarmonlar hamjamiyatining auditorlik tashkilotlari ishi natijalariga ishonchini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazorat qilishning ta’sirchan tizimini shakllantirish;
yoshlarni auditorlik kasbiga jalb etish, xususan professional jamoat birlashmalarining tegishli oliy ta’lim muassasalari bilan faol hamkorligini ta’minlash;
auditorlik tashkilotlarining xalqaro auditorlik tarmoqlariga jalb etilganlik darajasini oshirish, shu jumladan auditorlik tashkilotlarini, auditorlarni auditning xalqaro standartlarini qo‘llash masalalarida faol uslubiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashni tashkil etish;
auditorlar respublika jamoat birlashmalarining xalqaro audit standartlarini belgilovchi xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik qilish, ushbu standartlarni qo‘llash sohasida jahonning ilg‘or tajribasini ommalashtirish bo‘yicha faoliyatini faollashtirish.
O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi jadvalga muvofiq tasdiqlansin.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi (V. Pak), Adliya vazirligi (N. Jo‘rayev), Iqtisodiyot vazirligi (M. Mirzayev), Davlat soliq qo‘mitasi (B. Musayev), Toshkent moliya instituti (U. Azizov) va auditorlarning respublika jamoat birlashmalari rahbarlari zimmasiga Chora-tadbirlar rejasining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi yuzasidan shaxsiy javobgarlik yuklansin.
2019-yilning 1-yanvaridan boshlab shunday tartib o‘rnatilsinki, unga muvofiq:
tijorat tashkiloti, agar u haqdagi axborot Tadbirkorlik subyektlarining yagona davlat reyestriga kiritilgan sanadan boshlab uch oy davomida auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo‘lgan auditorlik tashkilotlari reyestriga kiritilmagan bo‘lsa, o‘z nomida “auditorlik tashkiloti” so‘zlaridan foydalanishga haqli emas;
auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya litsenziatga barcha turdagi auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish huquqini beradi;
auditorlik tashkilotining ustav kapitali auditorlik tashkiloti faoliyatini amalga oshirishda bevosita foydalaniladigan mol-mulkdan, shu jumladan pul mablag‘laridan shakllantiriladi;
auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi hisoblangan auditorlarning eng kam soni kamida to‘rt nafar shtatdagi auditordan iborat bo‘ladi;
aynan bitta xo‘jalik yurituvchi subyektning auditorlik tekshiruvi ketma-ket yetti yildan ortiq bo‘lmagan muddatda o‘tkaziladi;
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan auditorlarning respublika jamoat birlashmalari bilan birgalikda har uch yilda kamida bir marta auditorlik tashkilotlari ishining sifati tashqi nazoratdan o‘tkaziladi;
auditorlik tashkilotlari o‘zlarining veb-saytlarida yoki auditorlar jamoat birlashmalarining veb-saytlarida o‘tkazilgan majburiy auditorlik tekshiruvlari to‘g‘risidagi axborotni xo‘jalik yurituvchi subyektning identifikatsiya ma’lumotlarini va auditorlik xulosasini ko‘rsatgan holda e’lon qiladi.
Faoliyat yuritayotgan auditorlik tashkilotlari 2019-yilning 1-apreliga qadar mazkur qarorda belgilangan shtatdagi auditorlarning eng kam soni to‘liq to‘ldirilishini ta’minlasin.
2019-yil 1-yanvardan:
Auditorlik tashkilotlari ustav kapitalining eng kam miqdoriga doir;
Auditorlik tashkilotlari rahbarlarining attestatsiyadan o‘tishi bo‘yicha;
Ustav kapitalida davlat aksiyalari (ulushlari) to‘plami 50 foizdan ortiq bo‘lgan korxonalarda tashqi auditni o‘tkazish uchun auditorlik tashkilotini O‘zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi va Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan ro‘yxat ichidan tanlov asosida tanlash to‘g‘risidagi talablar bekor qilinsin.
1-jadval