Avesto – oila va jamiyat masalalari haqida muhum manba sifatida Mundarija

Avesto – oila va jamiyat masalalari haqida muhum manba sifatida
Mundarija:
Kirish;

1. 
   “Avesto” da nikoh va oila masalasi………………….…… 4-10;
   
2. 
   “Avesto” va unda jamiyat ijtimoiy tarkibining aks etishi …………………………………………………… 12-16;
   
3. 
   Avesto — davlatchilik tarixini oʻrganishdagi muhim manba……………………………………………………17-21;
   
4. 
   Avesto — oilada farzanlar va ota-ona munosabatlari …………………………………………. 22-25;
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

Kirish
“Avesto” – jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osiyo va Eron xalqlari tarixining qadimgi noyob yodgorligidir. Zardushtlik e`tiqodiga amal qiluvchilarning muqaddas kitobi sifatida Yagona Tangriga topinish shu ta`limotdan boshlangan. Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi va timsollar tizimi bilan adabiy manbalarga yaqin turadi.
“Avesto” da tilga olingan joy nomlari (Varaxsha, Vaxsh)dan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani aniqlangan. Shu asosda uning vatani Xorazmdir degan qarash mavjud. “Avesto” oromiy va pahlaviy yozuvlari asosida yaratilgan maxsus alifboda datslab to`qqiz ho`kiz terisiga yozilgan. Ilk nusxalari asosida sosoniylar (mil. ol. 7-3 asr) davrida 21 kitob holida yig`ilgan, bizgacha ularning chorak qismi yetib kelgan. Tiklangan matnga “Zand” nomi bilan sharhlar bitilgan. “Avesto” to`rt qismdan iborat: Yasna (“Diniy marosimlar”), Yasht (ma`no jihatdan Yasnaga yaqin), Visparad (“Barcha ilohlar haqidagi kitob”), Vendidad (“Yovuz ruhlarga qarshi qonunlar majmuasi”). Yasna tarkibiga kirgan madhlar “Gatlar” (ayrim manbalarda “gohlar”) deb nomlanib, ularni Zardutsning o`zi yozgan deb taxmin qilinadi. Gatlar tarkibida Jamshid (Yima), Gershasp, Afrosiyob (Alp Er To`nga) kabi afsonaviy qahramonlar hayoti lavhalari uchraydi. “Avesto” insoniyat sivilizatsiya tarixining ilk sahifalarini tashkil etgani uchun jahon olimlarining e`tiborini tortgan.
“Avesto”da ezgulik, insoniy va adolatli jamiyat boshqaruviga doir qarashlar. Bugungi kunda butun o’zbek xalqi maqtansa arzigulik, unga kuch-quvvat, ilhom, shodlik va fidoyilik baxsh etuvchi avlod-ajdodlaridan qolgan “Avesto”dek noyob merosga egadirlarki, u faqatgina xalqimizning qadimiyligini tasdiqlovchi tarixiy hujjat bo’libgina qolmay, avlod-ajdodlarimizning hali dunyoning boshqa bir zaminlarida, xususan, hozir taraqqiy etgan mamlakatlarida davlat, uni shakllantirish, idora etish, ezgulikni ulug’lash g’oyalari hali bo’lmagan vaqtda o’zbek xalqining avlod-ajdodlari shunday g’oyalarni, qarashlarni shakllantira olganlarini tasdiqlovchi ma’naviy boylik hamdir.
Ma’lumki, “Avesto”ning bizgacha etib kelgan qismi to’rt kitobni o’z ichiga oladi: birinchi kitob -“Yasna” (duolar yoki qurbonlik keltirish), ikkinchi kitob -“Visparad” (ibodat qo’shiqlari), uchinchi kitob - “Yashtlar” (ma’budalarga madhiyalar), to’rtinchi kitob -“Vendidot” (devlarga qarshi qonun).
“Avesto”dagi g’oyalar ezgulikni ulug’lashni ifodalash bilan bir qatorda ular mohiyatan bir biri bilan bog’liqdir. “Avesto”dan ma’lum bo’lishicha, o’sha paytdagi ijtimoiy-siyosiy tizim bir-biriga bog’liq ierarxik pog’ona-davlat, shoh (“kavi”), jamoa boshlig’i (“vis”), harbiy boshliq (“daxhyu sastar”), oliy sudg’ya (“zaratushtroema”), oqsoqollar kengashi (“varzanapati”)dan iborat bo’lgan.
Ko’rinib turibdiki jamoa-ahlining asosiy qismi davlat boshqaruvida ishtirok etgan. Tom ma’nodagi, biroq o’sha oddiy shakldagi fuqarolik jamiyati belgilarini urug’ va qabilaga birlashgan jamoa hayotida umumiy ijtimoiy-foydali mehnat bilan shug’ullanishida, erkin jamoa a’zolarining asosiy mulki chorva va yerlardan teng foydalanishganligida, erkaklar bilan xotin-qizlar teng xuquqqa ega bo’lganligida, qabilaning umumiy manfaati bilan bog’liq bo’lgan turli masalalar oqsoqollar Kengashida muhokama etilganligini ko’rish mumkin.

1. 
   “Avesto” da nikoh va oila masalasi
   

Bugungi kunda globallashuv jarayonining ijobiy xususiyatlari bilan birga salbiy xususiyatlarini ham namoyon bo’lmoqdaki, milliylik kundan kunga shaffolashib, milliy tarbiya asoslariga putur yetmoqda. Bu o’z navbatida insoniyat oldiga tarbiya masalasida kechiktirib bo’lmas vazifalarni qo’ymoqda. O’sib kelayotgan yosh avlodni jamiyatning asosiy bo’g’ini, tayanchi hisoblangan oila va nikoh masalasiga ma’suliyatli bo’lishini ta’minlash, milliy tarbiya asoslarida tarbiyalash muhim va dolzarb vazifa hisoblanadi.
Qadimda ota-bobolarimizning oila va nikohga bo’lgan munosabatlni o’rganishda xalqimizning asosiy e’tiqod shakli bo’lib kelgan zardushtiylik dinining muqaddas kitobi Avestoga murojat qilamiz. Sababi Markaziy Osiyo tarixi, o’tmishi, madaniyati, pedagogikasini o’rganishda eng qadimiy manba Avesto hisoblanadi¹.
Buyuk mutafakkirlar tarixni o’tmish va kelajak o’rtasidagi ko’prik sifatida ta’riflashgani bejiz emas. Sababi insoniyat tarixini o’rganar ekanmiz bugungi kunimizga shukronalik, ertangi kunimizga esa ishonch tuyg’ulari paydo bo’ladi. Zero ota-bobolarimiz bosib bosib o’tgan mashaqqatli hayot tarzi, shonli tariximiz bizga ulkan ibrat maktabi vazifasini o’taydi. Markaziy Osiyo dunyo tamadduniga katta hissa qo’shgan olimu fozillar, qomusiy olimlar, buyuk sarkardalar maskanidir.
Ajdodlarimizning ilm-fanga, insoniyat tamadduniga qo’shgan hissasi har birimizni ularga munosib avlod bo’lishga undashi shubhasiz. Shu o’rinda ming yillar davomida xalqimizning asosiy e’tiqod shakli hisoblangan zardushtiylik dini muqaddas manbasi “Avesto” bizga ko’hna tariximining sir-sinoatini ochib beruvchi qimmatli manbadir.
Ushbu mavzuni tadqiq qilishdan maqsad ming yillar davomida o’z ahamiyatini yo’qotmagan xalq pedagogikasi, oila va nikoh munosabatlarini o’rganish va bugungi kunda uning ahamiyatini tahlil qilishdan iborat.
Zardushtiylik dini muqaddas manbasi Avesto tarixiy, diniy, falsafiy jixatdan ko’plab mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan chuqur o’rganilgan. Bizga ma’lumki zardushtiylikning kelib chiqishi borasida ayrim tarixchilar Eron, Ozarbayjon hududlarini, ayrim tadqiqotchilar esa Markaziy Osiyo hududlarini e’tirof qilishadi. Abu Rayhon Beruniy o’z asarida Zardushning vatani haqida haqida bildirilgan fikrlarni tahlil qiladi va “Rumliklar da’vosicha Zardusht Muvsuldan bo’lgan².
Ehtimol ular Ozarbayjon chegaralarini Muvsulga qo’shib shunday degan bo’lsalar kerak”-deydi. Mutafakkir bu fikrlari orqali Zardushtning vatani Ozarbayjon bo’lishi mumkunligiga shama qilib fikrini uning ilm olish maqsadida otasi bilan Harronga borganligi va hikmatshunos Ilyusga uchraganligi bilan izohlaydi. Beruniy Zardusht Avestoni dastlab podsho Vishtospga berganligini aytadi va Avesto qismlarining yo’q qilinishi haqida “Podshoh ibn Doro hazinasida 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni kuydirib unga xizmat qiluvchilarni o’ldirgan paytda uni kuydirib yubordi.
Shuning uchun o’sha vaqtlardan beri Abestoning uchdan bir qismi yo’qolib ketdi”-deydi. Shu bilan birga Zardusht yashagan (din tarqalayotgan) davrdagi intsest (to’g’ri tutashgan qarindoshlar nikohi) ni axloqsizlik sifatida baholaydi. Olimning o’zi yashagan davrdan deyarli 1,5 ming yillar oldingi davr borasida bergan ma’lumotlari taxminiy asoslarga tayanishi tabiiy holat. Tabiiyki, din asoslari qayerda paydo bo’lgan bo’lsa o’sha yerda kuchli saqlanib qoladi.
Avesto kitobida ilk muqaddas olov yoqilgan joy aynan qadimgi Xorazm hudidiga to’gri kelishi va ushbu hududlarda Zardushtiylik bilan bog’liq marosim va odatlarning kuchli saqlanib qolganligi ushbu dinning Markaziy Osiyoda paydo bo’lganligini asoslaydi. Bu borada rus sharqshunos olim Dyakanov o`z asarlarida Zardushtiylikning vatani sifatida Markaziy Osiyoni ko’rsatadi: “Avesto kitobidagi geografik-tarixiy ma`lumotlar shundan dalolat beradi-ki, Qadimgi Baqtriya va Eronga oid ba`zi geografik nomlar ― Avestoga Zardushtiylik dini O`rta Osiyodan chiqib shu o`lkalarga yoyilgan paytlarda kirganligi shubhasizdir. Mahalliy tadqiqotchilardan N.M.Koshanova o’zining “Xalqimiz hayotidagi zardushtiylik ta’limoti bilan bog’liq an’analar va marosimlar mavzusidagi maqolasida hozirgi Qoraqalpog’iston respublikasi, Xorazm vohasida islom bilan sinkretik tarzda yashayotgan olov va boshqa unsurlar bilan bog’liq zardushtiylikning an’ana va marosimlariga to’xtalib nikoh marosimidagi irim sirimlar, an’ana va odatlarning mazmun-mohiyatini izohlashga harakat qiladi. Oila qurish yoki yolg’iz yashash tanlovi ixtiyoriy bo’maganligini, oilaning muqaddasligi va avlodlar davomiyligini ta’minlovchi kichik jamiyat sifatida qadrlanganligini ta’kidlaydi.
Zardushtiylik falsafasiga ko’ra yaxshilik va yomonlik insonlarning botiniy –ichki dunyosida yashaydi. Dinda inson esa Axura Mazda ruhidan yaratilganligi tufayli yaxshilik uchun kurashmog’i zarur deyiladi. Lekin bu dunyoning asoslarini yaratilishiga Axriman aralashganligini sababli inson qalbi ham butun dunyo kabi yaxshilik va yomonlik, nafs bilan sabr, hasad bilan sahovat kabi ezgu fazilatlar va qabih xususiyatlar kurashi maydoni ekanligi, shu sababli ham zardushtiylikni qabul qilgan har bir shaxs o’zini behdinon, ya’ni ezgu dindagi inson deb atagan.
Zardushtiylikda axloq falsafasi 3 ta so’z: “Gumantu”- ezgu fikr, “gutka”- ezgu so’z, “Gvarshita” – ezgu amalda mujassamlashgan. Avesto nafaqat tarixiy, diniy manba balki unda yana bugungi kunda o`lmas bo`lib kelayotgan insonlar ongidagi dualistik qarashlar tadqiqi ham yuksak o`rin egallagan. Qadimgi ajdodlarimiz yaxshilik va yomonlik, ilm va jaholat, saxiylik va baxillik, adolat va haqsizlik, go`zallik va xunuklik, savob va gunoh kabilarning o`zaro tafovutlarini anglash, ijobiy tushunchalarning inson hayotidagi o`rni, salbiy tushunchalarning zarari haqida to`xtalib o`tiladi. Bu esa xalqimiz uzoq o`tmishdayoq ma`naviy jihatdan qay darajada yuksak salohiyatga ega bo`lganligini anglatadi.
Avestoshunos olim M.Ishoqov zardushtiylik atamasi dinga nisbatan shartli ravishda qo’llanganligi bu hol dinni uning payg’ambari nomi bilan bog’lash natijasida yuzaga kelganligini aytadi. Aslida Zardusht dini Mazda Yasna deb atalgan, Mazdaga “Mutlaq oqil” zotga sig’inish demakdir.
Miloddan avvalgi V-IV asrlardagi qadim yunon olimlari asarlarida ilk bor Zardusht nomi tilga olinadi. Dinning muqaddas manbasi borasida birinchi prezidentimiz “Avesto ayni paytda bu qadim o’lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan dalolat beruvchi buyuk hujjatdirki, uni hech kim inlkor etolmaydi” -degan edilar.
Birgina Avestoning Videvdat qismi zardushtiylik dinida axloqning naqadar qadrlaganligining isboti sifatida keltirishimiz mumkin. Mazkur qism devlarga qarshi duolardan tarkib topgan bo`lib, oddiygina qilib aytadigan bo`lsak, insonlar orasida nopoklik, yomonlik, adolatsizlik, dangasalik urug`ini yo`qotishga qaratilganligini ko`rishimiz mumkin. “Avesto” gotlarida “Bitta donni undursang mingta devni o’ldirasan” deyilishi sababi birinchidan insonni mehnatsevarlikga chorlasa, ikkinchidan chorvador xalq orasida dehqonchilikning tarqalishini rag’batlantirish maqsadi mavjud bo’lgan deya olamiz. Hozirgi kunda Navro’z bayramlarida tayyorlanadigan sumalak taomini tayyorlash uchun bug’doy donini undiradigan ayollar ushbu jarayonni katta savobli ish sifatida qarashi aynan zardushtiylikdagi ushbu e’tiqod shakli bilan bevosita bog’liq. “Avesto”da oila mustahkamligini saqlash, nikoh tartiblari, er-xotin majburiyati, nikoh tuzish va bekor qilishning qonun-qoidalari ko’rsatib o’tilgan³. Avestoning maxsus boblarida Axura Mazda va Zardushtning yigit qizlarga nikoh masalasidagi murojatlari keltirilgan. Unda oila qurish, jufti halol tanlashda shoshma-shosharlikga yo’l qo’ymaslik, ota-ona, keksalar maslahatiga quloq tutish kabi maslahatlar haqida qimmatli mulohazalar mavjud. Qadimgi turkiy xalqlarda nikoh qat'iy qonun-qoidalar asosida tashkil etilgan. Oilaviy masalalarda yoshlar keksa avlod o’gitlariga quloq solganlar.
Zardo‘shtiylik tartib-qoidalariga ko‘ra, o‘z hayotini oila qurmasdan o‘tkazish qattiq qoralangan. Qiz bolalar uchun balog’at yoshi 15 yosh hisoblangan. Balog‘at yoshidagi qiz ota-ona yoki jamoa ra'yidan yurmay turmushga chiqishni, zurriyot qoldirishni istamasdan umrguzaronlik qilib yursa qopga solinib 25 darra kaltaklangan.
Erkaklar esa, o‘n yetti yoshda uylanish huquqiga ega bo‘lgan. Agar erkak kishi zurriyod qoldirish qobiliyatiga ega bo‘lsa-yu, ammo uylanmasa, unga tamg‘a bosilib, badnom qilish maqsadida beliga zanjir bog‘lab yurishga majbur etilgan va uyaltirilagan. Islomda oila qurish sunnat hisoblangani kabi Zardushtiylikda ham nasl qoldirish, o’z urug’ini va qavmini ko’paytirish rag’batlantirilagan. “Aveto”da qayd etilishicha, erkak kishi, eng avvalo, uylanish uchun moddiy va ma'naviy tomondan to‘q va baquvvat bo‘lmog‘I lozim, buning uchun o‘z vaqtida to‘yib ovqatlanishi zarur, aks holda erkak kishi o‘z xizmati va axloqiy burchlarini bajara olmaydi.
Agar xalqimiz hayotidagi turli marosimlar, rasm-rusumlar, an’analarining tashkil etilishiga chuqurroq razm solsak, ishontirish, isbotlash, namuna ko’rsatish, ta’sir etish,tasdiqlash kabi pedagogik usullar orqali barkamol insonni tarbiyalash asosiy maqsad qilib olinganligiga ishonch hosil qilamiz.
Zardo‘shtiylikda oila muqaddas sanalgani bois ig‘vo, tuhmat, er-xotinning o‘zaro kelishmovchiligi, ota-ona bilan murosa-madora qila olmaslik kabi bahonalar bilan nikohning bekor qilinishiga yo‘l qo‘yilmagan.
Avestoning qimmatliligi shundaki, o’sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar, ilk davlatchilik an’analari, turli ijtimoiy tabaqalarning jamiyatda tutgan o’rni, dunyo va insonning nokomilligi, oilaviy turmush tarzi va u bilan bog’liq urfodatlarlarga oid qimmatli ma’lumotlar berilgan. “Avesto” da oila, oila a’zolari va boshlig’ining vazifasi va majburiyatlari, oila-nikoh munosabatlari turli o’rinlarda, har xil munosabatlar bilan maxsus bayon etilgan. Zardushtiylikda ayollar haq-huqulari yuqori darajada e’zozlangan, oila daxlsizligi va mustahkamligiga erishish, otaonalarning farzand oldidagi burchi, farzandlarni oila qurishga tayyorlash va ko’plab oila turmush an’ana va marosimlariga oid fikr-mulohazalar bayon etilgan.
Zamonaviy zadushtiylar hayotini o’rgangan taniqli olima M.Boys “Zardusht o’zining davomchilariga o’ziga xos ikkita majburiyatni –kuniga besh mahal ibodat va yetti bayramni nishonlashni yuklagan”–deya ta’kidlaydi. Zardushtiylikda nikoh bir umrga muhrlangan Ushbu dinda nikohning monogom shakli rag’batlantirilgan bo’lib, ko’pxotinlik yoki vaqtincha nikoh mumkun bo’lmagan. Oilada xiyonat qattiq qoralanagan. Begona erkak bilan qovushgan ayollar badnom qilingan, jazolangan va nikohdagi er uchun harom hisoblanagan.
Zardushtiylikda oilaga qadriyat sifatida qaralishi, farzand tarbiyasida ma’suliyatli bo’lish lozimligining qat’iy belgilanishi, nopoklik, yovuzlikning qoralanishi, insondagi insoniy xususiyatlarning ulug’lanishi jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda hamda barkamol avlod tarbiyalashda katta ahmiyatga ega. Zardushtiykik dini bilan bog’liq barcha marosim va odatlar zamirida nopoklikga va yovuzlikga qarshi kurash g’oyasi mavjud bo’lib, mehnatsevarlik va bunyodkorlik yuksak darajada ulug’langan hamda rag’batlantirilgan⁴.

2. 
   “Avesto” va unda jamiyat ijtimoiy tarkibining aks etishi
   

Avestoda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Avesto jamiyati to‘rt ijtimoiy bosqichdan iborat: patriarxal oila jamoasi - nmana, patriarxal urug‘ jamoasi - vis, qabila jamoasi - zantu va qabilalar ittifoqi - daxyu. Dax’yu viloyat, mamlakat ma’nosini ham anglatgan. Oila, urug‘, qabila boshlig‘ini anglatish uchun “pati” (ota), patni ona nmapatni-xozyayka. Nmanya-oila ma’budasi yoki a’zosi anglatgan so‘zi ishlatilgan. Demak, oila boshlig‘i - nmanapati, urug’ oqsoqoli - vispati, (Visya- urug‘ xomiysi)qabila boshlig‘i - zantupati, mamlakat sardori - dax’yupati deb yuritilgan. Mamlakatni idora qilgan shaxs “kavi”, ya’ni diniy, dunyoviy hokimiyat egasi bo‘lib, uning mamlakat boshlig‘igi “sastar” so‘zi ishlatilgan. Sastar mamlakat harbiy kuchlariga qo‘mondonlik qilgan va poytaxt yoki o‘lkani boshqarish kirgan.
Sastar va kavi atamalari iqtisodiy hayoti dehqonchilik xo‘jaligi asosida qurilgan mamlakatlar boshqaruv tizimida uchraydi. Chorvadorlar jamoasida esa kavi va sastar vazifalarini qabila jabg‘usi bajargan. Avesto jamiyati tarkibining eng yuqori bosqichi – dax’yu etnogenez nuqtai nazaridan yondoshilsa – bu nafaqat yirik hududiy birlik, balki ma’lum bir etnik birlikning ma’muriy hududi hamdir. Shunday hududiy etnik birliklardan 16 tasini nomlari Avestoda tilga olinib, ularning har biri o‘z navbatida muayyan xalqlar nomi bilan bog‘liq etnik birliklardir⁵.
Avesto jamiyatining hududiy tarkibida bir necha dax’yularni siyosiy jihatdan uyushtirgan dax’yular konfederatsiyasi bo‘lgan. Ularning tepasida dax’yu sasti turgan. Dax’yu sasti - bu dax’yuning davlat darajasiga o‘sib chiqqan bo‘g‘ini. Masalan, Axomaniylarga qadar xorasmiylar yetakchilik qilgan siyosiy uyushmani (Yasht, 10 bob) dax’yu sasti konfederatsiyasi deyish mumkin. Markvard mana shu siyosiy uyushmani “Katta Xorazm” deb atashni taklif qilgan edi.
Yozma manbalarda Axomaniylarga qadar “Qadimgi Baqtriya podsholigi” bo‘lganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Ammo, dax’yu sasti qo‘l ostidagi podsholik hali mutloq hokimiyat egasi emas edi, uning huquqlari dax’yupatilar tomonidan cheklangan edi. U faqat dax’yupatilardan tashkil topgan kengashni raisi, dax’yu sasti uyushmasining huquqi “xanchamana” (anjuman) tomonidan cheklangan podshosi. Bu siyosiy uyushmaning tepasida diniy rahbari, oliy sudyasi bor. U zaratushtroema deb ataladi. U payg‘ambar Zaratushtra darajasidagi oliy diniy boshliq. Uning roziligisiz dax’yupatilar va dax’yu sastilar hokimiyat tepasiga kela olmaydilar.
Ezgulik xudosi Axuramazda yaratgan mamlakatlarda oqsoqollar kengashi “varzana”, “xanchamana”, umum jamoa majlisi esa “v’yaxa” deb yuritilgan. Avestoda shahar yoki shahar jamoasi degan tushunchalar uchramaydi.