Avropada və Rusiyada pedaqoji fikrin inkişafı Böyük çex pedaqoqu Y. A. Komenski

P.F.Lesqaftm pedaqoji ideyaları.
Pyotr Fransyeviç Lesqaft (1837-1909) görkəmli alim, anatom-bioloq, pedaqoq, fiziki təhsil və ailə tərbiyəsi nəzəriyyəsinin banisidir. O, fiziki təhsil nəzəriyyəsini əsaslandırmış, fiziki təhsili şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafının zəruri tərkib hissəsi saymış, fiziki təhsili əqli, mə’nəvi və estetik tərbiyə ilə vəhdətdə şərh etmişdir. P.F.Lesqaft insanın normal inkişafını təmin edən müntəzəm və sistemli şəkildə həyata keçirilən fiziki təmrinlər sistemini yaratmışdır. O, fiziki təhsilin əqli tərbiyə ilə sıx vəhdət təşkil etdiyini elmi cəhətdən əsaslandırmışdır. O, bu məsələləri “Məktəbyaşlı uşaqların fiziki təhsili” adlı iki cildlik əsərində geniş şərh etmişdir. P.F.Lesqafta görə fiziki təhsilin başlıca vasitəsi təmrinlər, çalışmalardır. Təmrin, çalışma deyərkən Lesqaft hər hansı bir hərəkətlə bədənin bu və ya digər üzvünün möhkəmlənməsinə xidmət edən, tez-tez təkrar olunan hərəkətləri nəzərdə tuturdu. Lesqaft fiziki təmrinləri məqsədyönlü vahid hərəkətlər sistemi hesab etməklə onları ikitərəfli mə'nəvi və təkmilləşmə prosesi kimi qiymətləndirirdi.
P.F.Lesqaftm ikinci böyük xidməti ailə tərbiyəsi məsələlərini işləməsilir. O, “Ailə tərbiyəsi və onun əhəmiyyəti” adlı iki cildlik əsərində ailə tərbiyəsinin zəruri məsələlərini işləmiş, həmin əsərində məktəb tiplərini - yaltaq tip, şöhpətpərəst tip, xeyirxah tip, qəzəbli-fağır itp, mülayim tip, məzlum tip - qeyd etmişdir. O hər bir tipin səciyyəvi əlamətlərini ətraflı təhlil etmiş və qeyd etmişdir ki, uşaq tipləri mühitin, ətraf adamların, əməyin təsirinin nəticəsidir.
Qərbdə burjua inqilabları dövrünün məşhur pedaqoji fikir sahiblərindən biri ingilis pedaqoqu Con Lokk (1632-1704) olmuş­dur. C. Lokk İngiltərədə vəkil ailəsində anadan olmuşdur. O, Oksford Universitetində təhsil almış, burada təbiət elmləri ilə ma­raqlanmış, tibb ilə məşğul olmuşdur. C.Lokk İngiltərədə kral hökumətinin yeni dövlət quruluşu ilə əvəz olunması tərəfdarlarından olmuşdur. «İnsan əqli haqqında təcrübə» əsərində insanın inkişa­fında tərbiyənin roluna yüksək qiymət vermişdi. Bu əsər sonralar ingilis və fransız maarifçilərinin görüşlərinin formalaşmasına təsir edə biləcək pozitiv sosiall proqram vermişdi.
C.Lokk emprizmin banisi olmuşdur. Emprizmə görə, bizim əldə etdiyimiz bütün biliklər təcrübədən keçir, ondan əldə edilir. O, anadangəlmə biliklər ideyasını rədd edərək təcrübəyə əsas yer vermişdir. Lokk göstərir ki, insan şüurunda və təsəvvüründə fitri ideyalar yoxdur, uşaq ruhu «ağ lövhəyə» bənzəyir. Bununla o, in­sanın tərbiyə və sosial mühitin məhsulu olduğunu, onun beyninin «dünyaya ağ lövhə şəklində gəldiyini, oraya həyatda istənilən şe­yin yazıla bildiyini» göstərmişdi. C.Lokk deyirdi ki, tərbiyənin məqsədi öz işini ağıllı, planlı qurmağı bacaran centlmen yetişdir­məkdir. Centlmen mənşəyi etibarilə zadəgan olmalı, ona evdə fərdi tərbiyə verilməli, o, əqli, əxlaqi baxımdan düzgün tərbiyə almalıdır. O, fiziki tərbiyəyə böyük əhəmiyyət verərək yazırdı ki, «sağlam bədəndə sağlam ruh olar». Bunun üçün uşaqları aşağı yaşlardan möhkəmləndirmək lazımdır ki, hər çətinliyə qatlaşa bilsin. C.Lokk məktəbə, xüsusilə xalq məktəblərinə mənfi müna­sibət bəsləyirdi. Onun «fəhlə məktəbləri haqqında» yazdığı məktubunda xalqa və onların uşaqlarına bəslədiyi nifrət aydın duyu­lur. Onun fikrincə, fəhlə uşaqları cəmiyyətə həmişə yük olmuş­dur. Dövlətə yardım üçün müraciət edən fəhlələrin 3 yaşdan 14 yaşadək uşaqlarına fəhlə məktəbləri açılmalı, məcburən orada oxudulmalı, orada uşaqlara yalnız çörək verilməli, isti xörək ve­rilməsi müstəsna hal olmalıdır, uşaqlara işləməyi öyrətməli, əldə edilən pulla onların xərci ödənilməlidir.
İsveçrənin görkəmli pedaqoqu İ.H.Pestalotsinin (1746- 1827) fəaliyyəti Fransada burjua inqilabının başa çatdığı dövrə təsadüf edirdi. O, İsveçrənin Sürix şəhərində həkim ailəsində anadan olmuşdu. Ali məktəbdə oxuyarkən bəzi müəllimlərin kö­məyi ilə müxtəlif fəlsəfi və siyasi ədəbiyyatlarla tanış olmuş, xal­qa xidmət etmək fikri ilə yaşamışdı. O, yetim və yurdsuz uşaqlar üçün uşaq evi təşkil etmiş, təlimi əməklə birləşdirmişdi. 1780- 1798-ci illərdə «Həyatdan atılmışların axşam saatları» və «Linqard və Gertruda» əsərlərini yazmışdı. «Həyatdan atılmışların ax­şam saatları» əsərində uşaq evinin təcrübəsini ümumiləşdirmiş və onun bağlanması səbəbini vermişdi. «Linqard və Gertruda» əsə­rində isə uşaqların təliminin əməklə bağlanması, habelə kəndlilə­rə kömək yollan qeyd edilmiş, həm də analara övladlarını təlim etmək bacarığının zərurililiyi göstərilmişdi.
Pestalotsiyə görə, tərbiyənin əsas məqsədini insanın təbii qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək və daim onu təkmilləşdirmək təşkil edir. O qeyd edir ki, insan şəxsiyyətinin ahəngdar tərbiyəsi əqlin, qəlbin və əllərin inkişafını tələb edir. Pestalotsi xalq mək­təblərinin inkişafına böyük təsir göstərmişdi. İbtidai məktəblər üçün elementar təhsil nəzəriyyəsini işləmiş və bu təhsilin üç ünsürünü göstərmişdi: say, söz və forma. Onun fikrincə, belə tə­lim çalışmalar vasitəsilə uşaqları düşünməyə vadar edəcəkdir və düşünmək qabiliyyətləri yaradacaqdır. Pestalotsi ibtidai təlimin fənlər üzrə metodikasının əsaslarını yaratmaq təşəbbüsündə ol­muşdu. O, ibtidai təlimin geniş proqramını müəyyən etmiş və onun həyata keçirilməsinin metodik istiqamətini vermişdir.
Pedaqoji fikrin inkişafında görkəmli nəzəriyyəçi pedaqoq­lardan biri İohan Fridrix Herbartdır (1776-1841). O, Almaniyada müəllim ailəsində anadan olmuşdur. İen Universitetini bitirdikdən sonra ev tərbiyəçisi işləmişdir. Fəlsəfə və psixologiya sahəsinə yaxından bələd olan Herbart bu iki elmə əsaslanaraq pedaqogika­nı nəzəri cəhətdən əsaslandırmağa çalışmışdır. O, «Tərbiyənin məqsədindən doğan ümumi pedaqogika», «Psixologiya dərsliyi», «Psixologiyanın pedaqogikaya tətbiqi haqqında», «Pedaqogika üzrə mühazirələr xülasəsi» adlı əsərlərin müəllifidir. Herbart tər­biyənin məqsədini xeyirxah insanın formalaşdırılmasında görürdü. O, məqsədi dəyişməz və daimi hesab edirdi. O, elə adamlar tərbiyələndirməyi nəzərdə tuturdu ki, həmin adam möv­cud münasibətlərə uyğunlaşa bilsin, müəyyən olunmuş qayda-qa­nunlara hörmət etməyi və tabe olmağı bacarsın. O, ümumi məq­sədi iki yerə bölürdü: a) məkan daxilində olan məqsəd - bu müəy­yən sahədə ixtisas verməyi nəzərdə tutur; b) zəruri məqsəd-əxlaqi xarakteri formalaşdırmaqdan ibarətdir. Herbart tərbiyə prosesi­ni üç hissəyə bölürdü: idarə, təlim, əxlaq tərbiyəsi. İdarə uşağın hazırkı vəziyyətini qaydaya salmağı və özünü idarə etmək baca­rığı aşılamağı nəzərdə tutur. O, hədələmə, əmr və qadağan etmə­ni, cərimə kitabı, müxtəlif formalı fiziki cəzanı idarənin əsas vasitələri adlandırmışdı.
Herbart əqli tərbiyəyə böyük əhəmiyyət vermiş və təlimi tərbiyədə əsas vasitə hesab etmişdi. O göstərirdi ki, bu iki anlayış bir-birindən ayrı təzahür edə bilməz. Herbart pedaqogikaya tərbiyəedici təlim anlayışını gətirmişdi və qeyd edirdi ki, təlim çox­tərəfli marağa əsaslanmalıdır. O, altı maraq növünü göstərirdi: empirik, fəlsəfi, estetik, sistematik, ictimai və dini.
Herbart təlimi dörd mərhələyə (dərəcəyə) bölürdü: 1) aydınlıq mərhələsi; 2) assosiasiya mərhələsi; 3) sistem mərhələsi; 4) me­tod mərhələsi. Herbart təlimi təsviri, təhlili, tərkibi kimi növlərə ayırır. Herbarta görə, təlim prosesində bu üç təlim növü bir-birindən ayrı deyil, vəhdətdə götürülməlidir.
Herbart əxlaq tərbiyəsini idarədən ayırır və onlar arasında əsaslı fərqi müəyyən etməyə çalışırdı. Əxlaq tərbiyəsində dini tərbiyə böyük yer tuturdu. O, uşaqları kiçik yaşlardan bu ruhda tərbiyə etməyi lazım bilirdi. Herbart əxlaq tərbiyəsinin vasitələri­ni göstərmiş və bu sahədə müəllimin nüfuzunu əsas saymışdı.