Автоматик бошšариш муаммоларининг моќияти

A.S. Pontryagin - «maksimum prinsipi».
R.Bellman va R.Kalman - «avtomatlashtirilgan boshqarishning optimallik prinsipi».

1.3.1.Asosiy tushuncha va ta’riflar

Boshqariluvchi obyekt va avtomatik boshqarish qurilmasi (rostlagich) birgalikda hamda ularni o‘zaro ta’siri – avtomatik boshqarish tizimi (ABT) deyiladi.
ABT – bu shunday tizimki, unda boshqarilish vazifasi avtomatik bajariladi, ya’ni inson ishtirokisiz.
Avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi – bu tizimda boshqarish vazifasini bir qismi avtomatik boshqarish qurilmasida bajariladi, bir qismi (ayniqsa muhim va murakkab qismi)ni esa inson bajaradi.
Qurilma (tizim)ning ishlash algoritmi – bu qurilma (tizim)da texnik jarayonni to‘g‘ri bajarilishi haqida yetakchi bo‘yruqlar majmui.
Boshqarish obyekti (БО) – texnik jarayonni amalga oshiruvchi va ishlash algoritmini amalga oshirish uchun maxsus tashkil etilgan tashqi ta’sirga muhtoj qurilma (qurilmalar majmui), moslama yoki jarayon. Boshqarish obyekti – zaruriy holatni ta’minlashi kerak (1.3-rasm).


1.3-rasm. Boshqarish obyekti.

ABNda boshqarish obyekti istalgan texnik obyekt, texnologik jarayon, shuningdek, sodda ABT bo‘limi mumkin.

Istalgan obyekt tashqi muhitning obyektga ta’siri, rostlagichli boshqarish signalining ta’siri, obektning o‘zida jarayonlarni belgilovchi kattaliklar qatorida tavsiflanadi.
Ta’sir deb tashqaridan obyektga ta’sir etuvchi kattaliklarga aytiladi (1.3-rasm). Ta’sirlarning ikki turi mavjud:

1. 
   Boshqaruv ta’siri (boshqaruv signali, boshqaruvchi kirish kattaligi) – bu boshqaruvchi qurilma tomonidan ishlab chiqiluvchi (yoki inson tomonidan beriluvchi) ta’sir.
   
2. 
   G‘alayon – boshqarish tizimiga bog‘liq bo‘lmagan obyektga ta’sir. G‘alayon yuklamaga – bu tizimning ishlashiga bog‘liq bo‘lgan tashqi ta’sir va xalaqitga – obyektda qo‘shimcha ko‘rinishda bog‘liq bo‘lgan zararli tashqi ta’sirlarga bo‘linadi.
   

Ta’sirlar uch jihatdan quyidagilarga bo‘linadi: energetik (energiyani o‘zgartirish va uzatish), metabolik (kattalikning shakli va tarkibini o‘zgartirish), axborot – energetik va metabolik hosil bo‘lgan xar bir ta’sirlar bir vaqtni o‘zida axborot bo‘ladi.
Boshqarish obyektining ishlashini tavsiflovchi o‘zgaruvchilarga – chiqish kattaliklari (bular barchasi fizik kattaliklar) deyiladi. Ba’zida ularni tizimning chiqish koordinatalari deb nomlanadi (1.3-rasm).
Boshqarish algoritmi – bu ishlash algoritmlarini amalga oshirish maqsadida obyektdagi tashqi ta’mirlar tavsifini aniqlovchi buyruqlar majmui.
Avtomatik boshqarish – bu boshqarish algoritmiga muvofiq ta’sirlarni amalga oshirish jarayoni.
Avtomatik boshqarish qurilmasi (ABQ) – boshqarish algoritmi bilan muvofiq kelishda ta’sirlarni amalga oshiruvchi qurilma.
Boshqarish qurilmasining ishlash algoritmi – bu mavjud boshqarish algoritmi.
ABTda jarayonlarni o‘rganishda muhim jihatlardan biri bu axborotdir. Bu jarayonlar signal o‘zgartirgichlar hisoblanadi.
Signal – bu muayyan fizik kattaliklarni o‘zgarishi.
Obyektning o‘zida o‘zgarishlarni tavsiflovchi kattaliklarga ichki kattalik ёки obyekt holati deyiladi.
Ular ichidan obyekt holatini tavsiflovchi va atayin o‘zgartiriluvchi yoki doimiy ushlab turiluvchi – boshqarish kattaligini alohida keltirish mumkin.
Kundalik xayotimizda biz xar xil jarayonlarni boshqarishga duch kelamiz. Masalan, korxona faoliyatini, xarbiy operatsiyalarni, transport vositalarini va hokazo. U yoki bu jarayonni oldiga qo‘yilgan maqsad sari yo‘naltirishga boshqarish deyiladi.
Har qanday jarayonni boshqarish quyidagi to‘rtta bosqichdan iborat. Buni sxematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin (1.4-rasm):


1.4-rasm. Boshqarish bosqichlari:
I – boshqarish maqsadi; II – boshqarish to‘g‘risida axborot; III – taqqoslash, tahlil etish va qaror qabul qilish; IV – qabul qilingan xabarni bajarish.
Boshqarish jarayonini hamma bosqichlarini bajarilishini ta’minlaydigan texnik vositalar to‘plamiga boshqarish tizimi deyiladi.