Awil xojaliginda ekonomikaliq turaqliliqti tamiynlewde mamlekettin tutqan orni

Awil xojaliginda ekonomikaliq turaqliliqti tamiynlewde mamlekettin tutqan orni

Qishloq xo‘jaligi aholi uchun oziq ovqat mahsulotlari yetkazib berish bilan bir qatorda, sanoat tarmoqlari (oziq ovqat, omuxta em, to‘qima chilik, dori darmon, atir upa sanoati va boshqalar)ni xom ashyo, ot ulov (yilqichilik, tuyachilik va hokazo) bilan ta’minlaydi. Dehqonchilik tarmoqlari (g ‘allachilik, paxtachilik, sabzavotchilik, m evachilik, uzumchilik va boshqalar) hamda chorvachilik tarmoqlari (qoramolchilik, cho‘chqachilik, qo‘ychilik, parrandachilik, pillachilik, baliqchilik kabilar) ni o ‘z ichiga oladi. Bu tarmoqlami birgalikda rivojlantirish m oddiy va mehnat resurslaridan to‘g ‘ri foydalanish imkonini beradi. 2005 yilga kelib jahon aholisi 6 milliarddan oshib ketdi. Bu ko‘rsatkich yil sayin ortib borishi kutilmoqda. U lam i oziq ovqat bilan to‘Uq ta’minlash uchun har yili oziq ovqat mahsulotlari yetishtirish hajmini 3 4 foiz oshirib borish kerak. Har bir mamlakatda qishloq x o ‘jaligining rivojlanishi o ‘ziga xos ichki xususiyatlar e ’tiborga olinishini talab qiladi. Bu esa tabiiy, ijtim oiy ixtisoslashuvni taqozo etadi.

Mustaqillikka erishganimizdan boshlab O ‘zbekiston Respublikasi qishloq x o ‘jalik mahsulotlarining eksport potentsialini kengaytirib bormoqda. M eva va sabzavot mahsulotlari eksportiga qaraganimizda, YalM eksport salm og‘i 1994 yilda 16,8% ni tashkil etgan bo‘Isa, 2010 yilga kelib 38 % ga yetgan. 0 ‘zbekistonda yetishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlari tashqi ko‘rinishi, mazasiga ko‘ra jahon bozorida eng xaridorgir hisoblanadi. Darvoqe, 0 ‘zbekistonda yetishtirilgan uzumdagi qand miqdori 18-30%, pomidordagi quruq modda miqdori 5,5% ni tashkil etadi. Bu Evropa mamlakatlarida yetishtirilgan shu turdagi mahsulotlar tarkibidagi shunday moddalar miqdoridan ancha ko‘pdir. Dehqonchilik tarmog‘ida 2000 yilda 0 ‘zbekiston bo‘yicha 839,8 mlrd. so‘m lik mahsulot yetishtirilgan bo‘lsa, shundan 65 foizi dehqon, 29,8 foizi shirkat va 5,2 foizi fermer xo‘jaliklari ulushidir
Qishloq xo‘jaligi tarmog‘i aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan, sanoatning ko'pgina sohalarini esa xomashyo bilan ta'minlovchi muhim tarmoqdir. Shu sababli mustaqillikning ilk davridan boshlab yurtboshimiz rahnamoligida hukumatimiz tomonidan mazkur tarmoqda iqtisodiy islohotlami izchil amalga oshirishga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Qishloq xo'jaligining rivojlanishida malakali iqtisodchi kadrlarning ham o‘z o‘mi bor. Shu sababli oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy taTim yo‘nalishlarida tahsil oluvchi talabalarga Davlat ta'lim standartlariga muvofiq o‘tiluvchi „Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti“ fanini ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida o‘tish, talabalarga chuqur ta'lim berish, ularda mazkur fan bo'yicha bilim va ko‘nikmalar hosil qilish muhim ahamiyatga ega. Mazkur o‘quv qoTlanma 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus taTim vazirligi tomonidan tasdiqlangan namunaviy dastur asosida va yurtimizdagi yetakchi iqtisodchi olimlar ilmiy ishlaridan foydalangan holda tayyorlandi. Unda qishloq xo‘jaligiga oid nazariy bilimlar bilan birga mamlakatimiz qishloq xo'jaligida amalga oshirilayotgan islohotlar, qabul qilingan me'yoriy hujjatlar, amalga oshirilayotgan dasturlar, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida tarmoqni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlami yoritishga hamda mavzular bo'yicha statistik maTumotlardan keng foydalanishga harakat qilindi. 0 ‘quv qoTlanma oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiy taTim yo'nalishidagi bakalavrlar uchun moTjallangan. Mamlakatimiz iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi tarmog‘i muhim ahamiyatga ega. Chunki respublikamiz aholisining 48,4 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi va ulaming turmush farovonligi mazkur tarmoq rivoji bilan uzviy bog‘liqdir. Bundan tashqari mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibida ham qishloq xo‘jaligi tarmog‘i sezilarli salmoqqa ega. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘i mamlakatimiz agrosanoat majmuasining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, uning quyidagi ahamiyati mavjud: Birinchidan, u aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlaydi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlashda mazkur tarmoqning o'ini beqiyosdir, chunki aholi iste'mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari asosan qishloq xo'jaligi tarmog‘ida yetishtiriladi. Ikkinchidan, qishloq xo‘jaligi yengil va oziq-ovqat sanoati uchun xom ashyoning asosiy qismini yetkazib beradi. Qishloq xo‘jaligi tarmog'ining rivojlanish darajasi sanoat ushbu sohalarining ishlab chiqarish miqdori va samaradorligiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Mutaxassislaming hisob-kitoblariga ko‘ra, to‘qimachilik sanoatida barcha moddiy xarajatlaming 40 foizini qishloq xo‘jalik xomashyosi tashkil qilsa, ushbu ko‘rsatkich qand ishlab chiqarish sanoatida 70 foizni, sut va yog‘ mahsulotlari ishlab chiqarishda esa 80 foizga yaqinni tashkil qiladi. Uchinchidan, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi mamlakat og‘ir sanoatining rivojlanish sur'atiga va darajasiga samarali ta'sir ko'rsatadi. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘i yirik miqdorda ishlab chiqarish vositalarini iste'mol qilgani holda, qishloq xo‘jalik texnikalari va melioratsiya mashinalari ishlab chiqaruvchilar hamda qishloq xo'jalik mashinasozligi, kimyo sanoati, ayniqsa mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishga faol ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishga ketadigan moddiy xarajatlaming asosiy qismini sanoat tarmog‘i yetkazib beradigan ishlab chiqarish vositalari tashkil qiladi (YMM, ehtiyot qismlar, mineral o‘g‘it, omuxta yem va boshqalar). To‘rtinchidan, qishloq xo‘jaligi tarmog‘i mehnat resurslarini ish bilan ta’minlashda ham katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz aholisining 50 foizga yaqini qishloq joylarda istiqomat qiladi. Aholini ish bilan ta'minlash, ularning turmush farovonligini oshirish ko‘p jihatdan mazkur tarmoqda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming natijalariga bevosita bog‘liqdir. Bu tarmoqda 2000-yilda 3,7 mln. kishi band bo‘lgan bo'lib, u iqtisodiy faol aholining 38 foizini tashkil etgan. Keyingi yillarda qishloq xo'jaligida band bo‘lganlaming jami mehnat resurslaridagi salmog'i pasaygan bo‘lsada, ushbu tarmoq qishloq aholisini ish bilan ta’minlash va ulaming turmush farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Beshinchidan, qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotidagi roli yana shu bilan aniqlanadiki, u mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilab bemvchi makroiqtisodiy ko'rsatkichlarda ham sezilarli salmoqqa ega. Bu tarmoqda mamlakat yalpi ichki mahsulotining salmoqli qismi yaratiladi. 2010- yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining 17,5 foizi qishloq xo‘jaligi tarmog'ida yaratilgan. Kelajakda boshqa tarmoqlar izchil rivojlanishi natijasida qishloq xo‘jaligining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi kamayishi mumkin. Lekin mamlakatimiz iqtisodiyotida mazkur tarmoqning o‘rni va ahamiyati sezilarli darajada qolaveradi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari va ulami qayta ishlash hisobiga olingan mahsulotlar mamlakatimiz jami eksporti tarkibida sezilarli salmoqni egallaydi. Masalan, 2009-yilda mamlakatimiz eksportining 8,6 foizi faqatgina paxta tolasi hissasiga to‘g‘ri kelgan. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida bozor iqtisodiyoti talablariga mos iqtisodiy munosabatlami shakllantiradigan, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilishini ta'minlash imkoniyatini beradigan tadbirlar ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda. Bunda sohaga oid turli dasturlarning qabul qilinib, hayotga tatbiq etilishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Natijada qishloq xo'jaligining yuqori sur’atlarda rivojlanishini ta'minlash va shu orqali respublika iqtisodiyotini yuksaltirishga erishilmoqda.
«Awıl xojalıǵı ekonomikası» pániniń predmeti - awıl xojalıǵında obiektiv ekonomikalıq nızamlardıń ámel qılıw qásiyetleri, tarmaqta ekonomikalıq munasábetlami islep shıǵarıw kúshleri menen bogTagan halda oTganish bolıp tabıladı. Awıl xojalıǵınıń turaqlı ekonomikalıq tiykarın, tákirar islep shıǵarıw procesi rawajlantirilishini támiyinleytuǵın ekonomikalıq munasábetler sistemasın jaratıw hám ulami turmısqa engiziw máselelerin, tarmaqta ámeldegi resurslardan aqılǵa say paydalanıw, ǵárejetlami tejew hám de nátiyjelililikti asırıw yoTlarini oYgatish «Awıl xojalıǵı ekonomikası» pániniń maqseti esaplanadı. «Awıl xojalıǵı ekonomikası» páni óz aldına qoyǵan
maqsetinden kelip shıqqan halda tómendegi tiykarǵı wazıypalar sheshiminiń teoriyalıq hám stilistik tiykarların úyretiwi kerek:
• awıl xojalıǵınıń respublika ekonomikası daǵı o'mi, áhmiyeti, onıń basqıshpa-basqısh rawajlanıw nizamlıqların ;
• tarmaqqa mámleket baslıqlıǵın, ol jaǵdayda ámelge asırılıp atırǵan agrarekonomikalıq reformalar mazmunı hám mánisiniń jaǵdayın, ulami rawajlandırıw
jolların ;
• awıl xojalıǵında iskerlik kórsetip atırǵan isbilermenlik túrleri,
olardıń iskerligine ataq beriw hám jetilistiriw yoilari;
• tarmaqtıń sheklengen jer-suw, miynet resursları, investitsiyalar hám
olardan isbilermenlik menen nátiyjeli paydalanıw dárejesine ekonomikalıq ataq beriw
lartibini úyreniw, ulami jetilistiriw hám rawajlandırıw jolların tiykarlab
beriw;
• awıl xojalıǵında etiletuǵın turaqlı jáne ózgemvchan, ortasha
ǵárejetlerdi, ulaming quramı hám kemeytiw jolların, jetiwtirilgan
ónimdiń kólemin, sapasın, nátiyjeli bólistiriliwin hám de pul aǵısların
úyretiw;
• tarmaqta ekonomikalıq munasábetlami ámelge asırıwda
l'oydalanilayotgan bahalar sistemasın, dáramat hám paydanı anıqlaw, ulami aqılǵa say
laqsimlash jolların kórsetiw;
• awıl xojalıǵı óndirisiniń qaysı dárejede
qánigeleskenligin, jaylasqanlıǵın hám de ishki hám sırtqı
integraciyalashganligini hám basqa máselelerin úyreniw.
«Awıl xojalıǵı ekonomikası» páni óz predmetin úyreniwde
tómendegi usıllardan paydalanadı :
a) dialektika usılı. «Awıl xojalıǵı ekonomikası» páni óziniń
maqset hám tiykarǵı wazıypaların sheshiwde barlıq ekonomikalıq munasábetlerdi
dialektika nızamına tiykarlanǵan halda izertlew etedi. Bunda barlıq ekonomikalıq
processler óz-ara bogiiqlikda hám turaqlı rawajlanıwda dep qaraladı.
b) deduksiya usılı. Ekonomikalıq processler tuwrısındaǵı teoriyalıq
ideyalarǵa tiykarlanǵan halda ulami ámeliyatqa qollanıw qılıw mexanizmin
úyreniw deduksiya usılınıń mánisi bolıp tabıladı.
d) induksiya usılı. Ekonomikalıq processler tuwrısındaǵı maǵlıwmato'rganib, usılar tiykarında teoriyalıq ideyalami jaratıw procesi induksiya
usılınıń mánisi bolıp tabıladı.
Sonday eken, awıl xojalıǵında hár qanday ekonomikalıq mashqalanı aldın
onıń teoriyasınan, yaǵnıy ideyasınan ámel etiwine qaray úyreniw yamasa bul
mashqalanıń ámeliyatqa engiziliwinen, yaǵnıy ámeliyat daǵı jaǵdayına
tiykarlanǵan halda ideya yamasa teoriyasın jaratılıwma qaray izertlew aparıw
múmkin. Eki jaǵdayda da ekonomikalıq mashqalalaming sheshimi nátiyjeli
anıqlanıwı kerek. Joqarıda aytıp ótken izertlew, úyreniw usılları
qollanǵan halda mashqalanı sheshiwdiń ekonomikalıq strategiyası belgilenedi.
Tańlap alınǵan izertlew strategiyasın engiziw mexanizmleri hám ulami
ámelge asırıw usılların ekonomistler jetilisken úyreniwleri kerek.
Mısalı, respublika awıl xojalıǵında múlktiń túrli formaların qurıw