Axmеdova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

4-§. Diniy ong
Diniy ong har qanday dinning uyg‘unlashtiruvchi elementi hisoblanadi. U muayyan tadrijiy jarayonni bosib o‘tgan va turli shakllarda mavjud bo‘ladi.
Dinning nisbatan mustaqil ma'naviy soha sifatida paydo bo‘lishidan ilgari mifologik ongning shakllanish va rivojlanish jarayoni ro‘y bergan. Mifologiya (yunoncha – nutq, so‘z, hikoya, tasavvur, naql, rivoyat) afsonalar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Mifologiya inson ongi rivojlanishining dastlabki bosqichlarida olamni ma'naviy jihatdan o‘zlashtirishning yagona vositasi bo‘lgan va diniy bilimlar, badiiy obrazlar, ijtimoiy normalar va xatti-harakat namunalarini mushtarak holda birlashtirgan.
Mifologiya doirasida protodin va unga xos e'tiqod hamda marosimlar vujudga keladi. Shunday e'tiqodlarga fetishizm (fransuzcha fetiche – sanam, g‘ayritabiiy xislatlarga ega bo‘lgan tilsim) taalluqlidir. Fetishizm real narsalarda aslida ularga xos bo‘lmagan sifatlarning mavjudligiga ishonish va bu narsalarni qadrlashdan iboratdir. Turli tuman tabiiy jismlar – toshlar, daraxt bo‘lagi, jonivorning qoziq tishi va boshqalar, keyinchalik esa sun'iy ravishda tayyorlangan narsalar ham fetishlarga aylangan. Fetishlar kasalliklardan, ko‘z tegishidan xalos etish, asrash, ovda yordam berishga xizmat qilgan va hokazo.

Totemizm, magiya, animizm va boshqa shu kabi diniy e'tiqodlar ham mavjud bo‘lgan. Totemizm (shimoliy amerikalik hindulari tilida «o-toteman» – «uning qavmi» degan ma'noni anglatadi) odamlar qavmi, qabilasi o‘rtasidagi hamda jonivorlar va o‘simliklarning ayrim turlari o‘rtasidagi bog‘liqlikka e'tiqod qilish, mazkur e'tiqoddan kelib chiqadigan xatti-harakat va diniy marosimlardir. «Sher qavmi», «odam qavmi» va boshqa shu kabi etnonimlar totemizm bilan bog‘liqdir. Totemizm shu asnoda birinchi marta etnik mansublik belgisini yaratdi.

Magiya (yunoncha – jodugarlik, afsungarlik ) - odamlarning voqyelikdagi ayrim xatti-harakatlari bilan ayrim voqyealar o‘rtasida sababiy bog‘liqlik mavjudligiga e'tiqod qilish, mazkur e'tiqoddan kelib chiqadigan diniy marosimlar, rasm-rusumlar.

Animizm (lotincha anima + tus - jonli) ruhiy fenomenlarning – barcha moddiy narsalarda jonning, ruhlarning mavjudligiga e'tiqod qilishdir.
Tarixiy taraqqiyot, ijtimoiy tabaqalashuv va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi jarayonida mifologik shakllar voqyelikni tushuntirishning universal va yagona vositasi bo‘lishdan to‘xtaydi. Garchi miflar o‘zidan o‘zi yo‘q bo‘lib ketmasa-da, din, falsafa, san'at, axloq, siyosat, huquq, ilmiy fanlar paydo bo‘ladi.
Tugab borayotgan urug‘chilik tuzumi sharoitida polidemonizm (ikki yunoncha so‘zdan kelib chiqqan – ko‘p va xudolilik) yuzaga keladi, ya'ni qabila xudosi sifatlariga ega bo‘lgan ustuvor ruh ajratib olinadi. Qabila xudolarining ta'sir doirasi chegaralangan bo‘ladi va bir-birini cheklaydi.
Nisbatan kuchliroq xudo tevaragida qabilalar ittifoqining vujudga kelishi mazkur qabila xudosining oldingi o‘ringa o‘tishiga sharoit yaratib berdi. U qabilalararo xudoga aylanib, boshqa qabilalarning xudolari tobelik huquqi ostida kiradigan panteon (xudolar silsilasi) boshlig‘i bo‘lib qoladi. Politeizm ( yunoncha – ko‘p, xudo; so‘zma-so‘z – ko‘pxudolik) vujudga keladi. Politeizm bir nechta yoki ko‘plab xudolar mavjudligi to‘g‘risidagi diniy tasavvurdir. Tabiat va jamiyatning qator sohalarida amal qiluvchi xudolar timsollari yuzaga keladi. Faoliyat maydoni bir qancha sohalarni qamrab olgan Xudo timsoli boshqa xudolar ham mavjudligini e'tirof etish bilan uyg‘unlashib, voqyelikning boshqa sohalari ana shu xudolar yordamida tushuntirilgan. Bugungi kunda buddizm, hinduizm, sintoizm va konfutsiylik politeistik dinlar hisoblanadi.
Mehnat taqsimoti, jamiyatning tabaqalashuvi, xalqlarning, monarxiya tuzumidagi davlatlar shakllanishining yanada chuqurlashuvi natijasida politeistik tizimlar ham yanada rivojlanadi. So‘ngra bitta xudo boshchiligidagi ko‘plab xudolar mavjudligi e'tirof etilishini anglatuvchi supromoteizm (lotincha supro – ustun, ustida, + yunoncha – xudo), shuningdek ko‘plab xudolarning mavjudligini e'tirof etsa-da, biroq bittasini qadrlovchi genoteizm paydo bo‘ladi.
Diniy e'tiqodlarning uzoq davom etgan tadriji natijasida monoteizm (yunoncha yakka, yagona xudo, so‘zma-so‘z – yakkaxudolik) vujudga keladi. Barcha rang barang tabiiy va ijtimoiy hodisalarni nazorat qiluvchi Xudo timsoli yuzaga keldi. Ko‘proq yoki kamroq darajada cheklangan va bir-birini cheklaydigan ko‘plab xudolarning rivojlanishi jarayonida umumiy va yagona Xudo to‘g‘risidagi tasavvur paydo bo‘ladi. Iudaizm, nasroniylik va islom monoteistik dinlar hisoblanadi.