Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

3-§. Huquq falsafasi

Huquq maxsus ijtimoiy institut sifatida davlat bilan bir vaqtda paydo bo‘ladi. Huquqning mohiyati va mazmunini ifodalashda ikki asosiy yondashishni ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) an'anaviy yoki «man' etuvchi»; 2) liberal yoki insonparvarona.

Birinchi yondashishga muvofiq, huquq va qonun bir-birlariga nisbatan ayniyatdadirlar. Huquqning mohiyati bunday holatda quyidagicha ifodalanadi: «ruxsat etilmagan barcha narsalar-ta'qiqlangandir». Huquqni bunday tushunish XVII-XVIII asrlargacha hukmron edi. huquq avvalo chegaralovchi, man' etilgan narsalar, jazo etish me'yorlari va choralarini majmuasi sifatida qaralar edi. Bunday yondashuv davlatning fuqaroga nisbatan ishonchsizligidan kelib chiqqan edi.
Davlatning kuchi tomonidan ko‘riqlanadigan huquq ijtimoiy me'yorlar tizimi sifatida o‘zining mumtoz shaklida qadimgi Rimda shakllangan edi. Qadimgi dunyo mutafakkirlarining xizmatlaridan biri ular tomonidan e'lon qilingan fuqarolarning huquqiy tengligi edi: «Barcha narsalar qonun amaliyoti ostida bo‘lmog‘i lozim».³⁹⁰
Falsafada liberal, vatanparvarona ikkinchi nuqtai nazar yangi zamon, ayniqsa Ma'rifatparvarlik davrida tarkib topadi. Uning asosiy vakillari ilg‘or fransuz (Sh.Monteske, J.J.Russo va boshqalar), ingliz (T.Gobbs, Dj.Lokk va boshqalar), gollandiyalik (G. Grotsiy, B.Spinoza), nemis (G.Loybnits, I.Kant, I.Fixte va boshqalar) mutafakkirlari edilar. Liberallarcha yondoshish tarafdorlarining fikricha, huquq mohiyatini tushunish asosida chegaralovchi me'yorlar emas, balki birlamchi va uning o‘zidan ajratib bo‘lmaydigan «tabiiy huquq» va inson ozodligining mavjud bo‘lishi yotishi lozim edi.
«Tabiiy huquq» ning fundamental g‘oyalari o‘z ifodasini 1776 yilda qabul qilingan Amerika Qo‘shma shtatlarining mustaqilligi Deklaratsiyasi va 1789 yilda qabul qilingan Fransiyaning inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi kabi XVII asrning asosiy hujjatlarida topdi. Amerika Deklaratsiyasida, jumladan, quyidagilar aytilgan edi: «Biz quyidagi haqiqatlarni o‘z-o‘zidan ravshan hisoblaymiz: barcha kishilar teng yaratilgandirlar va ularning barchasi o‘z yaratuvchisi tomonidan ato etilgan ba'zi tabiiy begonalashmaydigan huquqlardan bahramanddirlarki, ular qatoriga: hayot, ozodlik va baxt-saodatga intilish taalluqlidir»³⁹¹.
Ana shunday qoidalarni fransuz Deklaratsiyasida ham topish mumkinki, unda quyidagilar qayd etilgan: «1. Odamlar ozod bo‘lib tug‘iladilar va shunday bo‘lib qolib, huquqda bir-birlari bilan tengdirlar. 2. Har qanday davlat ittifoqining maqsadini insonning tabiiy va undan ajralmas huquqini ta'minlash tashkil etadi. Shundaylar jumlasiga ozodlik, mulk, xavfsizlik va zulmga qarshilik ko‘rsatish kiradi»³⁹².
Huquqning jamiyat tizimidagi o‘rni, mavqyei va ahamiyatini tushunishda turlicha yondoshuvlar mavjud. Ba'zi faylasuflarning nuqtai nazaricha, huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning mustaqil turi sifatida namoyon bo‘ladi, huquq doirasi esa – jamiyat tarkibida mustaqil soha sifatida maydonga chiqadi. Boshqa bir faylasuflarning nuqtai nazaricha, «huquq ijtimoiy munosabatlarning mustaqil ko‘rinishi bo‘lmasdan, balki shunday shaklki, unda barcha boshqa munosabatlar (iqtisodiy, siyosiy, oilaviy va hokazo) o‘zlarini qonunlashtiradilar (e'tirof etadilar, tan oladilar)»³⁹³.
Huquq jamiyat hayotining barcha tomonlari bilan chambarchas bog‘langan: iqtisod, siyosat, axloq va hokazo. Masalan, axloq va huquq shu jihatdan bir-birlari bilan bog‘liqdirlarki, ular inson xatti-harakati va jamiyatning me'yoriy tizimida tartibga soluvchi sifatida maydonga chiqadilar. Ular o‘rtasidagi tafovut shundan iboratki, huquqiy me'yorlarni bajarishni ta'minlashga davlat javob bersa, axloqiy me'yorlarni ta'minlashga jamiyat a'zolarining barchasi to‘laligicha mas'uldir.
Shuni qayd etish lozimki, huquq tushunchasining o‘zi qotib qolgan, o‘zgarmas narsa bo‘lmasdan, harakatdagi, rivojlanib borayotgan tushunchadir. U muayyan tarixiy davr doirasida harakatda bo‘lgan ijtimoiy sharoitlarning ifodasidir. Huquq siyosat, iqtisod, madaniyat, ilm-fan, urf-odatlar, an'analar, diniy e'tiqodlar, hatto milliy o‘ziga xosliklar bilan chambarchas bog‘langan ijtimoiy munosabatlarning butun tizimi bilan aloqadordir.
Hozirgi davrda demokratlashtirish jarayonlari, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo qilish munosabati bilan huquqning roli va ahamiyati oshib bormoqda. Ijtimoiy munosabatlarga ta'sir o‘tkazishda birlamchilik huquqini har qanday qonun emas, balki ijtimoiy taraqqiyotning ob'ektiv ehtiyojlarini ifoda qiluvchi, mavjud tashkil topgan ob'ektiv me'yorlarni fuqarolarning shaxsiy ozodligini buzmaydigan, huquq qoidalari va axloqiy qadriyatlar tizimiga muvofiq keluvchi, huquqiy mazmunga ega bo‘lgan qonungina kasb etilishi lozim. Huquqiy fuqarolik jamiyatida o‘zboshimchalik va zo‘ravonlikka yo‘l qo‘yuvchi, fuqarolarning huquq va ozodliklarini kamsituvchi, huquqqa zid keluvchi qonunning amalda bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Jamiyat qanchalik ko‘proq demokratik bo‘lsa, huquq o‘zining asosiy vazifasi bo‘lgan-ijtimoiy munosabatlarning tartibga soluvchilik vazifasini shunchalik ko‘proq darajada ijro etishi mumkin.