Axmedova m. A. umumiy muxarrirligi ostida

Borliq haqida ta'limot. Beruniy fikricha, falsafaga yo‘l borliqni chuqur tushunib yetishga imkon beradigan tabiatshunoslik fanlari orqali o‘tadi. Umuman esa, Beruniy falsafani borliqning mohiyatini biladigan fan sifatidagi ta'rifiga qo‘shiladi.
Tabiat muayyan qonunlarga bo‘ysunuvchi butun atrofdagi dunyoni qamrab oladi. U – fanlar o‘z dalillari va ma'lumotlarini yig‘ib oladigan makondir va ob'ektiv voqyelikni tabiiy ravishda tushuntirishning pirovard sababidir. Beruniy Abu Masharning: «Tabiat hamma narsadan kuchliroqdir»⁵⁹ - degan nuqtai nazariga qo‘shilgan edi.
Beruniy o‘zining Ibn Sinoga yozgan ilmiy e'tirozlarida oshkora deistik (dunyoni Xudo yaratgan, lekin u tabiat va jamiyat hayotiga aralashmaydi, deyuvchi diniy-falsafiy oqim) nuqtai nazarda turadi: «Sen nimani aytayotgan bo‘lsang, bu Arastuning so‘zlaridirki, unga ko‘ra, dunyoning ibtidosi yo‘qdir va bundan xoliq va yaratuvchini inkor etish kelib chiqmaydi deyishi, foydasiz gapdir, negaki, agar harakat ibtidosi nazarda tutilmas ekan, unda qandaydir xoliqning bo‘lishi ham fikrda mavjud bo‘lmaydi»⁶⁰. Tabiatning astronomik, geologik va boshqa hodisalarini tahlil qilib, yerning va boshqa samoviy jismlarning paydo bo‘lish vaqti haqida Beruniy shunday xulosaga keladiki: «hisob qilgan odamga minglab million yillar haqida bemalol gapirish mumkin»⁶¹. Oliy ibtidoni qabul qilish bilan birga, tabiatga tabiiy ilmiy usulni tatbiq qilishning zaruriyati Beruniyga deizmdan ham oldinga bosib, moddaning abadiy borligini qabul qilish ruhidagi qoidalarni aytishga majbur qildi.
Atrofni o‘rab turgan dunyo asosida suv, olov, havo, tuproq yotadi. Ular haqida u shunday yozadi: «Oddiy javharlar davriy ravishda paydo bo‘lish va zavol topishni bilmaydilar»⁶². Beruniy ruhning mavjudligini tan oladi. U jism bilan o‘zaro zich aloqada bo‘lib, faqat jismdagina mavjud bo‘lishi mumkin: «Ruh o‘zining ko‘p holatlarida badanning haroratiga bo‘ysunadi, shuning uchun o‘z xususiyatlariga ko‘ra turli va xilma-xil bo‘ladi»⁶³. Beruniy fikricha, havo, tuproq va olov bo‘linmas zarrachalar – atomlardan tashkil topganlar. U jismlarning cheksiz bo‘linishi haqidagi ta'limotni asossiz, deb e'lon qildi. Biroq u qayd etadi: «handasa (geometriya) ahllari orasida yaxshi ma'lum bo‘lgan anchagina (bahsli) aytilgan fikrlar atomistlarga ham xosdir …» U atomistik ta'limotning qarama-qarshiligini hal qiladigan yo‘l qidirdi. Diqqatga sazovori shundaki, atomistik ta'limotga tamoyili bo‘lgan Beruniy, bo‘shliqni rad etdi. Bu o‘sha zamondagi falsafiy an'analar bilan bog‘lanmagan edi, negaki, atomistik ta'limot bo‘shliqning mavjudligini nazarda tutar edi.
Barcha jismlar yer markaziga intilishini qayd etgan Beruniy, Arastuning barcha jism va unsurlar o‘zlarining «tabiy joylarida» joylashgandirlar, degan muhim qoidasini shubha ostiga oladi. Arastu fikricha, o‘zlarining «tabiiy joyida» joylashgan barcha jism va unsurlar sokin va harakatsiz holatda bo‘ladilar. Ularni bu holatdan chiqarish uchun qandaydir qarshi kuch kerak.
Beruniy geometrik tartibdagi dalilni keltiradi: «markaz» tushunchasining o‘zi shuni nazarda tutadiki, u faqatgina nuqtadir, shuning uchun barcha og‘ir jismlar uchun Arastu fikricha, «tabiiy joy» bo‘lgan markaz, unga yetib kela olmaydi va qaerdadir markaz atrofida bo‘lishga majbur, ya'ni o‘zining «tabiiy joyi»dan tashqarida. Shunday qilib, jismlar o‘z «tabiiy joylari»da hyech qachon sukunat kasb eta olmaydilar. yengil unsurlar uchun ham, ularning doiralariga nisbatan olinadigan «tabiiy joy» to‘g‘risidagi dalillar ham taxminan xuddi shunday. «Shunday qilib,-deb yozadi Beruniy,- hyech qanday jism uchun alohida tarzdagi tabiiy joy yo‘q»⁶⁴.
O‘zining Ibn Sinoga yozgan ilmiy e'tirozlarida Beruniy dunyolarning ko‘pligi haqidagi masalaga ham o‘z nuqtai nazarini bayon qiladi. Olim shunday dalil keltiradi: agar Xudo har narsaga qodir bo‘lsa, u biznikidan tashqari boshqa dunyolarni ham yarata oladi. Arastu abadiy va o‘zgarmas doiraviy harakatni to‘g‘ri chiziqlik harakatga qarama-qarshi qo‘ygan edi, Beruniy bo‘lsa, umuman doiraviy harakatni osmonlarning alohida tarzdagi imtiyozi, deb hisoblamadi. Kelgusidagi kashfiyotlarni oldindan sezgandek, u osmon jismlari va ularning doiralarini ellipsoid (ellipsning o‘qi atrofida aylanishidan hosil bo‘ladigan geometrik jism) shaklda bo‘lishi mumkinligi haqidagi fikrni aytdi.
Beruniyga dialektik g‘oyalar ham xos edi: «Unda (yerda) turg‘un qoladigan hyech narsa yo‘q». Buning ustiga, butun dunyo bu jarayonga duchor bo‘ladi: «… Dunyodagi barcha narsalar ma'lum muddat o‘tgandan keyin bir holatdan boshqasiga o‘tishga qodirdirlar»⁶⁵. U yer taraqqiyotida sakrashlar katta o‘rin tutishini qayd etgan edi. Olim tabiatning turli jarayonlarida qarama-qarshiliklar, bir-biriga qarshi turuvchi kuchlar qanchalik muhim ahamiyatga ega ekanliklarini ko‘rsatib o‘tgan edi. Jumladan, Beruniy odam badanidagi qarama-qarshiliklar kurashi haqida gapirib, ularning tabiiy holat ekanligini qayd etadi, negaki ulardan birontasining g‘alabasi og‘ir kasalliklarga olib keladi. Beruniy bu yerda mexanik jihatdan ustun bo‘lgan qarama-qarshilik g‘alabasi haqida emas, balki «uni o‘ziga o‘xshashga aylanishi»⁶⁶ to‘g‘risida gapiradi.
Beruniy fikricha, taraqqiyot davriylik xususiyatiga ega. U hind faylasuflarining davriylik haqidagi ta'limotlarini ma'qullaydi: «Ularning zamon muddatlarining qaytarilib turishida davriylik haqidagi tasavvurlari, voqyelikda nima ko‘rinsa, o‘shanga mos keladi»⁶⁷.