Aydın Mədətoğlu (Qasımlı) TÜRKÇÜLƏR (Tarixi – siyasi-ideoloji oçerklər)

Türk oğlu sözündən dönməz,

Məhv olur da, sürüklənməz!

Hüseyn Cavid

İlk yaradıcılığa kiçik yaşlarından, mollaxanada təhsil aldığı illərdən başlayan, sonra "Gülçin", "Arif", "Salik" təxəllüsləri ilə şeir yazmağa başlayan Hüseyn, daha sonra "Cavid" təxəllüsünü işlətmiş və ədəbi ictimaiyyətdə "Hüseyn Cavid" kimi tanınmışdır.

Hüseyn Cavid hələ 1898-1903-cü illərdə Təbrizdə "Talibiyyə" mədrəsəsində təhsil alarkən, oradakı "Nasiri", "İzzət", "İttila" qəzetləri ilə, Urmiyada olduğu 1903-1904-cü illərdə Məhəmmədağa Şahtaxtinskinin redaktoru olduğu "Şərqi-Rus" qəzeti ilə əməkdaşlıq etmiş və bu qəzetdə iki məqalə dərc etdirmişdir.

Hüseyn Cavidin yaradıcılığı və dünyagörüşünün formalaşması və təkmilləşməsində İstanbul mühitinin, xüsusilə "şair bütün varlığın ahəng və mənasını sezən ruh olmalıdır" - deyən müəllimi Rza Tofiqin, Tofiq Fikrətin və Əbdülhəqq Hamidin güclü təsiri olmuşdur. Rza Tofiq Hüseyn Cavidin Qərb, xüsusən "bütün dinləri "İnsanlıq dini"nə keçid üçün bir hazırlıq mərhələsi" adlandıraraq, yeni bir din təklif edən Oqüst Konun və "üstinsan" nəzəriyyəsinin tərəfdarı Nitsşenin fəlsəfəsinə, təsəvvüf fəlsəfəsinin "Kamil İnsan" nəzəriyyəsinə yüksəlməsində xüsusi rol oynamışdır. İstanbulda olduğu dövrdə daha çox Türk ədəbiyyatı, tarixi və mədəniyyətini sistemli şəkildə öyrənən Hüseyn Cavid, "İstiqlal şairi" Mehmet Akifin redaktorluğu ilə çap olunan "Sirati-müstəqim" dərgisində "Yadi-mazi", "Son bahar", "Elmi-bəşər" kimi şeirlər çap etdirmişdi.

1910-cu ildə Naxçıvana, üç aydan sonra Bakıya, 1912-ci ildə Gəncəyə gələn Hüseyn Cavid "Həqiqət" qəzetində yazılar dərc etdirmiş, Gəncədə "Maral" faciəsini yazaraq, "İqbal" qəzetinin may-iyun tarixli saylarında çap etdirmişdi. 1912-ci ilin avqustundan Tiflisə gələn Cavid 1914-cü ilə qədər burada yaşamış, "İqbal" qəzetində müxtəlif mövzularda məqalələr çap etdirmiş, ilk kitabları - "Ana", "Keçmiş günlər", "Şeyx Sənan türbəsi önündə" və s. də burada yazmış və çap etdirmişdi.

1915-ci ildə yenidən Bakıya qayıdan şair, 1918-ci il mart qırğınına qədər burada yaşamış, "Şeyx Sənan", "Şeyda" və "İblis" əsərlərini bu illərdə yazıb nəşr etdirmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Cavid "Qurtuluş" və "Yaşıl qələmlər" məcmuələrində müxtəlif mövzularda yazılar dərc etdirmiş, Abdulla Şaiqlə birgə "Qəvaidi-ədəbiyyat" adlı dərs kitabı yazıb nəşr etdirmişdi.

Hüseyn Cavid yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü 1917-1937-ci illər olmuşdur. Ümumiyyətlə XX əsr Azərbaycan romantizmi daha çox Hüseyn Cavidin adı ilə bağlıdır. O, Azərbaycan dramatik poeziyasında güclü bir faciə ustadı, mənzum və romantik dramın yaradıcısı kimi şərəfli bir yer tutur. Dram yaradıcılığına 1910-cu ildə yazdığı "Ana" əsəri ilə başlayan dramaturq 1912-1937-ci illərdə "Maral", "Şeyx Sənan", "Şeyda" və "İblis", "Uçurum", "Afət", "Topal Teymur", "Knyaz", "Səyavuş", "Xəyyam" kimi əsərlər yazıb nəşr etdirmişdir. Nəşr etdirmədiyi və bu günə kimi əldə olmayan, 1937-ci ildə NKVD tərəfindən müsadirə olunan "İblisin ilhamı", "Çingiz", "Atilla", "Telli saz" və "Şəhla" əsərlərini, "Keçmiş günlər", "Bahar şəbnəmləri" və "Azər" poemasını da buraya əlavə etsək belə bir qənaətə gələrik ki, Hüseyn Cavid atasının ona verdiyi "Hüseyn" adı ilə böyüyüb "Cavid", yəni "Əbədi" yaşar oldu. Yaradıcılığa şeirlə başlayan Hüseyn Cavid, lirik-fəlsəfi yaradıcılığını həyatı boyu davam etdirmiş, şeirlərində romantika ilə realizmi heyrətamiz şəkildə vəhdətdə verə bilmişdir. Onun şeirlərində dərin bir həyat fəlsəfəsi, sağlam bir məntiq vardır. O gələcəkdə dram əsərlərində həll edəcəyi bir çox problemlərin "eskizlərini" şeirlərində cızmışdır.

Cavidin anlamında ideal anlayışı Türkün birliyidir. Onun Türk birliyinə səsləyən, 1917-ci ildə yazdığı "Hərb və fəlakət" şeiri bir manifesti xatırladır. Bu şeirində mütəfəkkir millətinə:

"...Bir zamanlar şərəfli Turanın

Qəhrəman, bərgüzidə övladı,

Türklərin adlı-sanlı əcdadı,

Saldırıb, titrədirdi yer yüzünü,

Hökm edər, dinlətirdi hər sözünü,

Nə zaman kişnəsəydi Türkün atı,

Qırılırdı bir ölkənin qanadı.

Həp krallar, prenslər, xanlar,

Ulu şahlar, kibirli xaqanlar,

Papalar, həp xəlifələr hər gün,

Diz çökərlərdi Türkə qarşı bütün.

Arkadaş, yoldaş! Ey vətəndaş, oyan!

Yatma artıq, yetər... Dəyişdi zaman.

Şaşırıb, durma böylə... Bir aydın

İdeal arxasınca qoş, çırpın!

Səni qurtarsa, qurtarar Birlik,

Çünki birlikdədir, fəqət Dirilik" -

deyə, səslənirdi (Hüseyn Cavid, əsərləri, I cild, Bakı 2005, səh 52-53-54).

Hüseyn Cavidin "Türk Birliyi" ideyasının əsasını Türklərin dil və din birliyi təşkil edirdi. "Türk Birliyi" ideyasını mənsub olduğu millətin şüuraltına yerləşdirməyə çalışan Cavid də digər Türkçülər kimi Türklərin dil birliyini Turanın yaranmasının başlıca amili hesab edirdi. Bu anlamda Hüseyn Cavidi "Turan ədəbi dili"nin banilərindən saymaq olar.

Mütəfəkkirin dil məsələsinə belə önəm verməsi heç də təsadüfi deyildi. Bunu nəzərə alan Cavid tədqiqatçıları xüsusi olaraq qeyd edirlər ki:"Cavid... ortaq ədəbi Türkcənin qurucularından və dahi xadimlərindən biridir...Cavidin fəlsəfəsi əslində onun dil siyasətinin fəlsəfəsidir. Çünki Cavid bilirdi ki, İttihad (Birlik - A.M), ən əvvəl dildən başlana bilər... Cavidin dili onun sistemli dünyagörüşünün, məfkurəsinin dilidir. Yəni, bu ədəbi dil Turançı bir dildir... Bu dilin romantik və ədəbi mahiyyətindən daha qabarıq siyasi-məfkurəvi bir mahiyyəti vardır" (Seçmələr bizimdir - A.M. Bax: Azər Turan, Hüseyn Cavid, Bakı 2007, səh 9, 226-227).

Hüseyn Cavid gözəl bilirdi ki, dil millətin fikirlərini, niyyətlərini və işlərini birləşdirən əsas amildir. Ona görə də əsərlərində Azərbaycan ədəbi Türkcəsi ilə Türkiyə ədəbi Türkcəsini yaxınlaşdırmağa çalışan Cavid demək olar ki, bu məqsədinə ulaşmış, bu iki Türkcə arasında körpü yaradaraq, bu şivələr arasındakı məsafəni daraltmışdı. ABŞ-da yaşayan Azərbaycanlı mühacir Müstafa Haqqı Türkəqul Bəyin yazdığı kimi: "Cavidin işlətdiyi Türkcə olduqca dadlı və işlənmiş gözəl bir Türkcədir. Şimali və Cənubi Azərbaycan, Türkiyə və Türküstan və s. Türk ellərində tək bir münəvvər bulunmaz ki, Cavidi oxusun, onu anlamasın, onun Türkcəsindən zövq almasın" (Bax: Mustafa Haqqı Türkəqul, Azərbaycan Türk şairi Hüseyn Cavid, Bakı 2002, səh 51).

Hələ XX əsrin 20-ci illərində Şura hökumətinin Cavidə müsbət münasibət bəslədiyi dövrlərdə Cəfər Cabbarlı da Cavidin dili haqqında danışarkən göstərmişdir ki:"Caviddə su kimi duru, almas kimi saf, parlaq və oynaq bir lisan vardır ki, bu, islahına çalışılan lisanımızın təkamül özülü ola biləcəkdir zəminindəyik... Bizcə, Cavidin orta bir yol götürmüş lisanı Azərbaycanda tətbiq ediləcəyi kimi ərəbləşmiş Fikrət (Tofiq Fikrət - A.M) və Hamid (Əbdülhəqq Hamid - A.M) lisanlarını da meydandan sıxıb çıxaracaqdır" (Bax: Cəfər Cabbarlı, Ədirnə fəthi, Bakı 1996, səh 184).

Cavidə görə, Türk dili, Türk tarixi, Türk ədəbiyyatı və Türk mədəniyyəti yalnız konkret bir ərazidə yaşayan Türk xalqının malı deyil, bütün Türklər bir millət olduğu üçün bütün bunlar da vahid bir millətin ortaq dəyərləridir. Hüseyn Cavid milli idleologiyanın bu müəzzəm qüdrətinə inanaraq, Türkün tarixi şərəfini özünə qaytarmağa çalışmış və:
"Türk oğlu sözündən dönməz,

Məhv olur da sürüklənməz.

Həp yüksəlmək dilər, enməz!
Çarpışır, yaşar!" (Hüseyn Cavid, əsərləri, III cild, Bakı 2005, səh 57) - deyərək, həyatını bu yolda qurban vermiş, əqidə şəhidi olmuşdur.

Mütəfəkkir vahid Turan düşüncəsinin əsasını dünyadakı Türklərin dil, ədəbiyyat və mədəniyyət birliyində görürdü. Çünki artıq Turan parçalanaraq, ayrı-ayrı dövlətlərin nüfuz dairəsinə düşmüş, Vahid Türk milləti ayrı-ayrı adlandırılmağa başlamışdı. Artıq "qılınc dövrü" bitmiş, yeni bir çağ başlamışdır. Şair:

"Turana qılıncdan daha kəskin ulu qüvvət,

Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət"

- deyəndə, məhz Türkün dilinin, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin birləşdirici gücünü ön plana çəkməklə Turan məfkurəsinin bu yolla gerçəkləşməsini gələcək nəsillərə tövsiyyə edirdi.

Hüseyn Cavid sözün həqiqi anlamında bir Turançı idi. Mütəfəkkir Turançılıq məfkurəsini bütün tarixi yönləri ilə əsərlərində nəzərə çatdırmaqla, əslində bu ali məfkurənin gec-tez həyata keçəcəyinə bütün varlığı ilə inanırdı. Zatən inanmasaydı, heç bu yolda şəhid də olmazdı. Türkün şanlı tarixini bir qürur qaynağı sayan, müəzzəm imperatorluqlar quran böyük bir millətin şairi olduğunu bilən Cavid, Turanın böyük bir hissəsinin coğrafi xəritəsini Azərbaycan və Türkiyə Türklərinə anlatmağa çalışmışdır:

"Bir millətin tarixidir kökü, yurdu, yuvası,

Tariximiz baş ucundan hərgiz əskik olmasın.

Altay dağı, Makan çölü, həm də Yasın ovası,

Birər aydın səhifədir, hər Türk gərək anlasın.

Südü təmiz, əsil oğlu bilməzmi ki, əcdadı,

Nasıl doğub yaşamışlar, nə ərliklər etmişlər?

Bir millət öz kökü üstə bitər, böyür, yüksəlir,

Köksüz ağac çabuk qurur, çiçək açmaz, bar verməz.

Bakın, görün, tariximiz sizə nələr göstərir,

Həp şərəf, həp böyüklükdür, ancaq şaşılar görməz.

...Əvət arslan yavrularım, Türk Eli həp şanlıdır,

Almas gibi ləkəsizdir, sakın, qafil olmayın"!

Mütəfəkkirin əsərlərinin əksəriyyətində hadisələr Türk -Turan dünyasında cərəyan edir. Onun qəhrəmanları da tarixdən seçilmiş Türk oğul və qızlarıdır. Əfrasiyab, Səyavuş, Atilla, Alp Arslan, Məlikşah, Çingizxan, Teymur, İldırım Bəyazid, Elxan, Orxan, Ərtoğrul, Yavuz, İlcan, Özdəmir, Xandəmir, Sabutay, Qaratay, Oqtay, Ağbuğa, Dəmirqaya, Qaraquş, Qaplan, Qorxmaz, Alagöz, Altunsaç, Almas və s. birər Türkdürlər.

"Səyavuş" əsəri ilə ən qədim Türk tarixinə istinad edən Cavid, Türk dünyasının ideal və dastanlaşmış bir şəxsiyyəti olan Turan hökmdarı Əfrasiyabdan (Alp Ər Tonqadan) təsadüfi olaraq bəhs etməmişdir. Mütəfəkkir Azərbaycanda Türkçülüyün süquta uğradığı, Turan dünyasının üç böyük imperatorluq tərəfindən siyasi və coğrafi baxımdan parça-parça olduğu, "Azərbaycanda iman, din və milliyyət duyğusunun qəzaya uğradıldığı, sosializmin "tam və qəti qələbə" çaldığı (Azər Turan) bir dövrdə digər Türk dünyası ilə bağlı mövzulara müraciət etməklə, milli yaddaşın yenidən oyanması naminə böyük bir imperatorluğa qarşı savaşa çıxmışdı. Dramaturqun "Səyavuşu" anası Turanlı olduğu üçün südü təmiz, alnı açıqdır. Onun ana yurdu yalçın qayalarda qartal yuvası olan Turan ovasıdır. Turanın hər yerində ona hörmət bəslənir, adı Altay dağlarında səslənir" (Hüseyn Cavid, əsərləri, IV cild, Bakı 2005, səh 164, 193 və s.).

İrfani və milli məqamları vəhdətdə görən Cavidin Şeyx Sənanı da digər qədim ərəb Şeyx Sənanlarından fərqli olaraq Türkdür. O, Turanda doğulub, sonra bir müddət İranda yaşadıqdan sonra Ərəbistana gəlib, orada irfan və fəzilət sahibi olmuş və yenidən Turana qayıdıb sonra İrana gedərək orada irşad yapacaqdı. Lakin Şeyx Sənan Qafqazda "Kür çayının Kür taleli Türklərin vətəni Tiflis civarında dayanmış və burada onun ilk təmasda olduğu Oğuz və Özdəmir də Türkdür" (Bax: Hüseyn Cavid, Şeyx Sənan).

Hər sözü, hər ifadəsi, hər şeiri, hər bir dram əsəri ilə Türkün yaddaşına istinad edən mütəfəkkir Türklərin yaddaşının bərpasına çalışmış, özü ilə millətinin ulu keçmişini bir bütün halında götürərək, təfəkkürünü Ulu xaqanların təfəkkürü ilə birləşdirmiş, tarixi bir missiyanı yerinə yetirməyə çalışmışdır. Mütəfəkkir özünü, öz qəhrəmanlarında, öz qəhrəmanlarını isə özündə təcəssüm etdirmişdir.

Digər Türk milliyyətçiləri kimi Hüseyn Cavidin də Türk milliyyətçiliyinin ana qaynağı olan "Türkçülük, İslamçılıq və Çağdaşlığı" istər ərəb və fars ümmətçiliyindən, istərsə də təəssübkeş xristian qərbçiliyindən daha səmimidir. Çünki Türk milliyyətçiliyi Türkə necə bağlıdırsa, digər millətlərə də elə sayğılıdır, doğma İslama necə bağlıdırsa, yad xristianlığa və musəviliyə qarşı o dərəcədə ehtiramlıdır.

Hüseyn Cavid qanlı müharibələrin əleyhinə olmaqla yanaşı Türklərin savaş ruhunun daim diri qalmasını yeganə xilas imkanı hesab etmişdi. Çünki mütəfəkkir çox gözəl bilirdi ki, savaş ruhu ölmüş bir millətin əxlaqı da iflasa məhkumdur. Ona görə də Cavid "çöhrəsində Turanın şanlı tarixi, keçmiş ənənəsi oxunan, qoca, səksən yaşlı bir Türkün duası"nı dilə gətirərək söyləyir ki:

"Ey böyük Tanrı! Ey böyük Yaradan!

Hər bəladan əsirgə yurdumuzu.

Kamran eylə şanlı ordumuzu"

(Hüseyn Cavid, əsərləri, I cild, Bakı 2005, səh 57).

Tarix sübut edir ki, milli ideologiyası olmayan bir millətin nə siyasəti, nə iqtisadiyyatı, nə hüququ, nə mədəniyyəti ola bilər, nə dili və ədəbiyyatı inkişaf edə bilər, nə də o millət mədəniyyətin ən ali forması olan dövlət qura bilər. Ümumiyyətlə hər bir milləti o millətin milli ideologiyası yüksəldə bilər.

Türk millətinin milli ideologiyasının adı "Türkçülükdür". Hüseyn Cavid də digər Türk milliyyətçiləri kimi Türkçülüyü Türk millətinin milli mənafeyini özündə əks etdirən dünyagörüşü kimi qəbul etmişdir. Cavidə görə də "Türkçülük Türk millətini yüksəltmək, Türk millətinin birlik və bütövlüyünə nail olmaq, Türk millətinin şərəfli tarixinə, yaratdığı Cahanşümul mədəniyyətə sahib çıxmaq, Türk dilini, Türk əxlaqını qorumaq, Türk vətəni Turanı sevmək və onu bərpa etmək, Türk millətinin haqqının, ləyaqətinin, ədalətinin təmsilçisi olmaq, Türk millətini yox etməyə yönələn, Türk millətinə qarşı çıxan, Türk millətini aşağılamağa çalışan bütün qüvvələrə, Türk milli varlığına zərərli olan hər şeyə qarşı mübarizə aparmaq deməkdir". Hüseyn Cavid istər Türkçülük məfkurəsinin yarandığı, istər mücadilə və tətbiqi, istərsə də bu məfkurəyə qarşı total hücuma keçilən dövrlərdə öz amalından dönməmiş və ömrünün sonuna qədər Türkçülük və Turançılıq onun məfkurə savaşının təməl qaynağı olmuşdur.

Ruhu şad olsun !