Aydın Mədətoğlu (Qasımlı) TÜRKÇÜLƏR (Tarixi – siyasi-ideoloji oçerklər)

Məxdumqulu Fəraqi

3.8. Böyük türkmən şairi Məxdumqulu Fəraqi
Məxdumqulu Dövlətməmməd Azadi oğlu Fəraqi türk dünyasmın XVIII əsrdə bəşəriyyətə bəxş etdiyi böyük ədəbi şəxsiyyətlərindən biridir. 1733-cü ildə Türkmənistanm Ətrək vilayətinin Hacıqovşan obasmda (bəzi mənbələrdə Qızılbayır- indiki Şarlavuk) türkmən ədəbiyyatınm klassiklərindən olan Dövlətməmməd Azadinin (1700-1760) ailəsində dünyaya gələn Məxdumqulu ilk təhsilini atasından almış, daha sonra Qızılayaq kəndindəki «İdris Baba» adlı məktəbdə oxumuş, burada təhsilini başa vurduqdan sonra Buxaradakı məşhur «Kökəltaş» mədrəsəsində təhsilini davam etdirmişdir. Burada o, Quran və dini elmlərlə yanaşı, həndəsə, hesab, nücum, tarix, coğrafiya və digər fənləri öyrənmiş, ədəbiyyat və dilə xüsusi maraq göstərərək şərq klassiklərini dərindən öyrənmiş, Xacə Əhməd Yəsəvi, Nizami, Xəyyam, Nəsimi, Hacı Bektaş Vəli, Yunus Əmrə, Nəvayi, Əmir Xosrov Dəhləvi, Hafiz, Cami kimi mütəfəkkirlərin yaradıcılıqlanndan bəhrələnmiş, ana dili ilə yanaşı ərəb və fars dillərini də mükəmməl şəkildə mənimsəmişdi. Bütün bunlar onun bir şair və aşıq kimi formalaşmasında xüsusi rol oynamışdı.

Məxdumqulu Buxarada «Nəqşibəndi» təriqətinə ciddi maraq göstərmiş, bu təriqətin yaradıcısı məşhur Şeyx Bəhaəddin Nəqşibəndinin «Dilin yar ilən, əlin kar ilən olsun» deyimini öz həyatı və sənətinin əsası kimi qəbul etmişdir. «Kökəltaş» mədrəsəsini bitirdikdən sonra o dövrdə Orta Asiyada ən nüfuzlu təhsil ocaqlanndan olan «Şirqazi» mədrəsəsinə daxil olmuşdu. Elmə, təhsilə, mədəniyyətə xüsusi önəm verən Xivə xanı Şirqazinin (1715-1728) əmri ilə qurulan bu mədrəsə öz dövrünün universiteti sayılmışdı. Bu universitetdə o, Farabinin, İbn Sinanm, Əl-Xarəzminin, Mənsur Həllacın, Qəzzalinin, Zəməxşərinin, Nəsiminin və digər böyük alimlərin elmi-fəlsəfi irsi ilə tanış olmuşdu. Bu mədrəsəni bitirdikdən sonra öz doğma yurduna dönən Məxdumqulu ilk gənclik dövründən sevdiyi Mənli adlı qıza qovuşmamış, bu eşq onun ilham qaynağı olmuş, ona bir çox şeir həsr etmişdi.

Məxdumqulunun şəxsi həyatı faciələrlə keçmiş, bacısı Xanmənli, kiçik qardaşı Canəsən və onun arvadı Bayram eyni gündə ölmüş, böyük qardaşı Abdulla ata yurdunu tərk etmiş, bu ağır kədər 21 yaşlı şairi dərin kədərə qərq etmişdi. Bütün bunlar azmış kimi iki kiçik yaşlı övladım da itirmişdi.

Milli türk psixologiyasma və təfəkkürünə, folkloruna yiyələnən şair gənc yaşlanndan səyahətə çıxaraq bütün Orta Asiyanı, Hindistanın böyük bir qismini gəzib dolaşmış, şerlərində bir çox ölkə, vilayət, şəhər, kənd haqqmda məlumatlar vermişdi. Tədqiqatçılann göstərdiyinə görə, şairin əsərlərində işlədilən real coğrafi adların, dini məntəqələrin, tarixi şəxslərin sayı 258-dir.

Şairin sonrakı həyatı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi tədqiqatçılar şairin 1783-cü ildə, bəziləri 1793-cü ildə, bəziləri isə 1798-ci ildə vəfat etdiyini qeyd etmişlər.

XI əsrdə oğuzlann qərbə doğru hərəkət edərkən geridə buraxdığı oğuz boylanndan təşəkkül tapan türkmənlərin yazılı ədəbiyyatı Məxdumqulu Fəraqinin adı ilə bağlıdır. Dövrünün ziyalı və düşüncəli bir şəxsiyyəti olan böyük türkmən şairi Məxdumqulu şeirlərini türkmən türkcəsində yazmışdı. Məxdumqulu yaradıcılığa baxşı (aşıq) kimi başlamış, qoşma, gəraylı ilə yanaşı, klassik şeir formasında - qəzəl, qəsidə və məsnəvi formasmda da şeirlər yazmışdır. Ümumtürk xalq ədəbiyyatmı dərindən mənimsəyən şair «haqq aşığı» səviyyəsinə yüksəlmişdi. Məxdumqulu türk dünyasında yeganə aşıqdır ki, həyatmda 9 dəfə «badə» içmişdi. Müqəddəslər əlindən «badə içməsi» şairin şeirlərində öz əksini tapmışdır. Müəllifin «Oyan dedilən>, «Uçdum yaranlar», «Bizə san», «Seyran içində», «Divana gəldi» kimi şeirlərində badə içənlərin dini və mənəvi böyüklüyü,övliyalıqlan öz əksini tapsa da, bircə dəfə də olsun «buta» verilməmiş, sevgilisi ona göstərilməmişdi.

Məxdumqulunun yaradıcılığmın əsasını məhəbbət lirikası təşkil edir. Öz dövrünün yetkin ərən və irfan sahibi olan şairin yaradıcılığında türkmən birliyinə səsləyən xeyli sayda şeirləri vardır. Öz doğma xalqına qınlmaz tellərlə bağlı olan sənətkar xalq ruhunun tərcümanı kimi onun arzu və istəklərini, yaşayış tərzini, əlvan və parlaq boyalarla əks etdirmişdi.

Bəllidir ki, türkmənlər bir neçə böyük və kiçik boydan - Təkə, Yomut, Göylən, Yazır, Salır, Əlili və s. kimi boylardan meydana gəlmişdir. Ölkədə baş verən siyasi hadisələr, türkmənlərin pərakəndəliyi və bir-biri ilə çəkişmələri, ruslann Orta Asiyaya ilk hərbi yürüşləri, türkmən ellərinə arasıkəsilməz basqınlan vəziyyəti daha da gərginləşdirmişdi. Ruslar XVIII əsrdən başlayaraq Türküstan yolu ilə Hindistana çıxmaq istəyirdilər. Türkmənlər öz birliklərini qorumaq üçün vahid bir təşkilata malik deyildilər. Çox vaxt boylar bir-biri ilə savaşırdılar.

Onlar yalnız müştərək xalq ədəbiyyatmın təsiri altında olarkən özlərinin bir tək qövm olduqlannı anlayırdılar. Onlan birləşdirməyə səsləyən sevdikləri Məxdumqulu milli bir şair idi. (Seçmələr bizimdir - A.M. Bax: prof. Dr. Laszlo Rason)d, Tarihte Türklük, Ankara 1971, səh.273).

Xalqınm düşdüyü vəziyyəti ürək ağnsı ilə müşahidə edən Məxdumqulu türkmənləri vahid siyasi bayraq altmda birləşdirmək üçün onlar arasmda mənəvi birlik yaratmağa çalışmış, bununla bağlı bir çox şeir yazmışdır.

Müəllifin bu şeirlərinin bir qismi türkmənlərə ortaq milli şüur aşılamış, bir qismi adlı-sanlı türkmən xanlannm, bəylərinin, sərkərdə və döyüşçülərinin qəhrəmanlığından söhbət açmış, bir qismi isə doğma vətənin gözəlliklərindən bəhs etmişdir.

Bu şeirlərində şair türkmən boylannm bir-biri ilə qardaş olduğunu, onlann vahid bir məqsədə qulluq etdiklərini şeirlərində əks etdirərək göstərmişdi ki:

«Türkmənlər bağlasa bir yerə beli,

Qurudar Qülzümü, dəryayi-Nili,

Təkə, yomut, göylən, yazır, əlili,

Bir dövlətə qulluq etsək beşimiz.

***

Bir olub könüllər, ürəklər, başlar,

Yığılsa, əriyər torpaqlar, daşlar,

Bişib bir süfrədə yeyilsə aşlar,

Çiçəklənər ol iqbalı türkmənin

***

Könül havalanar ata çıxanda,

Dağlar lala dönər qıya baxanda,

Bal gətirər, coşub dərya axanda,

Bənd saxlamaz, gəlsə seli türkmənin.

***

... Tirələr, qardaşlar, uruğ yandır,

Iqballar tərs gəlməz, haqqm nurudur,

Mərdlər ata minsə, savaş sarıdır,

Qəsbkara yürür yolu türkmənin»

(Məxdumqulu Fəraqi, seçilmiş əsərləri, Bakı 2010, səh.33,29)

Şairin vətən sevgisi və qəhrəmanlıqla bağlı şeirlərinin demək olar ki, hamısı öz dövrünün tarixi hadisələri ilə bağlıdır. Ölkəsini abad hala gətirməyə, türkmən boylannın bir-biri ilə birləşib düşmənə qarşı birgə mübarizə aparmalannı arzulayan şair, şeirləri ilə türkmənlərin millət və vətən sevgisini gücləndirmişdi. Vətənin və millətin birliyi üçün öz sazı, sözü ilə mübarizə aparan şair şeirlərində hər bir türkməni yurd, el və din uğrunda vuruşmağa çağırmış, vətən və millət yolunda öz canından keçməyə səsləmişdi:
«İgid odur yurd üstündə,

Canın verə din üstündə,

Qoç igidlər, el üstündə Namus ilən ar gərəkdir»

(Məxdumqulu Fəraqi, seçilmiş əsərləri, Bakı 2010, səh. 164).

Türkmənlərin «Göylən» boyunun «Gərgəz» tirəsinə mənsub olan Məxdumqulu türkmənlərin el qeyrəti çəkən Çovdar xan, Dövlətəli kimi siyasi xadimlərinə, Əhməd xan, Ataniyaz xan kimi rəhbərlərinə həsr etdiyi şeirlərində də milli birlik məsələsini ön plana çıxarmışdır. Məxdumqulu bir türkmən sənətkan olmaqla həm də geniş anlamda ümumtürk ədəbiyyatmm çox görkəmli nümayəndəsi, eləcə də dünya ədəbiyyatınm məşhur simalanndan biri olmuşdur.

Məxdumqulunun ictimai məzmunlu şeirlərinin əsasını haqsızlığa, zülmə və ədalətsizliyə qarşı etirazı təşkil edir. Qnun fəlsəfi şeirlərində şair müdrik bir filosof, dərin bilikli alim, təcrübəli müəllim kimi özünü göstərir. Şairin fikrincə dünya hiyləgər bir «qan», insanoğlu isə yüz təlaşla xəyallar ardınca qoşan bir zavallıdır. Şair insanoğluna aşılamaq istəyir ki, insan yuxu kimi gəlib keçən ömrünü boşuna yaşamamalıdı.

Fəraqi yaradıcılığında əsas mövzulardan biri də dindir. O, sözün həqiqi anlammda bir mömin olmaqla bərabər, həm də zəngin dini biliklərə sahib olan bir alimdir. Onun dini şeirləri mövzu baxımmdan daha ətraflı, daha zəngin və dərindir. O dini şeirlərinin bir çoxunu Allaha və Məhəmməd Peyğəmbərə (s) həsr etmişdi. Şair şeirlərində Məhəmməd Peyğəmbərin (s) əshabələri, dörd xəlifə (Əbübəkr, Ömər, Osman, Əli), xüsusilə Əli, onun qılmcı və atmı tərənnüm etmiş, İmam Əlinin həyatmdan bəzi məqamlan ustalıqla nəzmə çəkmiş, poetik dillə şərh etmişdi. Onun dini biliklərinin genişliyi şeirlərində açıq şəkildə görünür. Şair «Yaşıl zümrüd» adlı şeirində göyün yeddi qatını təsvir etmiş və hər bir qatm adını poetik dillə göstərmişdir.

Şair «Onda var» adlı şeirində yerin də yeddi qatı olduğunu təsvir etmiş və göstərmişdi ki, yerin birinci qatının adı rəmka, ikincinin adı hülda, üçüncünün adı arxayi-afaq, dördüncünün adı hürpa, beşincinin adı səlman, altıncının adı siccin, yeddinci qatının adı isə qəribədir.

Umumiyyətlə, türkmən ədəbiyyatında Məxdumquludan nə əwəl, nə də sonra bu səviyyədə dini şeirlər yazan başqa bir şair olmamışdır. Özünəqədərki şairlər əsərlərini Cığatay türkcəsində yazdığı halda, Məxdumqulu bütün şeirlərini türkməncə yazmışdı.

Məxdumqulu özündən sonra yazıb yaradan Seydi, Zəlili, Mollapərəs və Talibi kimi türkmən, Bərdak, Acmiyaz, Günxoca, Ötəş kimi XIX əsr Qaraqalpak şairlərinə də təsir göstərmiş, onun şeirləri türkmənlərlə yanaşı, qaraqalpaqlar arasında da geniş yayılmış, toy-düyünlərdə çalınıb oxunmuşdu.

Məxdumqulu Fəraqi türkmənlər üçün o qədər böyük əhəmiyyət kəsb edir ki, onlar hər hansı bir şeyi daha dolğun şəkildə ifadə etmək üçün ondan bir şeir parçasını misal gətirirlər.

Məxdumqulu Fəraqinin yaradıcılığı dünyanm bir çox tədqiqatçılan tərəfindən araşdırılmış, şairin irsinə yüksək qiymət verilmişdi. Məxdumqulu daima türk dünyasınm sevilən şairlərindən biri olaraq qalacaq. Onun seçilmiş əsərlərini Azərbaycan alimi Ramiz Əskər Azərbaycan türkcəsində çap etdirmişdi.

Ruhu şad olsun !