Aylanma jarayonlar

Karno sikli. Karno teoremasi 
 
Frantsuz injeneri Karno Nikola Leonar Sadi 1824 yilda «Olovning 
harakatlantiruvchi kuchi haqida mulohazalar» asarida issiqlik dvigatellari 
nazariyasiga asos soldi. Karno o‘zining bu ishida issiqlik dvigatelining ter-
modinamikasi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lgan siklini (keyinchalik 
uning nomi bilan atalgan siklni) ko‘rib chiqdi. Karno taklif qilgan sikl ikki 
adiabata va ikki izotermadan iborat bo‘lib, shu sikl bo‘yicha ishlagan is-
siqlik dvigatelining F.I.K. eng yuqori bo‘ladi. Jarayondagi barcha sikllar 
qaytar deb qabul qilinadi (3.2-rasm). 
 
Ushbu siklni amalga oshishini chuqurroq tushunish uchun, 
quyidagidek issiqlik mashinasini ko‘z oldimizga keltiramiz, ya’ni, uning 
silindri jarayonga qarab issiqlikni absolyut o‘tkazadi va issiqlikni absolyut 
o‘tkazmaydi. 

36 

Porshenning birinchi holatida 
ishchi jismning parametrlari p
1
, 

1
va 
temperaturasi isitkich temperaturasi T
1

ga teng bo‘lsin. Agar shu vaqtda silindr 

issiqlikni absolyut o‘tkazadigan bo‘lsa 
va uni isitkichga tutashtirsak, u holda 
ishchi jism q
1 
issiqlikni olib izoterma 1-
2 bo‘yicha kengayib ish bajaradi. 

2-nuqtaning parametrlari p

2
, 

2
, T
1
. Shu nuqtadan boshlab silindr 
issiqlikni 
absolyut 
o‘tkazmaydigan 
bo‘lish kerak. Temperaturasi T
1
bo‘lgan ishchi jism adiabata 2-3 bo‘ylab 
temperaturasi sovitkich temperaturasi T
2
ga teng bo‘lguncha kengayib ish 
bajaradi. 

3-nuqtaning parametrlari p

3
, 

3
, T
2
. Shu nuqtadan boshlab 
silindrni absolyut issiqlik o‘tkazuvchan qilamiz. Ishchi jismni 3-4 izoterma 
bo‘yicha siqib, shu vaqtning o‘zida q
2 
issiqlikni sovitkichga beramiz. Iz-
otermik siqishning oxirida ishchi jismning parametrlari p
4
, 

4
, T
2 
ga teng 
bo‘ladi. 

Siklning termik F.I.K. bironta siklning takomillashganlik darajasini 

tavsiflaydi: termik F.I.K. qanchalik katta bo‘lsa, sikl shunchalik takomil-
lashgan bo‘ladi: siklda ish jismiga aynan bir xilda issiqlik miqdori q
1 
beril-
ganda 

t 
si katta bo‘lgan siklda ko‘p ish

bajariladi. Siklning termik 
F.I.K har doim birdan kichik bo‘ladi, birga teng bo‘lish uchun q
1

yoki
q
2
=0 bo‘lish kerak. Tushunarlikki, buni amalga oshirib bo‘lmaydi.

Yuqoridagi tenglamadan ko‘rinib turibdiki, ishchi jismga keltiril-

gan barcha issiqlikni (q
1
) foydali ishga aylantirib bo‘lmaydi, albatta, uning 
bir qismi (q
2
) sovitkichga berilishi lozim. Agar siklni siqish chizig‘i ken-
gayish chizig‘idan yuqorida joylashadigan qilib amalga oshirilsa (2-6-1 yo‘l 
bo‘yicha), bu holda siqish ishi kattaligi jihatidan kengayish ishidan katta 
bo‘lganligidan bunday siklni amalga oshirish uchun birorta tashqi manba-
dan ish keltirish kerak (bu ishning kattaligi p

- diagrammadagi siqish va 
kengayish chiziqlari oralig‘idagi yuzaga teng). 

Teskari siklning amalga oshirilishi natijasida issiqlik sovuq 

manbadan olinib, issiq manbaga beriladi; agar to‘g‘ri sikldagiga o‘xshab 
sovuq manbadan olingan issiqlikni q
2 
orqali, issiq manbaga beriladigan 
issiqlikni esa q
1
orqali belgilasak, u holda q
1
=q
2
+

bo‘lishi muqarrardir. 
Teskari siklda issiq manbaga sovuq manbadan olinadigan issiqlik q
2
bilan 
siklda keltirilgan ish

ga ekvivalent bo‘lgan issiqlikning yig‘indisiga 
teng bo‘lgan q
1
issiqlik beriladi. Shunday qilib, teskari siklni amalga 

3.2-rasm 

37 
oshirish natijasida sovuq manbaning sovishi sodir bo‘ladi. Teskari sikl 
sovuqlik mashinasining siklidan iboratdir.

Teskari siklning takomillashganlik darajasi siklning sovitish koef-

fitsienti orqali aniqlanadi.