AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ ―Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək



Yüklə 11,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/36
tarix31.01.2017
ölçüsü11,49 Mb.
#7204
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36
§ 5. AQRAR MÜNASĠBƏTLƏR 

 

Şimali  Azərbaycanın  Rusiya  tərəfindən  istilasından  sonra  feodal  torpaq 



mülkiyyətinin  iki  əsas  forması  –  xəzinə  (divan  torpaqları)  və  xüsusi  sahibkar 

torpağı formaları mövcud idi. 

Hələ  istilanın  gedişində  əvvəllər  xanlara,  əmlakları  müsadirə  olunmuş 

bəylərə məxsus olmuş böyük torpaq sahələri çar xəzinəsinin sərəncamına keçmişdi. 

Bundan  başqa,  Azərbaycan  kəndində  kəndlilərin  icmalıqla  istifadə  etdikləri  və 


xəzinənin  sərəncamında  olan  torpaqlar  da  var  idi  ki,  bunlar  da  divan  torpaqları 

adlanırdı. Bu torpaqlarda istiladan sonra çar xəzinəsinin sərəncamına verildi. 

Xəzinə  torpaq  mülkiyyətinin  üstünlüyü  Şərq  ölkələrində  aqrar  quruluşun 

əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  idi,  belə  ki,  feodal  torpaq  mülkiyyətinin  hökmranlığı 

Şərqdə feodalizm xüsusiyyəti idi. Bu, Azərbaycanda da müşahidə olunurdu. 

XIX  yüzilliyin  birinci  yarısında  çar  xəzinəsinə  məxsusu  olan  torpaqlarla 

yanaşı,  iri  və  xırda  feodalların  mülkiyyətində  olan  torpaqlar  da  var  idi. 

Azərbaycanın  Rusiya  tərəfindən  işğalı  ərəfəsindəki  dövrdə  Azərbaycanın  hakim 

feodallar  sinfinin  iyerarxiya  pilləsinin  başında  xanlar  dururdular.  Onların  ardınca 

vassallar  –  yerli  soltanlar,  məliklər,  bəylər,  ağalar  və  b.  gəlirdi.  Ali  ruhani 

nümayəndələri  yerli  feodallar  içərisində  böyük  nüfuza  malik  idilər.  Lakin 

Azərbaycandakı  feodal  torpaq  mülkiyyəti  iyerarxiyası  bəzi  Qərbi  Avropa 

ölkələrində olduğu kimi, çoxpilləli deyildi. 

Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası feodal torpaq mülkiyyətinə 

ciddi  təsir  göstərirdi  [60].  Hələ  istilanın  gedişində  Azərbaycanın  xanları  bəzi 

yerlərdə,  məsələn,  Qarabağ,  Şəki,  Şirvan,  Talış  və  Naxçıvanda  tədricən,  bəzi 

yerlərdə  (Gəncə,  Quba  və  Bakıda)  dərhal  dövlət  hakimiyyətindən  məhrum 

olmuşdular. Torpaq sahibləri olaraq qalsalar da, xanların əksəriyyəti dövlət başçısı 

hüququnu itirdi. Xan üsuli-idarəsinin ləğvi və onu komendant üsuli-idarəsi ilə əvəz 

olunması  ilə  birlikdə  öz  əhəmiyyətini  itirdi,  bəylərin  iri  hakim  xanlardan  vassal- 

asılı münasibətlərdə aradan qalxdı [61]. 

Şimali  Azərbaycanın  feodal  torpaq  mülkiyyətinin  köhnə  formaları, 

məsələn, tiyul, mülk, mülki-xalisə və vəqf qalmaqda davam edirdi. 

Çar hökuməti tiyul torpaqların bağışlanılmasının əvvəllər burada mövcud 

olan  qaydasını  əsasən  qoruyub  saxladı.  XIX  yüzilliyin  birinci  yarısında  tiyulların 

bəxş edilməsi üçün əsas səbəb rolunu feodalların hərbi və digər xidmətləri, onların 

çarizmə  sədaqəti  oynayırdı.  Bu,  əyalət  komendantlarının  çoxsaylı  ―bəxşetmə 

fərmanlarında‖ və onların hərbi dairə rəislərinə sərəncamlarında parlaq surətdə əks 

olunmuşdur.  Məsələn,  Qafqaz  ordusunun  baş  komandanı  Tormosov  1811-ci  ildə 

Quba  əyalətinin  218  kəndli  həyəti  olan  Keuxanlı,  Mirzəkənd,  Xudat,  Padar  və 

digər  dövlət  kəndlərinin  kollegiya  assessoru  Ağa  bəy  Sadıqova  bağışlanması 

barədə göstəriş vermişdi. 

Şirvan komendantı 1822-ci ildə 4 kəndin mustafa bəyin istifadəsinə Talış 

müvəqqəti idarəsi bir sıra  kəndlərin  Alxazov familiyalı bəyə  bağışlanması barədə 

əmr  vermişdi.  Belə  bəxşetmələr  nəticəsində  feodal  əksər  hallarda  torpaq  yox, 

ondan  vergilər  götürmək  hüququ  alırdı.  Bəxşetmə  fərmanlarında  torpağın 

bağışlanmasına  çox  nadir  hallarda  rast  gəlinir.  Azərbaycanın  istilasından  sonrakı 

tiyul feodal torpaq institutunun xüsusiyyətlərindən biri də məhz bu olaraq qalırdı. 

Tiyul torpaqları bir qayda olraq, feodalın ömürlük sahibliyində olurdu. Bu 

torpaqlar satmaq və bağışlamaq obyekti ola bilməzdi; ancaq hüquqi varisin özünün 

çarizm qarşısında xidmətlərə malik olduğu halda irsən keçə bilərdi. Tiyul barəsində 


sərəncam  vermək  hüququ  müstəsna  olaraq  çar  hökuməti  idarələrinə  məxsus  idi. 

Tiyul feodalın tam xüsusi mülkiyyəti deyildi, feodal torpaq sahibliyi forması olub, 

şərti xarakter daşıyırdı. 

XIX yüzilliyin I yarısında Azərbaycanda mülk formasında geniş yayılmış 

şəxsi  feodal  torpaq  mülkiyyəti  də  mövcud  idi.  Mülk  ali  hakimə  xidmət  borcu  ilə 

əlaqədar  olmayan  irsi,  tam  feodal  torpaq  mülkiyyəti  forması  idi.  Mülk  satıla, 

başqasına güzəştə gedilə, bağışlana bilərdi və s. 

Mülki  sahibi  onun  tam  sahibi  kimi  ―mülkədar‖  adlanırdı  [62].  Təkcə 

torpaq deyil, su da (əgər suvarma arxı xüsusi şəxsin – feodalların vəsaiti hesabına 

qazılırdısa) mülk ola bilərdi. Bu halda su mülkədarın mülkünə çevrilir və mülkədar 

su və bu su ilə suvarılan torpaqlar üçün bütün kəndlilərdən öz xeyrinə vergi toplaya 

bilərdi. 

Mülki-xalisə  mülkün  növlərindən  biri  idi.  Bəylərə  məxsus  olan  mülki-

xalisə torpaqları onların tam xüsusi mülkiyətində idi. Feodal torpaq mülkiyyətinin 

bu  kateqoriyasının  sahibləri  məhkəmə  və  vergi  immunitetinə  malik  idilər.  Bu  o 

deməkdir  ki,  mülki-xalisə  torpaqlarında  yaşayan  kəndlilərdən  yığılan  bütün 

vergilər sahibkarın ixtiyarına keçirdi. Mülki-xalisə torpaqları keçmiş xanlıqların  – 

Lənkəran,  Şəki,  Şirvan,  Qarabağ  və  Quba  əyalətlərinin  ərazilərində  mövcud  idi. 

Mülki-xalisə ən çox Lənkəran əyalətində yayılmışdı. 

Nəhayət,  Azərbaycanda  məscidlər,  monastırlar  və  digər  dini  idarələr 

feodal mülkiyyətçiləri rolunda çıxış edirdilər. Müxtəlif mənqul (daşınan – Red.) və 

qeyri-mənqul  əmlakdan  (o  cümlədən  də  torpaqdan)  ibarət  olan  vəqflər  onların 

mülkiyyətində  idi.  Xüsusi  feodal  torpaq  mülkiyyətinin  ümumi  kütləsində  vəqf 

torpaqlarının xüsusi çəkisi cüzi idi. Lakin Şuşa məscidləri böyük miqdarda torpağa 

malik idilər. Bibiheybət şeyxlərinin Bakı yaxınlığındakı iri torpaq sahələri də vəqfə 

aid idi. Azərbaycanın digər yerlərində də vəqflər var idi [63]. 

XIX  yüzilliyin  I  yarısında  çarizmin  Azərbaycandakı  aqrar  siyasəti  iki 

mərhələdən  ibarət  olmuşdur.  Birinci  mərhələ  Şimali  Azərbaycanın  Rusiya 

tərəfindən istilasının başa çatmasına qədər – 1828ci ilədək istila dövrünü, ikinci və 

bundan sonrakı illəri əhatə edir. Şimali Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən 

işğalı zamnaı hakim sinfin İranla əlaqəsi burada hələ güclü idi. Xanlıqların yuxarı 

təbəqələrinin  müəyyən hissəsinin İrana  meyil etməsi bunun nəticəsi idi. Ona görə 

də yerli hakim sinfin ilk zamanlar ―etibarsız‖ sayılırdı. 

İstilanın lap  əvvəlindən çarizmin aqrar siyasəti  mülkədar  hökmranlığının 

aləti  kimi  mütləqiyyətin  sosial  mahiyyətinin  doğurdu.  Təbii  ki,  Azərbaycanda 

çarizmin  sosial  dayağı  ancaq  yerli  feodallar  ola  bilərdi.  Lakin  çar  hökuməti  bu 

sosial  siyasətini  çox  mürəkkəb  xarici  və  daxili  şəraitdə,  Azərbaycanda  hakim 

sinfinin  bir  hissəsinin  əldə  silah  ölkənin  Rusiya  tərəfindən  istilasına  qarşı  çıxdığı 

bir  şəraitdə  həyata  keçirməli  olurdu.  Təbiidir  ki,  bu,  Rusiya  hökumətini  manevr 

etməyə,  yerli  feodallara  çarizmə  sədaqətlə  qulluq  göstərməyə  məcbur  etmək 

məqsədilə onlara siyasi və iqtisadi təzyiq üsulları axtarmağa vadar edirdi. 


Belə  şəraitdə  çarizm  torpaq  sahiblərinin  –  bəylərin  torpaq  sahibliyinin 

hüquqi cəhətdən sənədləşdirilməsindən istifadə edərək, belə bir tezis irəli sürdü ki, 

guya əsrlərdən bəri Azərbaycanda feodal münasibətləri olmamış və tiyuldar bəylər 

torpaq  sahibkarı  deyil,  xeyirlərinə  kəndlilər  tərəfindən  bəzi  mükəlləfiyyətlər  icra 

olunan  torpaq  ―idarəçiləridirlər‖.  Bu  tezis  yerli  feodallara  təzyiq  göstərmək  üçün 

çarizmin əlinə güclü silah verdi: hökumət bu tezisə arxalanaraq, ona xəyanət etmiş, 

etibarsızlar  aırasına  düşmüş,  yaxud  sadəcə  olaraq,  bəslənilən  ümidləri 

doğrultmamış  istənilən  feodalın  torpaqlarını  müsadirə  etmək  imkanı  qazandı. 

Müsadirə  olunmuş  mülklər  xəzinənin  ixtiyarına  keçir,  yaxud  da  digər  feodalın 

―idarəsinə‖  verilirdi.  Sonuncu  hökumətdən  torpaq  alarkən  yadında  hökumətdən 

torpaq alarkən möhkəm yadında saxlamalı idi ki, o, torpağı ancaq idarə edir, özü də 

bu  hüquqa  o,  mütləqiyyətə  sədaqətlə  və  canı-dildən  xidmət  güstərdiyi  müddətə 

malikdir. Beləliklə, torpağın belə ―idarəyə‖ verilməsi tiyuldar-feodalları çarizmdən 

tam  iqtisadi  asılılığa  salmağa  çalışanlar  üçün  əlverişli  idi.  Bununla  yanaşı,  belə 

vəziyyət çarizmin  üçün  həm  də ona görə əlverişli idi ki, o özünü  Azərbaycandakı 

bütün məskun torpaqların ali mülkiyyətçisi elan edir, bu isə ona torpaqları kütləvi 

surətdə tiyuldarlardan müsadirə etmək səlahiyyəti verirdi. 

Çarizmin  bu  dövrdəki  torpaq  siyasəti  öz  əksini  1818-ci  ildə  verilmiş 

ağalar ―Əsasnamə‖sində tapmışdır. Qazax, Şəmşəddil və Borçalı distansiyalarının 

ağalarına  şamil  edilmiş  əsasnamə  buna  əsaslanırdı  ki,  bütün  ağalar  kəndlərin 

sahibkarları deyildir və Rusiyaya göstərdikləri xidmətlərin müqabilində bu kəndləri 

ancaq ―idarə‖ edirdilər. 

Çar  hökuməti  idarələri  digər  əyalətlərdə  də  xüsusi  torpaq  sahibliyinə 

münasibətdə eynilə bu cür siyasət yürüdürdü. Lakin onlar daim qeyd edirdilər ki, 

torpaqları ―idarə‖ etmək hüququ hökumətin bəxş etdiyi mərhəmətdir və bu hüquqa 

ancaq  çarizmə  sədaqətlə  qulluq  edənlər  layiqdirlər.  Birinci  mərhələdə  çarizmin 

Azərbaycandakı torpaq siyasətinin ümumi xüsusiyyətləri belə idi. 

1830-cu  il  reskripti  və  yerli  feodalları  tiyul  hüququnda  torpaq 

paylanmasına feodallarla çarizmin ittifaqını yaratdı. Doğrudur, bir qədər sonra çar 

hökuməti bu ittifaqa zidd müəyyən addımlar da atdı, 1841-ci il qanununu verdi. Bu 

qanunla Qazax və Şəmşəddil distansiyaları ağalarının torpaqları xəzinənin xeyrinə 

müsadirə  edildi.  Lakin  rus  zadəganlarının  bu  yerlərə  keçmək  istəməsi,  habelə 

Azərbaycan  xan  və  bəylərinin  güclü  müxalifəti  və  narazılığı  üzündən  bu  siyasət 

müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı  və  hökumət  yerli  feodallarla  pozulmuş  ittifaqı  bərpa 

etməyə  tələsdi.  1846-cı  il  6  dekabr  tarixli  reskripti  yerli  feodallara  münasibətdə 

çarizmin bu yeni siyasətinin təzahürü oldu. Bu qanun tiyuldarlara təntənəli sutərdə 

bildirirdi ki, çar mərməməti sayəsində onlar ixtiyarlarında olmuş bütün torpaqların 

tamhüquqlu irsi mülkiyyətçilərinə çevrilirdi. 

Şimali  Azərbaycanın  Rusiya  tərəfindən  istilasından  sonra  feodal  asılı 

kəndlilər iki qrupa – xəzinə (dövlət) və xüsusi sahibkar kəndlilərinə bölünürdülər. 

Çar  hökuməti  torpaqların  əksər  hissəsini  öz  əlində  cəmləşdirmişdi.  Bu  torpaqları 


becərən və xəzinə tərəfindən feodal istismarına məruz qalan kəndlilər dövlət və ya 

xəzinə kəndliləri adlandırmağa başladılar. 

Hələ  Şimali  Azərbaycanın  istilası  gedişində  əvvəllər  əmlakları  müsadirə 

edilmiş  xanların  feodal  asılılığında  olmuş  kəndlilərin  böyük  bir  hissəsi  çar 

xcəzinəsinin  sərəncamına  keçmişdi.  Türkiyəpərəst  və  iranpərəst  meyilli  bəylərin 

əlindəki torpaqları və bu torpaqlardan istifadə edən kəndlilərin bir hissəsi də dövlət 

kəndliləri  sırasında  daxil  edilmişdi.  Azərbaycanın  bütün  əyalətlərdən  dövlət 

kəndlilərinin  sayı  sahibkar  kəndlilərinin  sayına  nisbətən  xeyli  çox  da  xüsusi 

sahibkar torpaqları, müvafiq olaraq həm də xüsusi sahibkar kəndliləri çoxluq təşkil 

edirdi. 


XIX  yüzilliyin  40-cı  illərinin  ortalarına  yaxın  Xəzər  vilayətinin  6 

qəzasında  –  Şirvan,  Qrabağ,  Şəki,  Lənkəran,  Bakı  və  Quba  qəzalarında  585794 

nəfərlik  kənd  əhalisinin  394548  nəfərini  bu  vilayətin  68,6%-ni  dövlət  kəndliləri 

təşkil edirdi. Dövlət kəndliləri bu vilayətin 63211 kəndli həyətini əhatə edən 1441 

kəndində yaşayırdı. Dövlət kəndliləri inzibati cəhətdən Dövlət Əmlakı Nazirliyinə 

tabe idilər [64]. 

Dövlət  kəndliləri  rəiyyət  və  rəncbərlərdən  ibarət  idi.  Rəiyyətlər  xəzinə 

kəndlilərinin əksər kütləsini təşkil edirdilər. Dövlət rəiyyətləri icmalar (camaatlar) 

halında yaşayır, bir qayda olaraq, dövlətə məxsus pay torpağı sahələrindən istifadə 

edir  və  özlərini  istehsal  vasitələrinə  (iş  heyvanlarına,  kənd  təsərrüfatı  alətlərinə) 

malik idilər. Onlar torpaqla kifayət qədər təmin edilməmişdilər. Dövlət rəiyyətləri 

çox  vaxt  aztorpaqlılıqdan  əziyyət  çəkir,  bu  da  xüsusən  əkin  torpaqlarına 

münasibətdə  hiss  olunurdu.  Dövlər  kəndlilərinin  əkin  torpaqlarının  çatışmazlığı, 

demək olar ki, bütün əyalətlərdə müşahidə edilirdi. Dövlət əmlakı palatasının rəsmi 

məmulatlarına  görə,  hər  bir  dövlət  rəiyyətinə  düşən  orta  pay  torpağının  sahəsi 

təxminən 3-3,5 desyatinə bərabər idi. Halbuki hökumət orqanlarının öz hesablarına 

görə, təsərrüfatla məşğul olmaq üçün hər kəndliyə ən azı 5 desyatin torpaq sahəsi 

lazım idi. 

Dövlət  rəiyyətləri  xəzinəyə  çoxlu  vergi  ödəyir  və  mükəlləfiyyətlər 

deaşıyırdılar. Bu vergilər içərisində ən geniş yayılanı natura ilə ödənilən vergi idi. 

Vergi sistemi bir qədər qaydaya salınmışdı: saysız-hesabsız xırda vergilər bir və ya 

iki  vergidə  birləşdirilmiş,  yəni  hər  il  müəyyən  məbləğdə  alınan  birbaşa  vergilərə 

çevrilmişdi.  Bu,  xan  üsuli-idarəsi  dövründə  vergi  sistemində  mövcud  olmuş 

özbaşınalığı müəyyən dərəcədə məhdudlaşdırırdı. 

Dövlət  rəiyyətlərinin  mükəlləfiyyətlərini  nizamlamaq  üçün  çar 

hökumətinin  göstərdiyi  cəhd  Azərbaycan  dövlət  kəndində  bu  dövrdə  baş  verən 

sosial dəyişikliklər prosesində mühüm rol oynadı. 

Əyalətlərin əksəriyyətində dövlət kəndlilərinin ödədikləri vergilər kəndlər 

və  ya  kəndli  həyətləri  üzrə  deyil,  sahələr  (nahiyələr)  üzrə  müəyyənləşdirildi. 

Vergilərin  sonrakı  bölgüsü  yerli  inzibati  orqanların  ixtiyarında  idi.  Vergilərin 



toplanmasında,  bir  qayda  olaraq  nə  kəndlilərin  torpağının  sahəsi,  nə  onların  iş 

heyvanının miqdarı, nə də ailələrdəki işçi qüvvəsinin sayı nəzərə alınırdı. 

Vergi  sistemində  bəzi  mühüm  dəyişikliklər  hələ  1819-cu  ildə  Şəki 

əyalətində həyata keçirilmişdi. Natural vergilərin yerinə pul vergiləri qoyulmuşdu. 

―Malcəhə‖ və ―darğalıq‖ da pul vergilərinə çevrilmişdi. Əgər XIX yüzilliyin 20-ci 

illərində Şəki əyalətində ərzaqla toplanılan vergi çoxluq təşkil edirdisə, 40-cı illər 

ərəfəsində natural və pul formalarının nisbəti, demək olar ki, eyni idi. 

XIX  yüzilliyin  30-cu  illərinin  əvvəllərində  maliyə  nazirliyinin  tapşırığı 

üzrə  Zaqafqaziyada  vergi  sistemi  yoxlanıldı.  Bu  yoxlama  ayrı-ayrı  əyalətlərdə 

dövlət  kəndlilərinin  vergi  və  mükəlləfiyyətlərinin  növləri  və  məbləği  arasında 

fərqin xeyli olduğunu aşkara çıxartdı. 

Vergilərin  bölünməsi  sistemi  və  onların  yığılması  üsulu  da  bir-birindən 

xeyli fərqlənirdi. Məsələn, Şirvan əyalətində vergilər hər kənd, Qarabağ əyalətində 

hərbir kəndli  həyəti, Lənkəran əyalətində isə  mahallar üzrə təyin olunurdu. Bütün 

bunlar  yerli  hakimiyyət  orqanlarının  özbaşınalıqları  üçün  geniş  imkanlar  açırdı. 

Buna  baxmayaraq  30-cu  illərdə  çar  hökuməti  əvvəlki  vergi  sisteminə  bəzi 

dəyişikliklər  və  əlavələr  etməklə  kifayətləndi.  Bununla  yanaşı,  hökumət  vergi  və 

mükəlləfiyyətlərin ümumi həcmini artırmağa, natural vergiləri pul vergiləri ilə əvəz 

etməyə  can  atırdı.  Özü  də  həyata  keçirilən  dəyişikliklər  bütün  əyalətlər  üçün 

bərabər deyildi. 

30-cu  illərdə  keçirilmiş  dəyişikliklər  nəticəsində  Qarabağ  və  Talış 

əyalətlərində  pul  rentasının  xüsusi  çəkisi  xeyli  artdı.  Lakin  burada  dövlət 

rəiyyətlərinin  natural  mükəlləfiyyətlərinin  də  böyük  həcmi  qalmaqda  idi.  Quba 

əyalətində yerli hakimiyyət orqanları əvvəllər mövcud olmuş pul vergisini və taxıl 

natural  vergisini,  demək  olar  ki,  dəyişdirmədən  qoruyub  saxlamışdılar.  Burada 

ərzaq  vergisinin  xüsusi  çəkisi  pul  vergisini  xeyli  üstələyirdi  .  30-cu  illərdə  Bakı 

əyaləti dövlət kəndlilərinin də vergiləri xeyli artmışdı. 

Dövlət  rəiyyətləri  xəzinənin  xeyrinə  poçt  stansiyaları  və  keşikçi 

məntəqələrinin  saxlanılması,  araba  və  yanacaq  verilməsi,  tikinti  materiallarının 

daşınması,  xəzinə  tikintiləri  və  yol  çəkilməsi  üçün  işçi  verilməsi  kimi 

mükəlləfiyyətləri də yerinə yetirməli idilər. 

XIX  yüzilliyin  birinci  yarısında  Azərbaycanda  köhnə  vergi  sisteminin 

əsasən  saxlanılması  şəraitində  həm  toplanan  vergi  və  mükəlləfiyyətlərin  ümumi 

həcminin,  həm  də  xüsusən  pulla  toplanan  verginin  xüsusi  çəkisinin  xeyli  artması 

baş vermişdi. Sonuncu vəziyyət əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı üçün əlverişli 

şərait yaratsa da, obyektiv surətdə mütərəqqi əhəmiyyətə malik olsa da, vergilərin 

pulla ödənilməsinə keçid kəndli təsərrüfatları üçün çox ağır idi. Bir sıra qəzalarda, 

xüsusən  də  şəhərlər  və  yollardan  uzaq  yerlərdə  yerlərdə  dövlət  rəiyyətlərinin 

təsərrüfatlarının  bazarlarla  əlaqəsi  çox  zəif  idi  və  pul  vergilərinin  toplanması  çox 

vaxt bu təsərrüfatların müflisləşməsinə gətirib çıxarırdı. 



Feodal-asılı  dövlət  kəndlilərinin  az  hissəsini  rəncbərlər  təşkil  edirdi. 

Dövlət rəncbərləri başlıca olaraq üç qəzada – Talış, Şəki, Şirvanda cəmləşmişdilər. 

Talış qəzasında çəltik plantasiyalarında çalışan rəncbərlər əkər adlanırdılar. Dövlət 

əkərləri Talış əyalətindəki dövlət kəndlilərinin 6%-ni təşkil edirdi. 

1842-  ci  ildə  Şəki  qəzasında  ipəkçilik  təsərrüfatında  çalışan  647  dövlət 

rəncbəri  ailəsi  var  idi.  Onlar  qəzadakı  bütün  dövlət  kəndlilərinin  4%-ni  təşkil 

edirdilər. 

1844-cü  ildə  Şirvan  əyalətindəki  xəzinə  ipəkçilik  təsərrüfatında  (511  tut 

bağında)  630  dövlət  rəncbəri  ailəsi  işləyirdi.  Bundan  başqa,  xəzinə  çəltik 

plantasiyalarında  da  təxminən  bu  qədər  rəncbər  çalışırdı.  Onlar  qəzanın  bütün 

kəndlilərinin təxminən 6%-ni təşkil edirdilər. 

Rəncbərlərin  əksəriyyəti  torpaqsız  olsalar  da,  kiçik  pay  torpaqları  olan 

rəncbərlər də var idi. Rəncbərlərin istismarı başlıca olaraq biyar formasında həyata 

keçirilirdi. Onlar rəiyyətlərə nisbətən daha amasız istismara məruz qalırdılar. Var-

yoxdan çıxmış rəncbərlərin çoxu daxma və zirzəmilərə sığınırdılar. 

Çəltikçilik təsərrüfatları rəncbərlərinin vəzifəsinə həm səpin, həm də biçin 

və  döyüm  daxil  idi.  Çəltik  plantasiyalarındakı  ağır  biyar  işlərinin  müqabilində 

rəncbərlər  toplanmış  məhsulun  1/3-ni  və  ya  2/1-ni  alırdılar.  Dövlət  rəncbərlərinin 

əksər  hissəsi  taxılçılıqla  məşğul  olur,  biyar  işləri  müqabilində  məhsulun  yarısını 

alırdılar. 

Dövlət  rəncbərləri  xəzinə  tərəfindən  qeyri-insani  istismara  məruz 

qalırdılar.  Talış  qəzasında  bütün  əkərlər  ildə  hər  ailədən  gümüş  pulla  2  manat 

zemstvo    vergisi  ödəməli  idilər;  bu  mükəlləfiyyət  onların  üzərinə  1840-cı  ildə 

Zaqafqaziyada  mülki  idarəçiliyin  yenidən  qurulması  ilə  əlaqədar  olaraq 

qoyulmuşdu.  Zemstvo  mülkiyyətindən  əlavə,  xəzinə  hər  həyətdən  əlavə  hər  əkər 

həyətindən  gümüş  pulla  daha  17  man.  40  qəp.  qoparırdı.  ―Təkcə  vergi  və 

mükəlləfiyyətlərin ödənilməsindəki bu ölçüsüz fərq əkərlər ifrat yoxsulluğa gətirib 

çıxarmışdı‖. 

Tut bağlarında  və  kənd təsərrüfatlarının digər sahələrində  çalışan  əkərlər 

də ağır vergi və mükəlləfiyyətlər yükü daşıyırdı. 

XIX yüzilliyin 40-cı illərində xüsusi sahibkar kəndliləri Xəzər vilayətində 

585794 nəfərlik bütün kənd əhalisinin 121116 nəfərini və ya 20,6%-ni təşkil edirdi. 

Dövlət  kəndliləri  kimi,  sahibkar  kəndliləri  də  rəiyyət  və  rəncbərlərə  bölünürdü. 

Sahibkar  kəndlilərin  pay  torpağı  orta  hesabla  3-3,6  desyatinə  bərabər  idi  [65]. 

Vilayətin ayrı-ayrı əyalətləri üzrə rəiyyətlərin torpaqla təmin olunmasının vəziyyəti 

orta  aşağıdakı  kimi  idi:  hər  rəiyyət  ailəsinə  Bakı  əyalətində  3,6  desyatin,  Şirvan 

əyalətində  3,5  desyatin,  Şəki  əyalətində  2  desyatin  və  Quba  əyalətində  1,25 

desyatin torpaq sahəsi düşürdü [66]. 

Çarizmin ən yaxşı torpaqların köçürmə fondu adlanan fond üçün müsadirə 

olunmasına  gətirib  çıxaran  müstəmləkəçi  köçürmə  siyasəti  sahibkar  kəndlilərin 

vəziyətinə  ağır  təsir  göstərirdi.  Sahibkar  rəiyyətlərin  aztorpaqlılıqdan,  suvarma 


suyunun çatışmazlığından  əziyyət çəkir, çox vaxt ağır şərtlərlə çar xəzinəsi və  ya 

yerli  feodallardan  torpaq  icarəyə  götürmək  məcburriyətində  qalırdılar.  Rəiyyətlər 

həm öz feodalları, həm də xəzinə tərəfindən amansız istismara məruz qalırdılar. 

Feodal  vergisi  rəiyyətlərdən  hər  üç  formada  –  işləyib  ödəmə,  natural  və 

pul formalarında alınır, özü də natural forma üstün mövqe tuturdu. 

XIX yüzilliyin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda bəy rəiyyətlərinin vergi 

və  mükəlləfiyyətlərinin  sayı  35-ə  çatırdı  [67].  Bu  çoxsaylı  mükəlləfiyyətlərin 

içərisində  rəiyyətlər  üçün  ən  ağır  və  zəhmətlisi  işləyib  ödəmə  mükəlləfiyyəti  idi. 

Rəiyyətlər  öz  feodalları  üçün  biyara  getməyə  borclu  idilər,  onun  bütün  kənd 

təsərrüfatı  işlərini  yerinə  yetirirdilər.  Bundan  əlavə,  rəiyyətlər  elliklə  ildə  3  gün 

feodal  üçün  işləməli  idilər.  Azərbaycan  qəzalarının  əksəriyyətində  bu 

mükəlləriyyət  əvrəz,  Şəki  qəzasında  isə  məci  adlanırdı.  Rəiyyətlər  biyar  və 

əvrəzdən  başqa,  fərdi  sutərdə  digər  biyar  işlərini  də  yerinə  yetirirdilər.  Kəndlilər 

bəzən  malikanələrin  işlər  müdiri  –  darğa  üçün  də  işləyirdilər,  onlar  bəyin 

torpaqlarının əkir, məhsulu yığır, ot biçir, tikinti üçün ağac materialı daşıyır, bəyə 

kömür,  habelə  müxtəlif  münasibətlərdə  ona  məcburi  ―hədiyyələr‖  verirdilər. 

Sahibkar  rəiyyətlərin  mükəlləfiyyətləri  nizama  salınmamışdı  və  onalr  nəinki  ayrı-

ayrı əyalətlərdə hətta, iki qonşu kəndində belə eyni deyildi. 

Çar  müstəmləkəçiləri  kənddə  sinfi  mübarizənin  kəskinləşməsindən  və 

kəndin  müflisləşməsinin  güclənməsindən  (bu  isə  xəzinə  gəlirlərinin  azalması 

təhlükəsini  yaradırdı)  ehtiyat  edərək,  kəndli  mükəlləfiyyətlərinin  nizamlanması 

üçün  bəzi  cəhdlər  göstərirdilər.  Feodal  istismarının  ən  yüksək  həddini 

qanunvericilik  yolu  ilə  müəyyənləşdirmək  üçün  ilk  cəhd  1812-ci  ildə  Quba 

komendantı tərəfindən edilmiş, lakin bu cəhd, eləcə  də  1824-cü ildə  həmin Quba 

əyalətində  digər  komendant  tərəfindən  göstərilmiş  ikinci  cəhd  tam 

müvəffəqiyyətsizliyə  uğramışdı.  1819-cu  ildə  Qazax  distansiyasında  kəndli 

mükəlləfiyyətlərinin ağaların xeyrinə olaraq nizamlanması cəhdi də uğursuz oldu. 

Bu  cəhdlərin  uğursuzluğu  qismən  uzun  müddət  çarizmin  yerli  feodalların  torpaq 

hüquqlarına  münasibətdə  qəti  müəyyənləşmış  mövqeyə  malik  olmaması  ilə  bağlı 

idi. 


Sahibkar  rəiyyətlərinin  geniş  yayılmış  vergiləri  malcəhət,  salyana, 

darğalıq, at arpası və s. idi. Bütün bu mükəlləfiyyətlər natural xarakter daşıyırdı. 

Malcəhət kənd təsərrüfatı bitkisi məhsulundan torpaq sahibkarının xeyrinə 

ayrılan hissədən ibarət idi. O, adətən dənli bitkilər məhsulun 

1

/

10



, pambıq və ipək 

məhsulunun isə 

1

/

5



hissəsi həcmində toplanırdı. 

Darğalıq  mükəlləfiyyəti  də  əsasən  natural  xarakter  daşıyırdı.  Darğalığın 

ancaq  cüzi  hissəsi  pulla  yığılırdı.  Darğalığın  həcmi  dəyişkən  olur,  çox  vaxt 

məhsulun 20%-nədək artırdı [68]. 

Sahibkar  kəndliləri  bəy  atlarının  yemlənməsi  üçün  feodallara  ―at  arpası‖ 

adlanan  daha  bir  natural  mükəlləfiyyət  icra  etməyə  borclu  idi.  Rəiyyətlərin 

məhsulunun 20%-ə qədəri at arpasının ödənilməsinə gedirdi. 


Bu iri mükəlləfiyyətlərdən başqa, sayı haqq-hesaba çətin gələn xeyli digər 

natural vergilər də mövcud idi. Xırda natural mükəlləfiyyətlər məzlum, zəif kəndli 

təsərrüfatları  üçün  ağır  yük  idi.  Onların  ödənilməsi  zamanı  feodal  tez-tez  adətləri 

öz xeyrinə pozurdu. 

Natura  ilə  toplanan  vergilərin  ödənilməsi  zamanı  törədilən  özbaşınalıqlar 

nəticəsində  onların  ağırlığı  kəskin  surətdə  artırdı.  Belə  özbaşınalıqlar  malcəhətin 

toplanması  zamanı  xüsusilə  tez-tez  baş  verirdi.  Demək  lazımdır  ki,  vergilərin 

toplanmasında  vahid  qayda  yox  idi,  hər  bir  əyalət  üçün  hər  feodalın  özünün 

kəndliləri istismar etmək sistemi mövcud idi. 

Rəiyyətlərin  pul  mükəlləfiyyətləri  də  (cütbaşı,  bağbaşı,  toy  pulu  və 

bayramlıq) rəngarəng idi. Cütbaşı – cütə qoşulan öküzlər üçün alınırdı; bağbaşı  – 

meyvə, üzüm və tut bağları üçün yığılan vergi idi; toy pulu hər toya görə müxtəlif 

məbləğlərdə alınırdı (məsələn, Şirvan  əyalətində hər toydan gümüş pulla 3  man.), 

bayramlıq – novruz və qurban bayramları günü yığılırdı [69]. 

XIX  yüzilliyin  40-cı  illərinin  əvvəllərində  hər  sahibkar  rəiyyətinin 

sahibkarın  xeyrinə  ödədiyi  vergi  mükəlləfiyyətləri  pul  hesabı  ilə  ildə  Qarabağ 

qəzasında  25  manata,  Nuxa  qəzasında  5  man.  31  qəpiyə  çatırdı.  Hər  yerdə 

görünməmiş  dərəcədə  geniş  yayılmış  özbaşınalıqlar  mükəlləfiyyətlərin  ağırlığını 

daha  da  artırırdı.  1818-ci  ildə  general  Yermolov  bu  barədə  yazırdı:  ―...tatar 

(Azərbaycan – Red.) distansiyalarında Borçalı, Qazax və Şəmşəddil ağaları çoxdan 

bəri  qara  camaat  üzərində  özlərinə  o  dərəcədə  hakimiyyət  götürüblər  ki,  bu 

sonuncu (qara camaat – Red.) ...tamamilə qula çevrilmişdir. Elə bir mükəlləfiyyət, 

elə bir mükəlləfiyyət yox idi ki, ağa onu özbaşına mənimsəməyə bilməsin‖. 

Təhkimçi  çar  mütləqiyyəti  sahibkar  rəiyyətlərini  əvvəlki  kimi  öz 

feodallarından  şəxsi  asılılıq  vəziyyətində  saxlayırdı.  Lakin  buna  baxmayaraq, 

Azərbaycanda  sahibkar  rəiyyətləri  hüquqi  cəhətdən  Rusiya  və  Gürcüstanın 

təhkimli kəndlərindən xeyli fərqlənirdilər.Hər şeydən əvvəl Azərbaycanda sahibkar 

rəiyyətləri  alğı-satqı,  onları  torpaq  sahibkarlığının  tam  ixtiyarına  verən  əşya 

hüququnun 

obyekti 


deyildilər; 

rəiyyətlər 

feodalın 

torpağına 

təhkim 

olunmamışdılar.  Onlar  heç  olmasa,  hüquqi  cəhətdən  də  olsa,  öz  yaşayış  yerlərini 



tərk  edə  və  digər  feodalın  torpağına  keçə  bilərdilər.  Lakin  əslində  sahibkar 

rəiyyətinin bir sahibkarın yanından digərinin torpağına keçməsi çox az hallarda baş 

verirdi.  Bu  da  rəiyyətlər  tərəfindən  feodalların  xeyrinə  mükəlləfiyyətlərin  yerinə 

yetirilməsi  ilə  əlaqədar  idi.  Ona  görə  də  sahibkarlar  öz  yanlarından  getmiş 

rəiyyətləri  geri  qaytarmağa  cəhd  göstərəndə  bu  onunla  şərtlənirdi  ki,  rəiyyətlər 

sahibkarların  xeyrinə  müəyyən  mükəlləfiyyətləri  yerinə  yetirməyə  borclu  idilər. 

Rəiyyətlərin  belə  asılı  vəziyyəti  onunla  əlaqədar  idi  ki,  onlar  torpağa  yox,  feodal 

mükəlləfiyyətləri yerinə  yetirməyə borclu idilər. Hüquqi cəhətdən yerli feodallara 

kəndlilər üzərində  məhkəmə - polis hakimiyyəti verilməmişdi, lakin bəylər faktiki 

olaraq  belə  hakimiyyətdən  istifadə  edirdilər.  Çar  hakimiyyət  orqanları  həmişə 

bəylərin  tərəfində  duraraq,  kəndlilərin  əsarət  altında  saxlanmasında  və  istismar 


olunmasında  onlara  kömək  edirdi.  Torpaq  sahibləri  öz  kəndlərində  qayda-qanuna 

əməl olunmasına nəzarət edir və kəndlilərin bir-birinə olan iddialarını (o cümlədən, 

əmlak  iddialarını),  habelə  az  əhəmiyyətli  cinayətləri  yerli  adət-ənənələr  əsasında 

həll edirdilər. 

Polis və  məhkəmə  hakimiyyətinin  feodallar tərəfindən həyata keçirilməsi 

onlara  kəndlilər  üzərində  çox  böyük  hakimiyyət  verirdi.  Bu,  torpaq  sahibləri 

tərəfindən  hər  cür  sui-istifadəyə  və  azğınlıqlara  əlverişli  zəmin  yaradırdı.  1842-ci 

ildə  Lənkəran  qəzasının  Qızılağac  kəndinin  sakinləri  öz  sahibkarları  mayor  Şirəli 

bəydən  şikayət  ərizəsi  vermişdilər.  17  bənddən  ibarət  olan  bu  ərazidə  feodalın 

törətdiyi azğınlıq və zoraçılıq əks olunmuşdu. 

Sahibkar  kəndlilərinin  tərkibində  rəncbərlər  var  idi.  Sahibkar  rəncbərləri, 

bir  qayda  olaraq,  pay  torpaqlarına  və  istehsal  vasitələrinə  malik  deyildilər.  Onlar 

işləyib  ödəmə  mükəlləfiyyətlərini  yerinə  yetirir,  ona  görə  də  rəiyyətlərə  nisbətən 

daha  amansız  istismara  məruz  qalırdılar.  Eyni  zamanda  rəncbərlər  icmanın 

tərkibinə  daxil  deyildilər.  Rəiyyətlərdən  fərqli  olaraq,  rəncbərlərin  feodallardan 

asılılığı icma vasitəsilə elliklə zəmanətə bağlılıqla deyil, sahibkarlardan daha güclü 

şəxsi tabeçiliklə əlaqədar idi [70]. 

İstilanın ilk dövründə digər feodal institutları kimi, rəncbərlər institutu sa 

nəinki  ləğv  olundu,  hətta  bir  qədər  genişləndi.  Xüsusi  sahibkar  rəncbərləri 

sıralarının  genişlənməsinin  başlıca  mənbəyi  xan  bəxşişləri  idi.  Xanın  əmri  ilə 

istənilən  rəiyyət  rəncbərə  çevrilə  bilərdi.  Rəncbərlərin  sıraları  həmçinin  digər 

xanlıqlardan  olan  qaçqınların  və  feodal  ara  müharibələrində  alınmış  əsirlərin 

hesabına genişlənirdi. İstiladan sonra var-yoxdan çıxarıcı feodal ara müharibələrinə 

son  qoyuldu.  Bunun  nəticəsində  də  rəncbər  sıralarının  genişlənməsinin  əsirləri 

mənbəyi  aradan  qalxdı.  Lakin  rəncbərlik  sıralarının  rəiyyətlər  hesabına 

genişlənməsi davam edirdi. Çar hakimiyyət orqanları Quba qəzasında rəiyyətlərin 

rəncbər kimi paylanmasını geniş tətbiq edirdi. 1824-cü ilə aid olan məmulatlardan 

görünür  ki,  xüsusi  şəxslər  1353  rəncbərə  malik  idilər.  Onların  böyük  əksəriyyəti 

çar hakimiyyət orqanları – müxtəlif komendantlar, hərbi-dairə rəislərivə Qafqazın 

baş komandanları tərəfindən  paylanılmışdı.  1353 rəncbərlərdən yalnız  337 nəfəri, 

yəni 25%-dən bir qədər azı vaxtilə xanlar tərəfindən paylanılmışdı. Qalanlarını isə 

çar  müstəmləkəçiləri  rəncbərə  çevirmişdilər.  Yerli  feodallara  münasibətdə 

hakimiyyət  orqanlarının  belə  ―səxavəti‖  çarizmin  yerli  feodalların  şəxsində 

mütləqiyyətə  sosial  dayaq  yaradılmasına  yönəldilmiş  sosial  siyasətin  ayrılmaz 

tərkib hissəsi idi [71]. 

Feodalların özlərinə də ixtiyarlarında olan kəndlərdən rəncbər tələb etmək 

hüququ verilmişdi. Bunlar rəncbərlərin sıralarının doldurulmasının ―qanuni yolları 

idi‖. Lakin bəzən feodallar rəiyyəti zorla torpaq sahələrindən məhrum edir, onların 

özlərini  isə  rəncbərlərə  çevirirdilər.  Rəncbər  sıralarının  genişləndirilməsinin  daha 

bir yolu mövcud idi: feodallar paydar kəndliləri də zorla rəncbərlərə çevirirdilər. 



Rəncbər sıralarının  genişlənməsi ilə  yanaşı, onların ixtisar olunması kimi 

əks prosesi də gedirdi. Hökumət orqanları özlərinə düşmən olan feodalları iqtisadi 

təqibə  məruz  qoyaraq,  onları  rəncbərlərdən  məhrum  edirdi.  Məsələn,  Quba 

əyalətində belə müsadirələrin hesabına sahibkar rəncbərlərinin sayı kəskin surətdə 

azalmışdı.  Rəncbərlik  geridə  qalmış  feodal  institutu  idi.  Rəncbər  əməyi  az 

məhsuldar olduğundan, məhsuldar qüvvələrin inkişafına maneə törədirdi. 

Rəncbərlər  rəiyyətlərə  nisbətən  daha  amansız  istismara  məruz  qalırdılar. 

Onlar  bir  qayda  olaraq,  öz  təsərrüfatlarına  malik  olmayıb  ancaq  bəylər  üçün 

işləyirdilər,  yəni  rəncbərlər  feodal  rentası  işləyib  ödəmə  rolunu  icra  edirdilər. 

Feodalların təsərrüfatında işin müqabilində rəncbərlər məhsulun cüzi hissəsini, çox 

vaxt 4,1-ni alırdılar [72]. 

 


Yüklə 11,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin