AZƏrbaycan diLİ VƏ tariXİ

Qubadan 100 ev köçürdüb, Dərbəndin üç ağaclığında ona məxsus bir 
qala tikdirdi. Məhəmməd xan cürbəcür vasitələrlə üsminin işinə  əngəl 
törədirdi. Bundan əlavə, mənfəət verdiyi və  əlaqəyə girdiyi üçün 
Dağıstan  əmirləri,  əyanları  və  əhalisi gündən-günə  Fətəli xanın 
dövlətinə daha artıq meyil göstərirdilər. Üsmi artıq böyük işlərə qarışa 
bilmədiyindən, naçar qalıb barışmağa məcbur oldu. 
Məhəmməd xanın oğlu Şahmərdan bəy ögey anasından olan qardaşı 
Surxay ilə  ədavətli idi. Buna görə atası  Məhəmməd xandan inciyib, 
Fətəli xana meyil göstərərək xidmət edirdi. Fətəli xan da Dərbənd 
üstündə sayılan Kürə nahiyəsinin aşağı hissəsini Qəbərək kəndinə qədər 
və Qubanın Güney mahalını ona verdi. Ayrıca camaat olan Qurah 
mahalını da Şahmərdan bəy özü ələ keçirdi. Beləliklə, Məhəmməd xan 
da müxalifət iqtidarında olmayıb, müdara ilə keçinirdi. 
Bu zaman Təbərsəran  əmirəsi Xanım vəfat etdi. Mirzə  nəvəsi 
Əliqulu Sail oğlu qulluq göstərmək bəhanəsilə lal məsumla dostdaşdı. 
Rüstəm qadisin köməyilə onu iki oğlu ilə öldürüb, məsumluğa keçdi. 
Fətəli xanın xidmətində Gavduşan döyüşündə öldürülmüş qardaşı Şeyx 
Əli məsumun oğlanları: Məhəmmədhüseyn bəy, Söhrab bəy,  Şamxal 
bəy və Mustafa bəy Qubaya getdilər. Fətəli xan bir müddətdən sonra 
Əliqulu məsumu Dərbəndə  gətirib həbs edərək Salyana göndərdi. Özü 
isə qoşunla gedib, Məhəmmədhüseyn bəy  Şeyx  Əli oğlu məsumu, 
keçmiş  məsumların oturağı olan Çıraq kəndində  məsumluğa oturtdu. 
Ondan sonra qardaşlan: Söhrab məsum,  Şamxal məsum və  oğlu 
Qırxlarqulu məsum bir-birinin ardınca əmirlik etdilər. 
Şəki hökmranlığında müstəqil olan Hüseyn xan aralığa düşən 
ədavətə görə əmisi Cəfər ağanı öldürüb, öz xanədanında ədavət toxumu 
əkdi. Hacı Çələbinin oğlu Hacı Əbdülqadir öz tərəfdarları ilə ondan üç 
çevirdi.  İbrahim xanın köməyilə Kür çayı  kənarında, Dardoqqaz adlı 
yerdə sakin oldu. Hüseyn xan bir neçə  dəfə onun üzərinə gedib 
vuruşdusa da, məqsədə nail olmadan geri qayıtdı. Bu 
müvəffəqiyyətsizlikdən sonra o, Hacı  Əbdülqadirin tərəfdarları olan 
qutqaşınlı Kəlbəli sultanı, qışlaqlı Hacı Ağanı və Hacı Rəsul bəy Hacı 
 
 
143

Şeyx Əli oğlunu həbsə aldı. Bir az keçəndən sonra Hacı Rəsul qaçdı, o 
biri iki nəfər isə öldürüldü. 
Həmin hicri 1193 (1779)-cü ildə  ədalətli və hünərli bir əmir olan 
Vəkil Kərim xan vəfat etdi. O, qoşununun intizamına və ölkəsinin 
asayişinə çalışıb, 30 ilə yaxın İranda hökmranlıq etdi. O, çox insaflı olub 
səltənətin qədr və qiymətini gözlədiyindən, ancaq Vəkil ləqəbilə 
kifayətlənmişdi. Zəndiyyə dövləti də  əmirləri arasına düşən ixtilaf 
nəticəsində tez puç olub aradan çıxdı. 
Hicri 1194 (1780)-cü ijdə Hacı  Əbdülqadir, Hacı  Çələbinin  əmisi 
oğlu Hacı  Rəsul bəy Hacı  Şeyx  Əli oğlunun köməkliyi,  Ərəş 
məlikzadələri və  Şəki  əyanının ittifaqilə  qəflətən Nuxu qalasına 
soxuldu. 22 il hökmranlıq sürməkdə olan Hüseyn xanı öldürüb, hökumət 
bayrağını qaldırdı. Hüseyn xan hünərli,  şücaətli, gözəl tədbirli və 
düzgün fikirli olmaqla bərabər, təbiətən rəhmsiz bir adam idi. 
Ağa Məhəmməd xan Qacar hüdud boyunu tutduğu zaman, Gilan 
hakimi Hidayətulla xan məğlub olub, kömək tələbilə Bakıya, buradan da 
Qubaya gəldi. Fətəli xan Salyan və Talış yolu ilə Mirzə  bəy Bayatın 
komandası altında 9000 qoşun göndərib, onu Rəştdə  əvvəlki yerində 
oturtdu. 
Hicri 1196 (1781)-cı ildə dindar, ədalətli bir əmir olan bakılı Hacı 
Məlikməhəmməd xan Hacı Mirzə Məhəmməd xan oğlu, 11 yaşlı oğlu II 
Mirzə Məhəmməd xanı dayısı Fətəli xanın himayəsi altında Bakı hakimi 
təyin etdi. Özü Ətəbatə (Kərbəla və  Nəcəfə) ziyarətə gedib, Nəcəf-
əşrəfdə vəfat etdi. 
Bu zaman Məhəmmədhəsən xan Fətəli xanın bacısı Fatma xanımı öz 
oğlu Məhəmmədrza bəy üçün istədi. Fatma xanımı keçmişdə  Vəkil 
Kərim xan da öz oğlu  Əbülfət xana namizəd etmişdi. Onun qardaşı 
Ağası xan, Fətəli xanın  Şirvan iddiasında olduğunu bilib, bu işdən 
narazı idi. Özü də  Əlvənddə sakin idi. Füzulinin bu beytini yazıb ona 
göndərdi: 
 
Kuhkən Şirinə öz nəqşin çəkib vermiş firib,  
Gör nə cahildir yonar daşdan öziçün bir rəqib. 
 
Məhəmmədsəid xan da cavabında, Füzulinin bu beytini yazıb 
göndərdi: 
 
Kuhkən künd eyləmiş bin tişəni bir dağ ilə,  
Bən qoparıb atmışam bin dağı bir dırnaq ilə. 
  
 
144

Xülasə, Fətəli xanın bacısını almaq səbəbinə, iki qardaşın arasına 
ayrılıq düşdü. Hicri 1198 (1784)-ci ildə  Fətəli xan Ağası xana kömək 
edən  İbrahim xanın üzərinə getdi, Ağdamı dağıtdı  və Qarabağın aşağı 
mahallarını talan etdi. Hacı  Əbdülqadir xan da Şəki qoşunu ilə onunla 
yoldaş idi. Bu səbəbə  İbrahim xan, atası öldürüldüyü zaman Qarabağa 
qaçıb, məhbus olan Məhəmmədhəsən ağa Hüseyn xan oğlunu gizlincə 
azad edib Cara göndərdi. Məhəmmədhəsən ağa Car ləzgilərinin 
köməkliyilə Şəkinin üzərinə yürüş etdi. Birinci dəfə məğlub oldu. İkinci 
dəfə isə qalib gəldi. Hacı  Əbdülqadir xan da Əlvəndə  Ağası xanın 
yanına qaçdı. Ağası xan onu tutub, qoşunla onu təqib və  tələb edən 
Məhəmmədhəsən xana verdi. Məhəmmədhəsən xan, atasının intiqamı 
üçün onu yeddi oğlu ilə  bərabər öldürdü. Deyirlər ki, o, (Hacı 
Əbdülqadir xan) igid və cəsarətli bir əmir olub, amma cüzi işlərdə çox 
şiddət göstərərmiş. 
Fətəli xan hicri 1199 (1785)-cu ildə  Ağası xan və onun müttəfiqi 
Məhəmmədhəsən xan ilə müharibə etmək qəsdilə Şirvana getmişdi. Bu 
zaman qardaşı qarabağlı İbrahim xandan üz çevirmiş olan Mehrəli bəy 
Fətəli xanın yanında idi. Bir gecə Bakıdan Şirvana getdiyi zaman, yolda 
Ağası xanın böyük oğlu  Əhməd bəyə rast gəldi, aralarında müharibə 
oldu, Mehrəli bəy öldürüldü. Fətəli xan onun cənazəsini kamal-
ehtiramla Qarabağa göndərdi. Bu hadisədən sonra İbrahim xanla Fətəli 
xan dostlaşmağa başladı. Ağası xana qarşı  hər iki tərəfdən qoşun 
göndərildi. Ağası xan məcbur qalıb Fətəli xanın hüzuruna gəldi, 
oğlanları ilə  bərabər məhbus olaraq, Qubaya göndərildi. Bundan sonra 
Fətəli xan Şəki üzərinə yürüş etdi. Bu müharibədə  məğlub olan 
Məhəmmədhəsən xan öz bacısını Fətəli xana verib barışdı. Fətəli xan da 
ittifaqı möhkəmləndirmək məqsədilə öz bacısı Huri Peykər xanımı ona 
verdi. Həmin il cəsarətli, xoşrəftar və eyni zamanda, xasiyyətcə vüqarsız 
və kinli bir şəxs olan Mürtəzaəli Şamxal vəfat etdi. Qardaşı Məhəmməd 
şamxallığa oturdu. Hicri 1201 (1787)-ci ildə  Fətəli xan Məhəmməd 
Şamxalın qızı Kiçik Bikəni Üsminin bacısından olan Əhməd ağa adlı 
oğlu üçün aldı, çoxlu cehiz və böyük bir dəbdəbə ilə Dərbəndə gətirdi. 
Əmir Həmzə Üsmi də  həmin il vəfat etdi və qardaşı Ustar xan onun 
yerinə təyin olundu. 
Öz qardaşının  ələ keçməsindən qorxuya düşən Məhəmmədsəid xan 
gizlicə keçmişdəki işlərin  əvəzini almağa çalışırdı. Fətəli xan, Ağası 
xanı, Əhməd bəy və Məhəmməd bəy adlı iki böyük oğlanları 
 
145

ilə hakim təyin etmək bəhanəsilə Qubanın Qonaqkənd kəndinə gətirdi. 
Məhəmmədsəid xan, Qəsaniyə  və buradan da Qəbələyə getdi. Fətəli 
xanın damadı  Məhəmmədrza bəy onu qarşıladı. Fətəli xan Ağası xanı 
oğlanları ilə Bakıya göndərdi. Özü isə  Ağsuya gələrək Məhəmmədrza 
xanı Şirvana hakim təyin etdi. Lakin həqiqətdə özü hökmranlıq edirdi. 
Bu zaman Fətəli xan bir nəfər göndərib Məhəmmədsəid xanı 
oğlanları ilə  bərabər və  Ağası xanın oğlu Mustafa bəyi 
Məhəmmədhəsən xandan istədi. Məhammədsəid xan işi arzusu xilafinə 
görüncə, naçar qalıb, Fətəli xanın yanına gəldi. O, iki oğlu - Mahmud 
bəy və  İskəndər bəylə Salyan və  Məhəmmədrza xan da Qubaya 
göndərilərək, həbsə alındılar. 
Bu hadisə zamanı  Məhəmmədsəid xanın oğlanları - Əsgər bəy, 
Qasım bəy və  Ağası xanın oğlu Mustafa bəy Qarabağa qaçmışdılar. 
Ərəşli Məlikəlinin qardaşı  oğlu  Şəhabəddin sultan, Məhəmmədhəsən 
xanın əmrilə onları aldadaraq tutdu. Məhəmmədhəsən xan onların üçünü 
də buxovlayıb, Fətəli xanın elçisi Məhəmmədkərim bəy Hacı  Səfərəli 
bəy oğlu və öz inanılmış adamı Hacı Seyid bəylə  Şirvana göndərdi. 
Təsadüfi olaraq Göyçay yolu kənarında, Şəki və Şirvan sərhədində, Ali-
Sərkar tərəfdarlarından bir nəfər, belə bir yalan şayiə buraxdı: guya 
Fətəli xan Şəki tacirlərini soyub həbsə almışdır, özü də müharibəyə 
hazırlaşır. Hacı Seyid bəy 
Şirvan xanzadələrini buraxıb, 
Məhəmmədkərim bəyi buxovlayaraq geri qayıtdı. Bu 3 nəfər Cara, 
buradan da Avara getdilər. Novsəl xanın qardaşı oğlu və damadı Əmmə 
xanı  əmilərinin qanını almaq üçün Şirvana gətirdilər. Yanında hazır 
qoşunu olmayan Fətəli xanı  Ağsu  şəhərində 9 ay mühasirəyə aldılar. 
Axırda Fətəli xan öz qızı Pəricahan xanımı və Salyan nahiyəsini Əmmə 
xanın  əmisinin qan bahasına namizəd edib barışdı.  Əmmə xan Avara, 
Şirvan xanzadələri isə Qarabağa, oradan da osmanlı Axalkalakına 
getdilər. 
Bu zamanlar Mürtəzaqulu xan Qacar öz qardaşı  Ağa Məhəmməd 
xandan üz çevirib, Bakıya və mühasirədən iki ay əvvəl  Şirvana 
gəlmişdi. O, qalanı müdafiə etməkdə Fətəli xana böyük xidmət göstərdi. 
Mühasirə bitdikdən sonra da kömək istəmək üçün Rusiya 
imperatriçəsinin dərbanına getdi. 
Hicri 1202 (1788)-ci ildə, Ali-Sərkarın məhbusları olan - saf-qəlbli, 
dəyişkənməcazlı Məhəmmədsəid xan iki oğlu ilə Salyanda, 
  
 
146

iş bacaran, cəsarətli və eyni zamanda, etimada layiq olmayan Ağası xan, 
iki oğlu ilə Bakıda, Məhəmmədrza xan da Qubada öldürüldü. Ağası 
xanın övladından iki-üç nəfəri də kor edildi. 
Məhəmmədhəsən xan Əmmə xanın hadisəsindən və  şirvanlıların 
təhrikindən cəsarətləndi.  Əli Sultan bəy Mehdi bəy oğlu Cangu-tay ilə 
ittifaq edərək, qəfildən Ağsu  şəhəri üzərinə  gəldi. Müharibədə ondan 
qalibiyyət nişanələri zahir oldu və  hətta qoşunundan bir hissəsi də 
şəhərə daxil olmuşdu. Bu zaman Fətəli xan Quba və Dərbənd dəstəsi ilə 
hücuma keçdi. Əvvəlcə döyüşdə zəiflik göstərən ləzgilər də Mehdi bəy 
Məhəmmədoğlu  Şamxalın komandası altında hücuma başladılar. 
Məhəmmədhəsən xan məğlub olub Şəkiyə qaçdı.  Əli Sultan bəy də 
Mehdi bəyin vasitəçiliyilə, məğlub və qarət edilmiş qoşunu ilə Quba və 
Dərbənd yolundan vətəninə qayıtmağa izin aldı. 
Həmin il Fətəli xan gedib Ərdəbili aldı və Şahsevən əmirləri ona tabe 
oldular. Muğanlı  Həsən xan da ona səmimiyyət göstərməkdə idi. 
Əvvəlcə Qubada məhbus olan Mir Mustafa xan Qaraxan oğlu, sonralar 
onun himayəsi altında Talışda, həmçinin Hidayət xan da Gilanda 
hakimiyyət sürürdülər. Yalnız qarabağlı  İbrahim xan, olduğu yerin 
möhkəmliyinə görə düşmənlikdə davam edirdi. Lakin Qarabağın aşağı 
mahalları  Fətəli xanın hücumundan rahat deyildilər.  Şamxal, Üsmi və 
Qaziqumuq xanı ona qarşı ixlas göstərirdilər. Avar xanı  və Mehdili 
əmiri çarəsiz qalıb, onunla sülh ilə keçinirdilər. Təbərsəranın məsum və 
qadisi onun itaətkar xidmətçisi idilər. Dağıstanın azad xalqının  əyan, 
qazi və əmirlərinin çoxu onun sədaqətli tərəfdarı idilər. O, özünəməxsus 
olan Quba, Dərbənd və Salyan ölkələrindən başqa,  Şirvan ölkəsini də 
tamamilə ələ keçirdi. Bakının kiçikyaşlı xanı da onun himayəsi altında 
idi. İran dövlətinin üsuli-idarəsində olan qarışıqlıq səbəbilə Azərbaycan 
əmirlərindən bir çoxu, məsələn, Qaradağ, Təbriz və s. əmirləri Ağa 
Məhəmməd xan Qacarla düşmən olduqlan üçün himayə ediləcəkləri 
ümidlə ona səmimiyyət göstərməyə başladılar. Axırda bütün istiqlal və 
ehtişam vəsaitinə malik olan Fətəli xan, Azərbaycan və bəlkə də, bütün 
İran işlərini intizama qoymaq xəyalilə Gürcüstan valisi İrakli xanla 
görüşüb məsləhətləşmək binasını qoydu. İrakli xan da öz 
dudmanlarından Sadıq bəy Yadigar oğlunu səfir sifətilə  Fətəli xanın 
yanına göndərdi. O, qədim gürcü valiləri neslindən yadigar qalıb, 
doqquzuncu babası,  İranın qüvvətli padşahları dövründə müsəlman 
olmuşdu. Onun oğul və nəvələri indi də 
 
147

Tiflisdə yaşamaqdadırlar. Səfir Sadıq bəy Nuxada xanın hüzuruna gəlib, 
hədsiz lütf və mərhəmətə nail oldu. 
Məhəmmədhəsən xan öz əməlindən peşman oldu, əyalı olan Fətəli 
xanın bacısını  əfv və aman diləməyə göndərdi. Özü də  Fətəli xanın 
hüzuruna gəldi. Fətəli xan cah və calalla Nuxa şəhərinə getdi. Bir neçə 
gün qonaqlıq və şadlıqla keçirib, Gəncəyə yola düşdü. Cavad xan ibn-
Şahverdi xan Ziyad oğlu Qacar, ölkənin bütün əyanı ilə  bərabər Kür 
çayının kənarında onu pişvaz edib qalanın qapılarını üzünə açdı. Fətəli 
xan da.Cavad xanın  əlindən çıxmış  Şəmsəddinli mahalını Gürcüstan 
valisindən alıb ona verdi. 
Xülasə, yüksəkmərtəbəli iki vali, Şəmkir yaxınlığında bir-birilə 
görüşdülər. Rusiya dövlətindən himayə görmək ümidilə  tədbirlər 
gördülər. Geri qayıtdığı zaman Fətəli xan şiddətli bir qızdırmaya 
tutuldu. Xəstəliyi gündən-günə  şiddətləndi. Buna görə sürətlə  Şirvana, 
buradan da Bakıya, bacısının yanına getdi. Hicri 1203 (1789)-cü ildə 
mart ayının 22-də, 54 yaşında ikən vəfat etdi. 
Fətəli xan tədbirli, mərhəmətli, əzmində sabitqədəm, məmləkəti idarə 
etmək işlərində mahir bir adam idi. O, könülləri ələ almaq və düşməni 
aldatmaqda xüsusi bir məharətə malik idi. 
Hünərli bir əmir olan qaziqumuqlu Məhəmməd xan da həmin ildə 
vəfat etdi. Oğlu II Surxay xan onun yerinə keçdi. 
Fətəli xanın böyük oğlu  Əhməd xan hökumət bayrağını yüksəltdi. 
Onun başında gənclik ehtirası  və hökmranlıq qüruru var idi. O, ölkəni 
idarə etmək işlərindən bixəbərdi. Bir ildən sonra Məhəmmədhəsən xan 
köhnə  ədavətə görə onun əleyhinə olaraq şirvanlılarla ittifaq bağladı. 
Osmanlı ölkəsindən Qarabağa gəlmiş  Əsgər bəyi, Qasım bəyi və 
Mustafa bəyi öz yanına çağırdı. Hacı Məhəmmədəli xanın oğlu Manaf 
bəylə  Şirvan üzərinə  hərəkət etdi. Əhməd xan müqavimət göstərə 
bilməyib Qubaya getdi. 
Məhəmmədhəsən xan Ali-Sərkarı elat arasında, Manaf xanı isə Ağsu 
şəhərində hakim təyin etdi. Cürbəcür vasitələrlə tacirlərdən və 
başqalarından çoxlu mal topladı. Orada bir neçə gün qaldıqdan sonra 
Şəkiyə qayıtdı. Bir həftədən sonra Ali-Sərkar gəlib Ağsu şəhərini aldı, 
zəif təbiətli və  tədbirsiz Manaf xanı öldürdü. Bunların hamısından 
böyük olan Əsgər xan Məhəmmədsəid xan oğlunu hökumətə oturtdular. 
Mustafa bəy Əlvəndə gedib Qətran səngərində oturdu. 
  
 
148

Hicri 1205 (1791)-ci ildə Əhməd xan ilə bakılı II Mirzə Məhəmməd 
xan arasında ədavət düşdü. Əhməd xan ona xəracgüzarlıq vədə verən I 
Mirzə Məhəmməd xanın oğlu Məhəmmədqulu ağanın təhrikilə bir dəstə 
qoşunu Salyana getmək bəhanəsilə Bakıya göndərdi. Məhəmmədqulu 
ağa da gizlicə Bakıya gəlib, öz tərəfdarlarının köməyilə, azacıq 
döyüşdən sonra şəhəri aldı. Mirzə  Məhəmməd xanı Qubaya göndərdi. 
Məhəmmədqulu xan müstəqil olub, Əhməd xana vergi vermədi. Əhməd 
xan da öz gördüyü işdən peşman olub, Mirzə Məhəmməd xana kömək 
üçün Bakıya bir dəstə qoşun göndərdi. Məhəmmədqulu xan naçar qalıb, 
Mirzə  Məhəmməd xanın evində Nadir şah dövründən qalan malların 
talan edilməsi haqqında ölkə əhalisinə əmr verdi. Bu vəsilə ilə əhalinin 
çoxu Mirzə Məhəmməd xandan qorxub, Məhəmmədqulu xana tərəfdar 
oldu. Mirzə  Məhəmməd xan naçar qalıb bir sıra mühasirə  və 
müharibədən sonra Qubaya döndü. 
Məhəmmədhəsən xan da Manaf xanın öldürülməsi münasibətilə Ali-
Sərkardan incimişdi. Əhməd xanın yanına üzr üçün bir elçi göndərdi və 
Şirvanın alınmasında ona kömək edəcəyini vəd etdi. Əhməd xanla 
Məhəmmədhəsən xan öz qoşunları  və Dağıstan ləzgilərilə  gəlib, Ağsu 
şəhərini iki tərəfdən mühasirə etdilər. Mühasirə xeyli uzandı, istilər də 
şiddətləndi.  Əsgər xan Məhəmmədhəsən xanın ordusundakı  ləzgilər 
üçün gizli olaraq nağd və mal ilə 5000 tümən göndərdi. Beləliklə, 
qoşunun arasına ayrılıq düşdü. 
Bu hadisədən bir az sonra Əhməd xan vəfat etdi. Onun Salyanda naib 
olan 13 yaşlı qardaşı Şeyx Əli ağa, hökmran olmaq üçün Qubaya gəldi. 
Yeddi yaşlı Həsən ağa adlı qardaşım naib adı ilə Salyana göndərdi. 
Əsgər xanın hökmranlığından 6 ay keçmişdi. Təbiətindəki süst-lüyə 
görə Şirvan əyanı ondan üz çevirib qardaşı Qasım bəyin hökumət başına 
keçməsində ittifaq etdilər.  Əsgər xan bir müddət dustaq olub, sonra 
Şəkiyə qaçdı. Qasım xan, Mustafa bəyin səngərinə hücum etmək üçün 
Əlvəndə getdisə  də, məğlub olub geri qayıtdı. O, əhəmiyyətsiz  şeylərə 
çox fikir verirdi. Verdiyi hökmdə  aşağı  təbəqələr ilə yuxarı sinif 
arasında təfavüt qoymurdu. Bu cəhətdən şirvanlılar ondan iycimişdilər, 
o da Şirvan əhlini özünə bədxah sayırdı. Qasım xan hədiyyə və sovqat 
göndərərək, Məhəmməd  Şamxalın oğlu  Şahbaz bəyi bir dəstə  ləzgi ilə 
gətirdib, xalqa müsəllət etdi. O bu 
 
149

hərəkətilə hökuməti əldə saxlamaq və ölkənin asayişini mühafizə etmək 
fikrində idi. 
Nəhayət, hicri 1206 (1792)-cı ildə Şirvan əyanının, xüsusilə Yüzbaşı 
bəy Hövzi və Ömər Sədarinin təklifilə, Mustafa bəy  Əlvənddən gəlib 
şəhərdə hökumət bayrağını yüksəltdi. Qasım xan isə öz tərəfdarlarından 
bir dəstə ilə Qəbələ yolundan Qubaya getdi. 
Həmin ildə Ustar xan Üsmi vəfat etdi. Əli bəy  Əmir Həmzə  oğlu 
üsmi oldu. Səxavətli, lakin bərkürəkli bir əmir olan bakılı 
Məhəmmədqulu xan da vəfat etdi. Qardaşı  oğlu Hüseynqulu ağa Hacı 
Əliqulu ağa oğlu bir neçə  bəyin - dayısı  oğlu və damadı Qasım bəy 
Mənsurxan bəy oğlunun və sair tərəfdarlarının səyilə hökumət başına 
keçdi. Mirzə Məhəmməd xan Quba qoşunu ilə yenə Bakı üzərinə gəldi. 
Hüseynqulu xan şəhərdə, Mirzə  Məhəmməd xan isə  kəndlərdə gah 
müharibə, gah da sülh edib, ölkəni və  mədənləri öz aralarında 
bölüşdürürdülər. 
Bu zaman, Mustafa xan Göyçayın kənarına və Surxay xan da 
Xaçmaza gəlib, Qəbələnin üç mahalını üsyana qaldırdılar.  Ərəşli 
Şəhabəddin sultan da qarabağlılardan bir dəstə 
gətirdib 
Məhəmmədhəsən xanın  əleyhinə qalxdı. Lakin Məhəmmədhəsən xan 
özünü igidcəsinə müdafiə edərək Surxay xanı, Mustafa xanı  və 
qarabağlıları  tədricən geri qayıtmağa məcbur etdi. Gözəl tədbirlərlə 
ölkəni aram etməklə məşğul oldu. 
Şəhabəddin sultan qalanın möhkəmliyinə  və qonşu  əmirlərin 
himayəsinə arxalanaraq düşmənçilikdə inad edir, Ərəş  və  Ağdaş 
mahallarını rahat qoymurdu. Məhəmmədhəsən xan bir neçə  dəfə onun 
üstünə yeridi, ancaq qalib gələ bilmədi. Axırda Şəhabəddin sultan təslim 
olmaq və  Məkkəyə getmək arzusu ilə  Məhəmmədhəsən xanın yanına 
gəldi. Övlad və əqrəbasından bir çoxu ilə bərabər öldürüldü. 
Hicri 1208 (1794)-ci ildə  Məhəmmədhəsən xan və  Şeyx  Əli xan, 
Qasım xana yardım üçün Ağsu  şəhəri üzərinə  gəldilər. Bir neçə aylıq 
mühasirədən sonra bir gün güclü yağış  və  şiddətli seldən çadırlar 
xəsarətə  uğradı. Ordunun vəziyyəti xarablaşdı. Mühasirədəkilər Sədari 
Ömər sultanın sərkərdəliyi ilə hücuma keçib, mühasirə edənləri məğlub 
etdilər. Şeyx Əli xan və Məhəmmədhəsən xan öz mülklərinə qayıtdılar. 
Qasım xan da Quba ilə  Şəki arasında olan Qaraburqa dağında özünə 
oturaq seçdi. 
  
 
150

Hicri 1209 (1795)-cu ildə  cəsarətli və safqəlbli Üsmi Əli bəy vəfat 
etdi. Mamay ləqəbilə  məşhur olan Rüstəm xan ibn-Sultan ibn-Xan 
Məhəmməd ibn Əhməd xan Üsmi əmirliyə oturdu. II Mirzə Məhəmməd 
xan arif və dinclik sevən bir əmir olduğundan, çox vaxt mülki işlərlə 
məşğul olmurdu. Hüseynqulu xan bundan istifadə edərək bir gecə 
Şirvan qoşununun köməyi ilə gizlincə gəlib, neft mədəni olan Balaxanı 
qalasını aldı. Bura o zaman Mirzə Məhəmməd xanın hökumət mərkəzi 
idi. Keçmişdə buraya Əməlian da deyərdilər. Mirzə  Məhəmməd xan 
yenə Qubaya getdi. 
Cənubi Qafqaz ölkələri iğtişaş  və inqilab məhəlli olmuşdu. Belə 
qanşıq bir zamanda İran ölkəsinin hökmranlığı şövkətli Qacar sülaləsinə 
keçdi. Ağa Məhəmməd xan bu ölkəni almağa hərəkət etdi. 
Əbdürrəzzaq bəy Məasiri-sultaniyyə
1
 adlı  əsərində deyir: Abağa 
xanın canının əmrilə bu tayfanın rəislərindən Sərtaq adlı bir nəfər Arqun 
xana atabəy təyin edilib, Xorasan və  Təbəristanda  əmirülüməra 
olmuşdu. Onun Qacar adlı bir oğlu vardı, bu tayfanın çoxu onun 
nəslindəndir. Onlardan (qacarlardan) bir çoxu da zaman keçdikcə Rum 
və  Şam vilayətlərinə getmişlər.  Əmir Teymur onlardan 50000 ailəni 
gətirib  İrəvan, Gəncə  və Qarabağ nahiyələrində yerləşdirdi. Onlar 
gündən-günə artıb, cah və calal sahibi oldular. Qacar əmirlərindən bir 
çoxu da Səfəvilər dövründə etibarlı hökumət adamları olub, 
Ermənistanda və Şirvanda yüksək iqtidara malik idilər. İrəvan hakimləri 
həmin nəsildən olmuşdur. Gəncə  və Qarabağ hakimləri də Ziyadoğlu 
ləqəbilə, Xudafərin körpüsündən başlayaraq, Sınıq körpüdən yuxarı olan 
Şülaver kəndinə  qədər hökmranlıq edirdilər. Bunlar Muğanın böyük 
şurasında Nadir şahın səltənətinə razılıq verməyib, Səfəviyyə dövlətinin 
bərqərar olmasını  tələb edirdilər. Buna görə Nadir şah  İran səltənəti 
taxtına oturunca, onların əzəmət və iqtidarını qırmaq istəyərək, Qarabağ 
əhalisinin bir çoxunu Xorasana köçürdü. Bərgüşad və  Xəmsə 
məliklərini onların ixtiyarından çıxarıb, Azərbaycan sərdarına tapşırdı... 
Qazax və Borçalı mahalı  əhalisini Gürcüstan valisinin ixtiyarına verdi. 
Bu səbəblə  həmin xanlar çox zəif düşüb ancaq Gəncə  ətrafının 
hökmranlığı ilə kifayətlənirdilər. 
                                                           
1 Qacar tarixi haqqında yazılmış ilk əsərlərdən biridir. Müəllifi  Əbdürrəzzaq bəy ibn Necəfquludur. "Məasiri-
sultaniyye" mətbəə üsulilə İranda çıxan birinci kitablardan olub, hicri 1241 (1825/26)-ci ildə Təbrizdə çap olunmuşdur. 
 
 
151

 Hicri 1218 (1804)-ci ildə Rusiya sərdarı knyaz Sisianov hücum ilə 
Gəncəni aldı...  İrəvan, Gəncə  və Qarabağ  əhalisi və  əmirlərinin çoxu, 
Qacar nəslindən olduğu üçün, onlar çox vaxt Şirvan ölkəsində sakin və 
hökmran olmuşlar. Buna görə Dağıstan əhalisi bu hüdud sakinlərinə indi 
də Qacar deyirlər. 
I  Şah Abbas Səfəvi 30000 qacar ailəsini buradan köçürdüb, 
Xorasanın Mərv nahiyəsində  və Astarabadın Mübarəkabad qalası 
ətrafında yerləşdirdi.  İranda hökumət sürən indiki şahların sülaləsi 
Astarabad qacarları  nəslindəndir. Doğrudur, "Məasiri-sultaniyyə" 
müəllifi bu sülaləni Astarabadın qədim qacar sakinlərindən sayır, lakin 
bunların babalarının Gəncə  Şəmkiri  ətrafında olmaları xalq arasında 
məşhurdur.  Şəmkir  şəhəri xarabalarının aşağı  tərəfində, çayın sol 
sahilində, onların yurdları, ev və səkilərinin yeri Mehdibəyli adı ilə indi 
də görünməkdədir. 
Bu sülalədən olan Fətəli xan, Şah Təhmasibin yanında çox cah-
calala,  əzəmət və iqtidara malik idi. Nadir şah,  Şah Təhmasibə 
yaxınlaşınca, şahın məzacını ondan çevirdi. Hətta hicri 1139 (1726)-cu 
ildə onun işini bitirdi. Onun iki oğlu qaldı. Biri Məhəmmədhəsən xan 
idi. Nadir şah dövründə Astarabad nahiyələrində üsyan qaldırıb məğlub 
oldu və türkmən çöllərində dolanmağa başladı. O, Nadir şah 
öldürüləndən sonra gəlib Təbəristan, İraq və Azərbaycanı aldı, sərdarlıq 
ləqəbilə sikkə  və xütbə sahibi oldu, Azad xan və  Kərim xan Vəkil ilə 
müharibə etdi. Axırda hicri 1178 (1759)-ci ildə öz nökərlərinin  əlində 
öldürüldü. Kiçik qardaşı Məhəmmədhüseyn xandan iki oğlan qalmışdı: 
biri Ağa Məhəmməd xan, o biri Hüseynqulu xan. Kərim xan Vəkil girov 
adı ilə bunları  həmişə öz yanında saxlayırdı. Bu böyük əmirin 
vəfatından sonra Ağa Məhəmməd xan Astarabada gedib, gündən-günə 
cah-calalını və səltənət büsatını artırdı. Zəndiyyəyə qalib gəlib, tədricən 
İraq, Təbəristan, Gilan və Azərbaycan ölkələrini fəth etdi. Hicri 1209 
(1795)-cu ildə Qarabağı  fəth etmək məqsədilə Xudafərin körpüsünü 
təmir edib Pənahabad (Şuşa qalası) üzərinə yürüş etdi. İbrahim xan İran 
qoşununun bu tərəfə keçməsinə yol verməmək üçün bu körpünü xarab 
etmişdi. Ağa Məhəmməd xan Topxana mənzilində yerləşib, qalanı 
mühasirə etməyə başladı. Təqribən bir aydan sonra Gürcüstana hərəkət 
etdi. Qətl və qarətdən və Tiflis şəhərini xarab etdikdən sonra qayıdıb 
Muğanın Çehilnam adlı yerində qışladı. Şirvan, Bakı, Şəki və Dərbənd 
hakimləri ərizə və 
  
 
152

hədiyyələr göndərib sədaqət izhar etdilər. Şəki hakimi Məhəmmədhəsən 
xan Hüseyn xan oğlu, Ağası xanın oğlu Mustafa xanın əleyhinə təbliğat 
aparmaq üçün öz inanılmış adamı, Hacı Seyid bəy adlı bir nəfəri Ağa 
Məhəmməd xanın hüzuruna göndərdi. Lakin o, Məhəmmədhəsən xanın 
özündən şeytanlıq etdi. Sərdar olan Qacar Mustafa xan Dəvəli, Mustafa 
xanı  cəzalandırmaq üçün təyin olundu. Məhəmmədhəsən xan da Şəki 
qoşunu ilə zahirdə onun köməyinə  təyin edildi. Şirvanlı Mustafa xan, 
Xançobanı tayfasını toplayıb Ağsu  şəhərini Fit dağına köçürməyə  əmr 
verdi. Yaşayış vəsaitinin azlığından və soyuğun şiddətindən əhalinin bir 
çoxu fəlakət və zillətə  məruz qaldı, bir çoxu da Qubaya və  Dərbəndə 
dağıldı. Sərdar gəlib  şəhərdə qalan malları qarət etdi. Bundan sonra o, 
Ağdaş mahalına, buradan da Xaçmaz mahalına gəlib, Tərkəş  kəndində 
dayandı. Məhəmmədhüseyn xanın qardaşı Səlim ağa bu hadisədən 8 ay 
qabaq Cara qaçmışdı. O, Car və avar qoşunu ilə Əliskəndər Hüzzatinin 
sərkərdəliyi ilə  Şəkini almağa hərəkət etdi. Məhəmmədhəsən xanı 
məğlub edib, şəhəri Gələsən-Görəsən adlanan yerə köçürdü. 
Məhəmmədhəsən xanın yeddi oğlunu öldürtdü. Bunlardan biri qubalı 
Fətəli xanın bacısı  oğlu idi. Öz bacısını qarabağlı  İbrahim xana verib, 
onun qızını da özü üçün aldı. Məhəmmədhəsən xan yardım almaq 
ümidilə  sərdarın yanına gəldi. Sərdar  əksinə olaraq Məhəmmədhəsən 
xanın gözlərini çıxardıb, dustaq olaraq Təbrizə göndərdi, çünki 
qabaqcadan Ağa Məhəmməd xan Şəki  əhalisinin  şikayətinə  və Hacı 
Seyid bəyin böhtan və iftirasına görə, Məhəmmədhəsən xanı kor etmək 
xüsu-sunda ona fərman göndərmişdi. Bu hadisədən xəbər tutmaq üçün 
Ağa Məhəmməd xan onu öz yanına çağırdı. O da 200 və ya 300 nəfərlə 
orduya gedərkən, bir dəstə  şirvanlıya rast gəldi. Sərdar döyüşdə 
öldürüldü. 
Bu zaman, rus qoşununun gəlməsi xəbəri alındı. Quba, Salyan və 
Dərbənd hakimi Şeyx  Əli xan dərbəndli Xızır bəy Hacı  bəy oğlu 
Qorçunu göndərib, Ağa Məhəmməd xandan kömək istədi. Lakin onun 
qoşunu azuqə azlığı, heyvanların qırılması  və  qışın  şiddətindən çox 
pərişan bir halda idi. Həm də, ola bilsin ki, bəzi mülahizələrə görə 
ruslarla müharibə etmək istəmirdi. Buna görə o, Xorasam almaq 
məqsədilə Tehrana hərəkət etdi. Rus qoşunu da Şirvana daxil oldu. 
Bu hadisənin təfsilatı belədir: Nadir şah ilə sülh bağladıqdan sonra 
Rusiya ilə İran dövlətləri arasında həmişə dostluq əlaqəsi vardı. 
 
153

Rus imperatriçəsi Anna İranovna, hicri 1152 (1740)-ci ildə  təşrini-
əvvəlin (oktyabrın) 17-də  vəfat etdi. Sonra Böyük Pyotrun qardaşının 
qız nəvəsi III İvan iki aylıq uşaq ikən səltənətə təyin edildi. Anası Anna, 
oğlunun  əvəzində dövlət işlərini idarə etməyə başladı. 7 ay keçəndən 
sonra Böyük Pyotrun qızı Yelizaveta ona qarşı üsyan qaldırıb, xas 
bölüklərin köməyilə taxta oturdu. Anna oğlu və  əri ilə  bərabər həbsə 
alındı. Yelizaveta 20 ildən artıq ölkənin abadlığına və millətin asayişinə 
çalışıb, Rusiya padişahı oldu. Hicri 1174 (1761)-cü ildə kanuni-əvvəlin 
25-də vəfat etdi. Vəliəhdi, Böyük Pyotrun qızı Annadan olan III Pyotr 
taxta oturdu. 6 aydan sonra onun arvadı II Yekaterina padişahlığa keçdi. 
O, ölkənin mülki vəziyyətini və qanunlarını aqilanə bir tərzdə 
möhkəmləndirdi. Sülh və müharibə  işlərini nizama salmaqla, öz 
dövlətinin  əzəmət və iqtidarını artırdı. Qafqazın cənub tərəflərində 
asayişi bərpa etmiş olan Fətəli xan öləndən sonra hər bir işdə  iğtişaş 
əmələ  gəldi. Bu zaman İranda yüksək bir iqtidara malik olan Ağa 
Məhəmməd xan Qacar bu ölkəni tutmaq fikrinə düşdü. Gürcüstana 
girib, qətl-qarətə başladı. 
Hicri 1210 (1796)-cu ildə imperatriçə  İran ilə müharibəyə başladı. 
Qraf Zubovun baş komandası altında güclü bir qoşun göndərdi. General-
mayor Sobolev, itaət edib, yanına gəlmiş olan Məhəmməd xan şamxal, 
Rüstəm xan üsmi və Təbərsəran qadisi Rüstəm ilə bərabər Dərbəndin 8 
ağaclığına gəldi. Keçən il Rusiya dövlətinə ixlas göstərmək mərasimini 
təzələmiş olan Şeyx  Əli xandan tabe olmağı  tələb etdi. O isə 
gözlənilmədiyi halda müxalifət göstərdi. General həmin il şübatın 
(fevralın) 11-də  Dərbəndin xaricinə çatıb,  şimal-tərəfdən mühasirəyə 
başladı. 
Bundan bir zaman keçəndən sonra Şeyx  Əli xan, Kürə  və Qazi-
qumuq hakimi Surxay xan, süvari və piyada olaraq, 20 min qoşun 
hazırlayıb, rus ordusuna hücum etmək istədilər. General, mühasirəni 
faydasız görüb, neysanın (aprelin) ikinci gecəsi qayıdaraq, Dərvaq çayı 
kənarında yerləşdi. Neysanın (aprelin) axırında rus sərdarı qraf Zubov 
külli qoşunla Dərvaq çayı kənarına yetişdi. Ertəsi gün Dərbənd üzərinə 
hərəkət etdi. Quba və  Dərbənd süvariləri  şəhərin bir ağaclığında 
kazaklarla müharibəyə girişdilər, məğlub olub geri qayıtdılar.  Şəhər 
darvazalarını bağlayıb, qalanı müdafiə etməyə başladılar. Təbərsəran 
qadisi Rüstəm general-mayor Bulqakovu 10 min qoşunla Təbərsəranın 
ortasından, Dərvaq dərəsindən və bərk meşəlik yollar- 
 
154

dan keçirmişdi. O, mayısın (mayın) 3-də  Dərbəndin cənub tərəfində 
göründü.  Şimal tərəfində  və  Şeyx  Əli xanın tikdirdiyi böyük bürc 
hücumla alındı. Burada dərbəndlilərdən bir çoxu öldürüldü və yerdə 
qalanları qaçdılar. 
Ertəsi gün iki tərəfdən  şəhərə top, tüfəng gülləsi və qumbaralar 
yağmağa başladı. Dərbənd  əhalisi müqavimət göstərə bilməyib, Xızır 
bəy Hacı  bəy oğlu Qorçunu camaat tərəfindən vəkil göndərdilər. O da 
aman istəmək üçün sərdarın hüzuruna gəldi, xahişi qəbul olundu. Qraf 
Zubov, Şeyx Əli xanı Dərbənd və Qubanın əyan və mötəbər adamları ilə 
hüzuruna çağırdı. O, bir neçə  nəfərlə  gəlib orduda saxlandı. 6 gündən 
sonra Fətəli xanın qızı Pəricahan xanım Dərbənd və Qubanın müvəqqəti 
hakiməsi təyin edildi. Xızır bəyin təhrikilə  Dərbəndin mötəbər 
adamlarından 10 nəfəri Hacı Tərxana (Həştərxana) göndərildi. General 
Sobolev Dərbəndi mühafizə etməyə təyin edildi. Sərdar özü isə Qubaya 
yola düşdü. Quba şəhərinin yarımağaclığında, Təpələr adlı yerdə üç gün 
dayanıb Şabrana gəldi. 
Bir gün səfər zamanı, Pirə  Xəlil çölündə  Şeyx  Əli xan at çapmaq 
bəhanəsilə qoşunun içindən çıxıb qaçdı. Bu əhvalatdan Quba şəhərində 
həyəcan  əmələ  gəldi. Xanın köçü və ailəsi Buduq mahalında onunla 
birləşdi. Qraf Zubov general Bulqakovu 5 min qoşunla Quba əhalisini 
sakit etməyə göndərdi.  Şəhərin və  kəndlərin  əhalisi öz yurdlarına 
qayıtdılar.  Şeyx  Əli xan Qrız kəndinə  gəlib, buradan Qəbələ yolu ilə 
Axtıya və Misgincəyə getdi. 
Rus sərdarı Bakıya getdi. Oranın hakimi Hüseynqulu xan pişvazına 
çıxıb təltif edildi. Şəhərin mühafizəsi üçün bir dəstə soldat təyin olundu. 
Sərdar özü isə Şirvana hərəkət etdi. Şirvan hakimi Mustafa xan ona tabe 
olmayaraq, Ağsu şəhərini Fit dağına köçürtdü. Şirvanın qabaqkı hakimi 
Qasım xan, öz damadı Yüzbaşı  bəy Səfərəli bəy oğlu Hövzinin 
köməyilə Qaraburqa dağından enib gəldi. Mustafa xan qarşı dura 
bilməyib, Qarabağa getdi. İbrahim xan buna razı deyildisə  də, oğlu 
Məhəmmədhəsən ağa onun tərəfini saxlayırdı. Qasım xan ölkənin 
mötəbər adamlarını toplayıb, Kür çayı kənarına rus sərdarının hüzuruna 
gəldi. Bu xidmətin əvəzində Şirvan hökumətinə təyin edildi. 
Pəricahan xanım da sərdarın  əmrilə  və ana qohumlarının yanına, 
İlisuya getmiş olan kiçik qardaşı  Həsən ağanı Qubaya gətirdi. Ölkənin 
əyanları ilə bərabər sərdarın hüzuruna göndərdi. İmperatorun əmri 
 
155

mucibincə ona qiymətli daşlar kəsb edilmiş  cıqqa verildi və Quba 
hökumətinə təyin edilərək geri qayıtdı. 
Bu zaman Şeyx Əli xan Surxay xanın köməyilə 10 min nəfərlə Quba 
şəhərinin yarımağaclığında olan Alpan kəndinə  gəldi. Bulqakov onun 
qarşısına min nəfər soldat və bir neçə top göndərdi. Aralarında şiddətli 
döyüş oldu. Mövqenin çətin olması üzündən hər iki tərəfdən bir çox 
adam öldürüldü, ruslar geri çəkildilər... 
General Bulqakov Həsən xanla birlikdə Qubadan, Sobolev isə 
Rüstəm xan Üsmi, Məhəmməd  Şamxalın oğlu Mehdi bəy və Rüstəm 
qadi ilə bərabər Surxay xanı cəzalandırmaq qəsdilə Dərbənddən Samur 
kənarına gəldilər. Surxay xan naçar qalıb, aman istədi və sədaqətlə rus 
dövlətinə itaət edəcəyinə and içib söz verdi. Qraf Zubov Kür çayı 
kənarında qışladı, oradan Gəncəyə bir dəstə qoşun göndərdi. Gəncə 
hakimi Cavad xan Ziyad xan oğlu tabe olmaq fikrilə qabağa çıxıb qalanı 
təslim etdi. Qarabağlı  İbrahim xan və  şəkili Səlim xan da, elçilər və 
məktublar göndərməklə ixlas və itaət göstərdilər. 
Həmin il təşrin-saninin (noyabrın) 9-da imperatriçə II Yekaterina 
vəfat etdi. Oğlu I Pavel rus səltənəti taxtında oturdu. Onun səltənət 
işlərini nizama salmaq uğrundakı  tədbirlərindən, dövlətin xarici və 
daxili məsələlərindəki dəyişikliklərdən biri də bu idi ki, o, İran ilə 
müharibəni dayandırdı və qoşuna geri qayıtmaq əmri verdi. 
Hicri 1211 (1797)-ci ilin baharında vəzifədən kənar edilmiş olan qraf 
Zubov,  İran taxtına keçmək arzusu ilə bu səfərində onunla yoldaşlıq 
edər Mürtəzaqulu xan Qacar ilə bərabər, Bakıdan gəmi ilə Hacı Tərxana 
getdi. General Bulqakov bütün qoşunu ilə Dağıstan yolundan Qızlara 
hərəkət etdi. Pəricahan xanım həmin il atası  Məhəmməd  Şamxalın 
ölümü münasibətilə onun yerinə şamxallığa keçmiş olan Mehdi bəyə ərə 
getdi. Fətəli xan sülaləsinin  əsrlər boyu toplamış olduğu bütün malları 
və qiymətli şeylərini özü ilə apardı, sair vərəsələri bundan məhrum etdi. 
Bacısı Çimnaz xanımı da, Şeyx  Əli xandan icazəsiz Rüstəm qadinin 
oğlu Abdulla bəyə verdi. Həsən xan Qaytağa getdi. Rüstəm xan Üsmi 
İlisu  əmirləri xanədamndan olan onun anası Hürzad xanımı aldı. Rus 
qoşunu hələ Kafiri səhrasında idi ki, Şeyx  Əli xan Qazıqumuqdan 
Dərbəndə gəldi. 
Gəncəli Cavad xan hünərli və elm sevən bir adam olmaqla bərabər, 
qaniçən və günah işdən çəkinməyən bir əmir idi. Ölkə əhalisi ondan üz 
çevirmişdi və qonşu əmirləri də onun məhv olmasını arzu 
  
 
156

edirdilər. Buna görə ruslar qayıtdıqları zaman Gəncə ölkəsini Gürcüstan 
valisinə verdilər. Vali İrakli xan, qarabağlı İbrahim xan və şəkili Səlim 
xan qoşunla Gəncənin xaricinə  gəldilər.  Şəmsəddinli  Əli sultanı vali 
tərəfindən naib sifətilə  Gəncə hökumətinə  təyin etdilər. Cavad xan 
çarəsiz qalıb qaçmaq fikrinə düşdü. Lakin onun arvadı  Şükufə xanım 
adam göndərib,  Əli sultan ilə mehmannəvazlığa başladı. Keçmişdə 
Cavad xanın etmiş olduğu yaxşılıqları və onu həbsxana cəzasından necə 
azad etdiyini ona xatırlatdı.  Əli sultan da, zatında olan vəfadarlıq və 
insanlığı üzündən, Cavad xanın hüzuruna gəlib, ixlas və  təzim ilə 
qalanın açarını  təslim etdi və onun xidmətində durdu. Bu hadisədən 
sonra Gəncə  əhalisi ona tabe oldu. Ətrafa dağılmış xanlar da öz 
mülklərinə qayıtdılar. 
Digər tərəfdən Ağa Məhəmməd xan hicri 1210 (1796)-cu ildə 
Tehrana varid olandan sonra səltənət tacım başına qoyub, Xorasana 
hərəkət etdi. Məşhəd  şəhəri asanlıqla alındı.  Şahrux mirzə Nadirin 
xəzinələrini ona verdikdən sonra vəfat etdi. Oğlu Nadir mirzə 
Qəndəhara qaçdı, Teymur övladından Əfqan şahına pənah apardı. 
Sonrakı il şah  Şuşa qalasını almaq və  Şirvan ölkəsini fəth etmək 
qəsdilə 100.000 qoşunla səfərə  çıxdı. Araz çayım keçəndən sonra 
İbrahim xan Car nahiyəsinə qaçdı.  Şuşa qalası maneəsiz və  zəhmətsiz 
zəbt edildi. Əliqulu xan Sərdar Şirvana təyin olundu. Qasım xan zahirdə 
itaət göstərdi. Ruslar Qarabağdan qayıdandan sonra Qətran səngərinə 
gəlmiş olan Mustafa xan, oradan şahın hüzuruna getdi. Bundan qorxuya 
düşən Qasım xan Şirvam boşaldıb Şəkiyə qaçdı. 
Gəncəli Cavad xan və bakılı Hüseynqulu xan da şahın hüzuruna 
gəlib töhmət edildilər. Hələ bu üç nəfərin işinin axırı məlum deyildi. Bu 
zaman, hicri 1211 (1797)-ci ildə  həziranın (iyunun) 12-də, səhər 
açılanda, həyatları qorxu altında olan saray xidmətçilərindən iki-üç 
nəfər qaniçən  şahın qəzəbindən qorxub onu öldürdülər. Keşik 
əmirlərindən və sairdən bir neçə nəfər cavahir və qiymətli şeylərdən ələ 
keçəni götürüb Tehrana qaçdı. 
Ağa Məhəmməd xanın aşağıda yerləşmiş böyük ordusu da onun baş 
əmirlərindən Sadıq xan Şəqaqinin başına toplandı.  şahın qatilləri onun 
qılınc, xəncər, bazubənd və sandıqçasını Sadıq xanın yanına 
aparmışdılar. Sadıq xan Azərbaycanı fəth etdikdən sonra Qəzvin üzərinə 
gəldi. Lakin şəhərə girə bilmədi. Öldürülən padşahın vəliəhdi 
  
 
157

və qardaşı  oğlu Fətəli  şah Hüseynqulu xan oğlu ilə olan müharibədə 
Sadıq xan məğlub olub Səraba qayıtdı. Fətəli  şah Zəncana gəldi, Hacı 
İbrahim xan Şirazini Sadıq xanın yanına göndərib təklif etdi ki, itaətə 
gəlib, dövlətə aid qiymətli şeyləri təslim etsin. Sadıq xan bütün şeyləri 
ərizə ilə göndərib üzr istədi. O, şah tərəfindən bağışlandı. Gərmürd və 
Səraba hakim təyin olundu. 
Ağa Məhəmməd  şah öldürüləndən sonra Şuşada Pənah xan nəvəsi 
Məhəmməd bəy Mehrəli bəy oğlu bir neçə gün hökmranlıq iddiasında 
oldu. Lakin o, İbrahim xan gələn kimi Şəkiyə qaçdı.  Şəki hakimi 
Məhəmmədhəsən xan onu həbsə alıb,  şirvanlı Mustafa xanın yanına 
göndərdi. Məhəmməd bəy qubalı  Fətəli xanın  əmrilə onun atasını  və 
qardaşlarını Bakıda öldürmüşdü. Buna görə o, da Məhəmməd bəyi 
intiqam məqsədilə öldürdü. 
İbrahim xan şahın cənazəsini böyük ehtiram və alimlərin 
(ruhanilərin) müşayiətilə yola saldı. Səmimiyyət və ixlas tərzilə yeni 
şahın hüzuruna bir ərizə yazdı və nəvazişə nail oldu. Oğlu Əbülfət ağanı 
da padşahın hüzurunda qalmaq üçün göndərdi. 
Mustafa xan Şuşadan  Şirvana qayıtdığı zaman, şahın Təbrizdən 
gətirib Muğanda saxladığı kor Məhəmmədhəsən xanı özü ilə aparıb 
Şirvanı aldı. Buradan da Şəki üzərinə getdi. Səlim xan Qarabağa qaçdı. 
Məhəmmədhəsən xan yenə hökumət başına keçdi. Mirzə  Məhəmməd 
xan şahın öldürülməsi xəbərini alınca, Qubadan Bakını almağa hərəkət 
etdi. Hüseynqulu xan ondan qabaq gəlib, qalanın müdafiəsilə  məşğul 
oldu. Axırda aralarında barışıq olub məmləkəti böldülər. Hüseynqulu 
xan şəhərdə, Mirzə Məhəmməd xan Məşqətə kəndində bir qala tikdirib, 
hökumətə oturdular. 
Bir zaman sonra şahın yaxın adamlarından olub, Xoy və  Təbriz 
əyalətlərini idarə edən Cəfərqulu xan Dünbülü, Sadıq xana qarşı köhnə 
ədavətinə görə, bir bəhanə ilə gəlib Sərabı xaraba qoydu. 
Sadıq xan Muğan yolu ilə Şirvana, Mustafa xanın yanına qaçdı. Bir 
müddət keçəndən sonra Cəfərqulu xanın başına dönüklük havası düşdü. 
Bunu eşidən Sadıq xan Şirvandan Səraba qayıdıb, onunla birləşdi və bir 
neçə başqa  əmirlə üsyana başladı. Cəfərqulu xanı  məhz bir xain kimi 
qələmə verən Sadıq xan, özü şahın sarayına gəldi. Lakin o, boş bir 
otaqda həbs edildi və burada da acından öldü. 
Cəfərqulu xan Xoya getdi. Lakin şaha sadiq olan qardaşı Hüseyn xan 
onu qəbul etmədi. O, bir neçə müddət avara gəzdi, qardaşı 
 
158

öləndən sonra isə gəlib Xoyu ələ keçirdi. Bir vaxtdan sonra şahın istəkli 
oğlanlarından olub, Azərbaycan işlərini nizama salmağa təyin edilən 
Abbas Mirzə  tərəfindən məğlub edildi. Makuya və oradan da Rum 
sərhədinə Koroğluya nisbət verilən Çənlibel adlı yerə gedib sakin oldu. 
Rus hadisəsində  Həsən xan Qubaya gəldikdən sonra İbrahim xan 
Rudbarinin qardaşı  oğlu Məhəmməd xan Salyanı  ələ keçirdi, Əmir 
Kəlbəl sultanın oğlu naib Mir Qubad sultanı oradan çıxartdı. 
Hicri 1213 (1799)-cü ildə  Şirvan vilayətinə  və xüsusilə  Ağsu 
şəhərinə şiddətli taun xəstəliyi düşdü, bir çox adam tələf oldu. Bu zaman 
Quba qoşunu rus qayıqları ilə gedib Salyanı aldılar. Şeyx əli xan 4000 
ləzgi ilə oraya getdi. Ramazan ayında öz yaxın adamlarının təhrikilə 
zülmkarlığa və günah işlər görməyə başladı. O, qayıdandan sonra 
şirvanlı Mustafa xan Rudbar əmirlərinin köməyi və salyanlıların təklifi 
ilə gedib Salyanı aldı.  Şəhəri köçürüb, dörd ağac yuxarıda, indiki 
yerində bina etdi. Hakimliyini də İbrahim xanın oğlu Əli xana verdi. Bir 
müddətdən sonra buranı bölüşdürüb  Əli xana və onun əmisi oğlu 
Məhəmməd xana verdi. Lakin Əli xan tez bir zamanda Məhəmməd xanı 
həbsə alıb, Talış Mir Mustafa xanın himayəsi altına keçdi. 
Digər tərəfdən Şeyx Əli xan Salyandan qayıdandan sonra Dərbənddə 
bərk xəstələndi. Qazıqumuqlu Surxay xan bu hadisədən istifadə edərək, 
bir gecə gizlincə öz oğlu Nuh bəyi Həsən xan adı ilə göndərib Quba 
qalasını aldı. Özü də qoşun ilə Qubanın Qullar adlı kəndində oturub, ay 
yarım hökmranlıq etdi. Şeyx Əli xan Şamxaldan, Aqquşa və Qoysuboy 
mahallarından 10000 nəfər kömək aldı. Surxayı Qubadan çıxardıqdan 
sonra Kürək çayı üzərinə yürüdü. Şiddətli müharibə oldu. Surxay xan 
məğlub edildi, o nahiyə  də ta Çıraq kəndinə  qədər tamamilə qarət 
olundu. Şeyx Əli xan buradan qayıdaraq, ləzgiləri altı ay Qubada qonaq 
saxladı. Onların tələbatı üzündən qubalılara çox haqsızlıqlar edildi. 
Hətta  əhalidən diş kirayəsi belə alınırdı.  Şeyx  Əli xan 8000 nəfərin 
məsarifini Quba maliyyatından verib, qalan 2000 nəfər ləzgini Dərbəndə 
gətirdi ki, onların maaşlarını da oranın mədaxilindən ödəsin. 
Qubadakı kimi olan ikigünlük qonaqlıq dərbəndlilərin ümumi 
iğtişaşına səbəb oldu. Xalq Şeyx  Əli xanın eyş  və  işrət düşkünü 
olduğundan narazı idi. O, çıxılmaz bir vəziyyətə düşdü. Axırda Şeyx Əli 
 
159

xanın görüşünə  gəlmiş olan bakılı II Mirzə  Məhəmməd xan 
dərbəndlilərin yığıncağına gedib ləzgiləri buradan çıxarmaq vədilə 
onları sakit etdi. Şeyx Əli xan bu məsələdən inciyib Qubaya üz qoydu. 
Hicri 1214 (1800)-cü ilin əvvəllərində, Dərbənddə  şiddətli taxıl 
qəhətliyi oldu. Taxıl gətirmək üçün Şamxal mülkündən Qubaya gedən 
400 arabanı  dərbəndlilər döyüş  və söyüşlə geri qaytardılar. Bu məsələ 
Şeyx  Əli xanın xoşuna gəlmədi və bundan bərk incidi. Dərbəndlilər 
Sultan bəy Bayatın təhrikilə üsyan qaldırıb, Dərbənd naibi olan 
Məhəmmədhüseyn bəy Əhməd bəy oğlu Bayatı qovdular. Şeyx Əli xan 
Dərbəndə gəlib Sultan bəyin ətrafında çoxlu cəmiyyət topladığını gördü. 
Labüd qalıb, öz bacısı II Mirzə Məhəmməd xanın arvadı olan Xanbikə 
xanımı  Dərbəndin sahib ixtiyarı (hakimi) və Sultan bəyi də onun 
kargüzarı (müavini) təyin etdi. 
Şeyx  Əli xan Qubaya qayıdandan bir az sonra II Surxay xan Fətəli 
xanın oğlu Həsən xanı cürbəcür vasitələrlə Qaytaqdan öz yanına gətirdi. 
Aralarında bir çox ixtilaf olan dərbəndlilər ilə ittifaq etdikdən sonra 
həmin ilin mayıs (may) ayında Həsən xanı Dərbənd hökumətinə oturtdu. 
Bir gecə Sultan bəy Bayat, Xızır bəy Qorçu ilə xan sarayında dava 
saldı. Hər iki tərəfdən bir çox adam tələf olub, Xızır bəy öldürüldü. 
Sultan bəy də yaralı olaraq aradan çıxıb getdi. Ertəsi gün xanın əmri və 
dərbəndlilərin ittifaqı ilə Sultan bəy cəzalandı. Bu hadisədən sonra Şeyx 
Əli xan Şirvan və Bakı xanlarından, həmçinin  şamxaldan və Aqquşa 
camaatından kömək aldı, hər iki tərəfdən Dərbəndin mühasirəsinə 
başladı. Yalnız Təbərsəran qadisi dərbəndlilərin tərəfini saxlayırdı. On 
iki günlük mühasirədən sonra Şeyx Əli xan məqsədə çatmadan Qubaya 
qayıtdı. Ağır xəstə olduğundan onun ölüm xəbəri ətrafa yayıldı. Surxay 
xan qoşunla Eniq kəndinə  gəldi və qarşısına çıxan Quba qoşununu 
məğlub etdi. Özü də  Şeyx  Əli xanın sağ olduğunu bilincə, vətəninə 
qayıtdı. 
Bundan sonra Quba hakimiyyətini Həsən xana vəd edərək qəflətən 
külli qoşunla Quba şəhərinin bir ağaclığındakı Zizik kəndinə gəldi. Şeyx 
Əli xan azacıq sağalmış olsa da, müdafiə üçün heç bir tədarükü yox idi. 
Arvadı, bakıh Hacı  Məlikməhəmməd xanın qızı Zeybünnisa bəyim 
ruslardan qaçdığı zaman Surxay xanla ata-qızlıq peymanı bağlamışdı. 
Ziyafət mərasimini yerinə yetirməklə  və dostluğu bildirən peyğamlar 
göndərməklə Surxay xanı geri qayıtmağa razi etdi. Həsən xan da çarəsiz 
qalıb Dərbəndə getdi. 
 
160

Bir zaman keçəndən sonra Şeyx  Əli xan qəflətən gedib Dərbəndin 
Ulus nahiyəsinin 9 kəndini köçürüb Qubaya gətirdi. Beləliklə, Həsən 
xanın əlində Dərbənd şəhərindən başqa heç bir yer qalmadı. 
Həmin ilin axırlarında Gürcüstan valisi Georgi xan vəfat etdi. Bu 
ölkənin əyalı və əmirləri daxili qarışıqlıqlardan və xarici müdaxilələrdən 
xilas olmaq ümidilə Rusiya imperatoru III Pyotrun oğlu I Pavelin 
dərbarına vəkillər göndərib, onun himayəsinə keçməyi xahiş etdilər. Bu 
xahişin qəbulunu bildirən imperator fərmanı hicri 1215 (1801)-ci ildə, 
kanuni-saninin (yanvarın) 18-də sadir oldu. General-leytenant 
Konorrinq Gürcüstan hökumətinə  təyin edildi. Bundan başqa həmin 
ayın 23-də ayrıca bir fərman verilərək, ona tapşırıldı ki, onlardan vergi 
toplamasın və daxili işlərinə qarışmasın. Yalnız o zaman müdaxilə etsin 
ki, onlar öz razılıqlarilə  mənim himayəmi qəbul etmiş olsunlar, çünki 
sülhpərvər müttəfiqlərə malik olmaq, etibarsız rəiyyəti başa 
toplamaqdan daha yaxşıdır. 
Bundan sonra martın 12-də imperator Pavel birdən-birə  vəfat etdi. 
Oğlu I Aleksandr səltənət təxtinə oturdu. Qafqazın işləri həmin qayda 
üzrə intizama düşməkdə idi. Keçən il dərbəndli Həsən xan tərəfindən 
Hacı Tağı, qubalı  Şeyx  Əli xan tərəfindən Mirzə  Əsgər, bakılı 
Hüseynqulu xan tərəfindən Mirzə Hadi bəy, talış Mir Mustafa xanın və 
Dağıstan  əmirlərindən Mehdi xan Şamxalın, Rüstəm xan Üsminin, 
avarlı  Əmmə xanın və təbərsəranlı Rüstəm qadinin elçiləri ilə bərabər, 
himayə edilmək üçün səfarətlə Rusiya imperatorunun dərbanna 
göndərilmişdilər. Aqustos (avqust) ayının 28-də bu əmirlərdən hər 
birinin adına imperatorun fərmanı sadir oldu. Bu fərmanda deyilirdi ki, 
onlar bir-birlərilə  həmişə müdarə edərək sülh ilə yaşasınlar və 
bölüşdükləri kimi Qubaya Şeyx  Əli xan, Dərbəndə  Həsən xan sahib 
olsun. Beləliklə, iki qardaş çay kənarında bir-birlə görüşüb, qardaşlıq və 
xüsusiyyət mərasimini təzələdilər. 
Bu qayda üzrə I Aleksandrın səltənətindən iki ilə yaxın keçdi. 
Gürcüstana sahib olmaq Rusiya dövlətindən böyük məsarif və çox səy 
tələb edirdi. Başaçıq (İmeretiya) valisi və Minqreliya əmirləri Rusiya 
Padşahı Aleksey Mixayloviçin zamanında yardım almaq arzusu ilə 
həmin dövlət ilə əlaqə və rabitə qapısını açmışdılar. 
Tarxu  şamxalı, Bakı  və  Dərbənd xanları onun oğlu Böyük Pyotra 
tabe olmuşdular.  Şirvan,  Şəki, Qarabağ  və  Gəncə xanları qraf Zubov