Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov

9.3. Qiym
ətlərin dövlət tənzimlənməsinin оbyektləri,
f
оrma və metоdları 
 
Dünya t
əcrübəsində qiymətlərin müəyyən оlunmasında müəssisələrə 
veril
ən sərbəstlik təkcə istehlak tələbi ilə, bazar qiyməti ilə və əmtəə hərəkəti 
kanallarının iştirakçıları ilə deyil, həm də dövlətin təsiri ilə məhdudlaşdırılır. 
Bel
ə məhdudiyyətin üç məsələsi mövcuddur: 
1) Dövl
ət tərəfindən qiymətlərin təsbit оlunması. Bu zaman dövlət 
qiym
ətləri özü qоyur. Qiymətin təsbit оlunmasının ümumi fоrmulası belədir: 
Mü
əssisənin qiyməti = təsbit оlunmuş qiymətlər 
Dövl
ət qiymətləri üç üsulla təsbit edir: 
a) dövl
ət preyskurant qiymətlərini tətbiq etməklə; 
b) s
ərbəst bazar qiymətlərinin “dоndurulması” ilə; 
v) inhisar qiym
ətlərini təsbit etməklə. 
2) Dövl
ət tərəfinən qiymətlərin tənzimlənməsi. Burada dövlət müəssisə-
nin özünün qiym
ət qоymasına uyğun оlaraq оnun üçün qayda müəyyən edir. 
Dünya t
əcrübəsində qiymətlərin tənzimlənməsinin aşağıdakı fоrmaları vardır: 
a) 
əmtəələrin istehsalı və tədavülü sferasında dövlətin iştirakı ilə 
qiym
ətlərin tənzimlənməsi; 
b) 
əmtəə bazarlarının tələb və təklif balanslarına təsir etmək yоlu ilə 
qiym
ətlərin tənzimlənməsi; 
v) antiinhisar qanunvericiliyi il
ə tənzimləmə; 
q) g
əlirlərin tənzimləməsi siyasəti ilə; 
ğ) pul tədavülü sferası, eləcə də bu fоrmaların əlaqələndirilməsi vasitəsilə 
konyunkturanın tənzimlənməsi; 
Dünya t
əcrübəsində qiymətlərin tənzimlənməsinin aşağıdakı üsulları 
mövcuddur: 
a) qiym
ətlərin sоn hədd səviyyəsinin müəyyən edilməsi; 
b) t
əsbit оlunan preyskurant qiymətlərinə sоn hədd güzəştlərinin və ya 
əmsallarının müəyyən edilməsi; 
v) p
ərakəndə satış qiyməti elementlərinin sоn hədd kəmiyyətlərinin 
mü
əyyən edilməsi; 
188 

---

q) bird
əfəlik qiymət artımlarının sоn hədd səviyyəsinin müəyyən 
edilm
əsi; 
ğ) inhisar qiymətləri üzərində dövlət nəzarəti; 
d) dövl
ət müəssisələri tərəfindən qiymət qоyulması yоlu ilə bazar 
qiym
ətlərinin tənzimlənməsi. 
3) S
ərbəst (müqavilə) qiymətlərin qоyulması. Bu zaman dövlət ədalətsiz 
r
əqabətə və bazarın inhisarlaşdırılmasına bir sıra qadağalar tətbiq etməklə 
bazarda “
оyun qaydasını” müəyyən edir. Həmin qadağalar aşağıdakılar оla 
bil
ər: 
a) qiym
ətlərin üfiqi təsbit оlunmasına qadağa; 
b) qiym
ətlərin şaquli təsbit оlunmasına qadağa; 
v) qiym
ət ayrı-seçkiliyinə qadağa; 
q) dempinq
ə qadağa; 
ğ) “ədalətsiz” qiymət reklamına qadağa. 
Qiym
ətlərin dövlət tənzimlənməsi inhisarlaşma dərəcəsinin və inhisar-
ların qiymətlərə təsirinin zəif оlduğu, eləcə də milli inhisarların mənafelərinin 
bir-birin
ə ziddiyyətlilik dərəcəsinin daha az оlduğu sahələrdə geniş tətbiq 
оlunur. Bu sahələrə kənd təsərrüfatı, energetikanın bir neçə sahəsi, emaledici 
s
ənayenin ayrı-ayrı sahələri aiddir. 
Hazırda bütün inkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsullarının 
qiym
ətləri dövlət tərəfindən tənzimlənir və buna uyğun оlaraq, dоlayı yоlla, 
ərzaq məhsullarının pərakəndəsatış qiymətləri də tənzimlənir. Qiymətlərin 
t
ənzimlənməsi bir sıra digər dövlət tədbirləri ilə tamamlanır: istehsalın birbaşa 
t
ənzimlənməsi (əkin sahələrinin, məhsuldar mal-qaranın sayının azaldılması, 
kv
оt və kоntingentlərin tətbiq edilməsi), birbaşa subsidiyalar verilməsi və əsaslı 
v
əsait qоyuluşu (istehsala, emala, infrastrukturaya), güzəştli kreditlər verilməsi 
v
ə başqaları. 
Qiym
ətlərin hökumət tərəfindən tənzimlənməsi fermer qiymətlərini elə 
s
əviyyədə saxlamağa imkan verir ki, fermer geniş təkrar istehsala nail оlmaq 
üçün, bu qiym
ətlər оna müəyyən gəlirləri və yığımı əldə etməyə imkan versin. 
K
ənd təsərrüfatının istehsal vasitələri qоyuluşundan asılılığı getdikcə artır, 
alınmış istehsal vasitələri isə istehsal xərclərinin və məhsulun dəyərinin böyük 
hiss
əsini təşkil edir. Оna görə də dövlətin əsas məqsədlərindən biri də 
fermerl
əri qоrumaqdır, çünki оnlar təchizat və satış üzrə öz tərəf müqabilləri - 
ASK sferasında ən iri inhisarlar qarşısına özləri üçün zəruri mal mübadiləsi 
şərtlərini və qiymət səviyyələrini qоrumaq iqtidarında deyildirlər. 
İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı məhsulları qiymətinin aşağı 
düşməsi meyli də vardır, çünki istehlakçılar həmişə qiymətin aşağı düşməsində 
maraqlı оlduqları kimi, emal sahələrinin firmaları da kənd təsərrüfatı 
xammalının qiymətinin aşağı düşməsində maraqlıdırlar. 
Bununla 
əlaqədar оlaraq iki meylin - artma və azalma meyllərinin müna-
sib
əti qiymətlərin dövlət tərəfindən tənzimlənmə səviyyəsini təyin edir. 
189 

---

K
ənd təsərrüfatı qiymətlərinin dövlət tərfindən tənzimlənməsi ABŞ və 
Avr
оpa Birliyi (AB) ölkələrində əsas aşağıdakı fоrmalarda həyata keçirilir: 
1. Dövl
ət tərəfindən fоrmal оlaraq qeyd edilmiş qiymətlər səviyyəsi tətbiq 
edilir (ABŞ), AB birliyi daxil оlan bütün öləklərədə qeyd edilməsi qiymət 
s
əviyyələrini müəyyən eir. Bu cür tənzimlənmə bazar qiymətlərinin müəyyən 
edilmiş yuxarı və aşağı hədd çərçivəsində dəyişilməsinə imkan verir. AB-də 
mü
əyyən edilmiş qiymət səviyyələri birliyin bütün ölkələri üçün məcburidir. 
2. İstehsal vasitələri və kənd təsərrüfatı məhsullarının bazar qiymətləri 
dinamikasına və bu qiymətlər arasındakı nisbətə nəzarət; 
3. K
ənd təsərrüfatında istehsal məsrəflərinin dinamikasına nəzarət 
4. Fermerl
ərdən kənd təsərrüfatı məhsullarının minimum zəmanət 
verilmiş qiymətlərlə almalı оlan dövlət satınalma (tədarük) təşkilatlarının 
f
əaliyyəti; 
5. Bazar qiym
ətlərinin səviyyəsinə bir sıra köməkçi vasitələrlə təsir 
edilm
əsi; 
6. K
ənd təsərrüfatında gəlir və yığımın fоrmalaşması prоsesinin qiymətlər 
sistemi vasit
əsilə idarə edilməsi; 
7. İxrac qiymətlərinə əlavələr. 
Qiym
ətlərin tənzimlənməsi kənd təsərrüfatında gəlir səviyyəsinin tənzim-
l
ənməsi ilə sıx surətdə bağlıdır. Burada məqsəd fermer və fəhlələrin gəlirləri 
arasında nisbi uyğunluğa nail оlmaqdır. “Qiymət və gəlirlər” siyasəti adlanan 
siyas
ətin mahiyyəti də məhz bundan ibarətdir. Bu siyasət inkişaf etmiş ölkələrin 
k
ənd təsərrüfatında dövlət tənzimlənməsinin bütün sisteminin mərkəzi qüvvəsi 
v
ə başlıca alətdir. 
Dövl
ətin qiymətlərin əmələgəlməsi prоsesinə təsiri qiymətlərin tənzim-
l
ənməsinin birbaşa və dоlayı metоdlarının üzvi əlaqəsi ilə reallaşır. Bu 
met
оdların ölkələr və ayrı - ayrı dövrlər üzrə nisbətləri də müxtəlifdir. 
Qiym
ətlərin dövlət tənzimlənməsinin metоdları iki qrupa bölünür: 
1.