AZƏrbaycan etnoqrafiyası ÜÇ Cİlldə II ciLDƏ ŞƏrq-qərb baki 2007 Baş redaktor: Teymur Bünyadov

AZƏRBAYCAN

MİLLİ

ELMLƏR AKADEMİYASI

ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA  İNSTİTUTU

AZƏRBAYCAN

Etnoqrafiyası

ÜÇ CİLLDƏ

II CİLDƏ

ŞƏRQ-QƏRB

BAKI 2007

Baş redaktor:

Teymur Bünyadov

akademik

Redaksiya heyəti:

Maisə  Rəhimova

Qəzənfər Rəcəbli

Tofiq Babayev

Qabil Əliyev

Fəzail Vəliyev

Solmaz Məhərrəmova

Şirin Bünyadov

ISBN 978-9952-34-092-1

305.8/0094754-dc22

Etnoqrafiya-Azərbaycan

Azərbaycan etnoqrafiyası.Üç cilddə. II cild.

Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007, 384 səh.

Bu kitab Azərbaycan etnoqrafiyasının mühüm tərkib hissəsi olan maddi

mədəniyyət  və ailə məişəti məsələlərinə həsr edilmişdir. Cilddə xalqımız  çoxəsrlik

tarixə malik yaşayış məskənləri və yaşayış evləri, geyim və bəzəkləri, yeməkləri və

içkiləri, nəqliyyat vasitələri və s. kimi maddi mədəniyyət sahələri geniş və  əhatəli

şəkildə öz əksini tapmışdır. Kitabda həmçinin ailə, nikah, toy, uşaqların tərbiyəsi və

dəfn mərasimi məsələləri də işıqlandırılır.

                                         ÖN SÖZ

      

Qafqazın  cənub-şərqində  geniş  ərazini  əhatə  edən

Azərbaycan əlverişli təbii-coğrafi və iqtisadi-strateji məkanda

yerləşmişdir. Ona görə də burada maddi mədəniyyətin təşəkkül tapması,

inkişafı və yayılması üçün hər cür imkan və mövcud şərait olmuşdur.

Xalqımız bu zənginliklərdən bəhrələnərək minilliklər boyu özünün

çoxşaxəli və dərin məzmunlu maddi mədəniyyət sahələrini yaratmış və

inkişaf etdirmişdir. “Azərbaycan etnoqrafiyası”nın ikinci cildinin

əsasən  bu  problemə  həsr  edilməsi  də  təsadüfi  olmayıb,  tam

qanunauyğunluq kimi qəbul edilməlidir. Heç şühbəsiz, maddi və

mənəvi mədəniyyətin qarşılıqlı əlaqəsi hər iki sahənin yüksək səviyyəyə

çatmasına zəmin yaratmışdır.

Azərbaycan haqlı olaraq bəşər sivilizasiyasının ilkin

ocaqlarından sayılır. İki milyon yaşı olan bu əzəli, əbədi və müqəddəs

torpaqda ulu əcdadlarımız çox qədim dövrdən sığınacaq tapıb, məskən

salıb, yuva qurub, ocaq çatıb, qayım-qada olub, dövran sürüb, zaman-

zaman yaşayıb, kamala yetib, təkamülə, tərəqqiyə çatıblar. Xalqımız

ana vətəninin əsil sahibi, əvəzsiz varisi, qoruyub-saxlayanı, qurub-

yaradını olub, dünyanın ən qədim və mədəni etnoslarının biri kimi

tanınıb, sayılıb, seçilib.

 Ümummilli liderimiz  Heydər Əliyevin müdrik bir kəlamını

xatırlatmaq istərdik: “Azərbaycan insanın, bəşəriyyətin beşiyi olan

nadir ölkələrdən biridir. Buarda həyat çox erkən yaranmışdır və Azıx

mağarasından tapılmış azıxantrop Azərbaycanın ən qədim ibtidai insan

məskənlərindən biri olmasını sübut edir. Qobustandakı və

Gəmiqayadakı ayaüstü təsvirlər və petroqliflər, Kür-Araz və Xocalı

mədəniyyətlərinə aid maddi mədəniyyət nümunələri, kurqan tapıntıları

sübut edir ki, hətta miladdan əvvəlki minilliklərdə də Azərbaycanda

inkişaf etmiş mədəniyyət mövcud olmuşdur”.

 

Azərbaycan  dövri-qədimdən  məşəllənib,  sinəsindən  od

parlayıb, atəş saçıb. Ulularımız bu işığa, bu  oda pənah gətiriblər, bu

inanca sitayiş ediblər. Adını yanar odlardan alıb, Odlar ölkəsi adlanıb.

Bu müqəddəs adla fəxr ediblər, qürur duyublar. Adlarını uca tutublar.

 Azərbaycan ərazisinin son dərəcə  əlverişli iqlim şəraiti, zəngin

flora və faunası, yerli əhalinin qədimliyi, təsərrüfat məişəti, çoxsahəli

sənətkarlığı, maddi və mənəvi dünyası onun etnoqrafik baxımdan daha

çeşidli və məzmunlu olmasına əsaslı zəmin yaratmışdır. O da həqiqətdir

ki, xalqımız minilliklərdən başlayaraq Qafqaz, Yaxın Şərq və başqa

ölkələrin xalqları  ilə davamlı və arasıkəsilməyən sıx iqtisadi və mədəni

əlaqədə olmuşdur. Yaranan bu qarşılıqlı təmasdan, qovuşuqluqdan çox

şey əxz etmiş, faydalanmış və zənginləşmişdir.

Deməli, xalqımızın etnoqrafiyası Qafqaz, bir qədər də geniş

mənada, Yaxın və Orta Şərq xalqlarının etnoqrafiyasının ayrılmaz

tərkib hissəsidir. Ona görə də, təbii olaraq, kitabda bu mühüm cəhətə

xüsusi diqqət yetirilmişdir. Qarşıya qoyulan hər hansı bir məsələ təcrid

edilmiş  şəkildə deyil, ümumi tarixi qanunauyğunluqlarla, müqayisəli və

əlaqəli şəkildə araşdırılır.

Xalqşünaslar xalqın çoxsahəli fəaliyyətini geniş araşdırarkən

onu təkcə qeydə almağa, təsvir etməyə deyil, eyni dərəcədə təhlilinə,

bərpasına çalışır, xronoloji ardıcıllıq prinsipinə uyğun olaraq sadədən

mürəkkəbə doğru inkişafını izləyir, ona zamanın tələbi baxımından

yanaşırlar. Etnoqrafiya elmi hər hansı bir hadisənin, məsələnin və ya

kiçik bir əşyanının necə yarandığını, hansı inkişaf mərhələlərindən

keçdiyini, nə kimi deformasiyaya uğradığını, aradan çıxması səbəbini

və ya inkişaf etməsi yollarını tarixi ardıcıllıqla izləyir və araşdırır.

Xalqımızın çoxsahəli, zəngin irsini yetərincə və hərtərəfli

öyrənmədən onun keçdiyi inkişaf mərhələlərini, mübarizəli tarixini,

maddi və mənəvi dünyasını lazımi səviyyədə tədqiq etmək qeyri-

mümkündür. Etnoqrafiya elmi hazırda qurub-yaradan xalqımızın qədim

və müasir tarixinin, mədəniyyətinin əhatəli şəkildə öyrənilməsinə təsirli

kömək göstərir, onu yeni dəlil-sübutlarla daha da zənginləşdirir, gələcək

nəsillər üçün qoruyub saxlayır, mənəvi varisliyin tarixi ardıcıllığını

təmin edir.

 Respublikada azərbaycançılıq ideologiyasının daha da inkişaf

etidirilməsi üçün xalqı birliyə, ayrılmazlığa səsləyən  ulu öndərimiz

Heydər Əliyev demişdir: “Müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideyası

azərbaycançılıqdır. Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə görə

qürur hissi keçirməlidir.”

Alimlərimiz “Azərbaycan etnoqrafiyası”nın ikinci cildini

qələmə alarkən bir ideologiyadan bəhrələnmiş, onu rəhbər tutmuşlar.

Böyük zəhmətin və gərgin əməyin məhsulu olan bu kitabın

ərsəyə gəlməsində zəngin çöl–etnoqrafik materialları və bu sahədə

aparılan tədqiqatların nəticələri əsas yer tutur. Bununla belə, kitabda

çoxsaylı dəyərli mənbələr, xarici və yerli səyyahların qeydləri,

arxeologiya və tarix elminin nailiyyətləri, arxiv sənədləri, ayrı-ayrı

muzeylərdə qorunub saxlanan kolleksiyalar, ədəbiyyat, folklor, tətbiqi

sənət, memarlıq və s. elm sahələrinə həsr edilmiş araşdırmalardan və bu

sahələri əks etdirən dövri mətbuatdan geniş istifadə edilmişdir.

    

Böyük  elmi,  təcrübi  və  tərbiyəvi  əhəmiyyətə  malik  olan

“Azərbaycan etnoqrafiyası”nın ikinci cildi xalqımızın çoxəsrlik

tarixinin, arxeologiyasının, memarlıq və incəsnət tarixinin hərtərəfli

işıqlandırılmasına öz töhfəsini verəcək, onların daha dolğun və zəngin

olmasına şərait yaradacaqdır.

Təqdim olunan bu cilddə xalqımızın etnoqrafiyası  ən qədim

dövrdən başlayaraq, XX əsrin ilk qərinəsinə qədərki dövri əhatə edir.

Lakin, əsas tədqiqat obyekti kimi XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri

götürülmüşdür. İkinci cilddə etnoqrafiya elminin mühüm tərkib hissəsi

olan maddi mədəniyyət və ailə məişət məsələləri geniş və hərtərəfli şərh

edilmişdir.

 Kitabda ilk öncə maddi mədəniyyətin aparıcı sahələrindən olan

yaşayış məskənləri və yaşayış evləri məsələləri özünün dolğun və

əhatəli şəkildə tədqiqini tapmışdır.

 Hələ çox qədim zamanlardan Azərbaycan ərazisinin müxtəlif

bölgələrində ibtidai insanlar ovçuluq və balıqçılıqla məşğul olaraq

yaşayışlarını təmin etmişlər. İsti iqlim şəraitində yaşayan ibtidai

insanlar açıq səma altında güzəran keçirmiş, dövran sürmüşlər. Lakin,

zaman keçdikcə, xüsusən də buzlaşmalar dövründə insanlar sərt hava

şəraitinə uyğun olaraq təbiətlə ölüm-dirim mübarizəsinə başlamışlar.

Onlar davamlı yaşayışlarını təmin və təsdiq etmək üçün ovladıqları

vəhşi heyvanların dərisindən sadə geyim dəsti hazırlamış, müxtəlif

quruluşlu sığınacaq, mağara və düşərgələrdə məskunlaşmışlar.

Ərazimizdə təbii və süni yaşayış məskənlərinin tarixi əsasən qədim daş

(paleolit) dövründən başlayır. Azərbaycanın dağ və dağətəyi

bölgələrində alimlər tərəfindən bu dövrə aid onlarca mağara və digər

sığınacaq yerləri qeydə alınmışdır.

    

Azərbaycanda  əhalinin artması  ilə  əlaqədar  tarixin sonrakı

inkişaf mərhələlərində, daha dəqiq desək, ibtidai icma quruluşunun

dağıldığı və sinifli cəmiyətin yarandığı dövrdən etibarən kənd tipli

yaşayış məskənləri daha geniş intişar tapmışdır. Buraya tarixən

yaranmış oba, şenlik, yurd, düşərgə, qışlaq,  yaylaq, yataq, binə və

başqa yaşayış məskəni tiplərini də daxil etmək olar.

     

Heç  şübhəsiz,  ənənəvi  yaşayış  məskəni  tiplərindən  biri

şəhərlərdir. Azərbaycanda dövlətin yaranması ilə şəhərlər özünün geniş

inkişafına başlayır. Bu tarix təxminən e.ə. I minilliyin başlanğıcına

təsadüf edir. Belə qədim şəhərlər arasında Təbriz, Ərdəbil, Marağa,

Şamaxı, Qəbələ, Bərdə, Dərbənd, Gəncə, Naxçıvan, Bakı, Beyləqan,

Şabran, Şuşa və bir sıra başqalarını misal göstərmək olar. Kitabda

şəhərsalma qaydaları, planlaşdırma, şəhərin daxili və xarici quruluşu,

hakimlərin sayı, inzibati binalar, sənətkarlar və tacirlərin məhəllələri

haqqında dolğun məlumat verilir.

    Azərbaycan ərazisində yaşayış məskənləri kimi, yaşayış evləri

də öx müxtəlifliyilə səciyyələnir. Ev insanların rahatlığını, istirahətini,

təsərrüfatını və həyati tələblərini təmin edən abidədir. Yaşayış evlərinin

tiplərinin təşəkkül tapmasında inşaat materiallarının əhəmiyyəti

böyükdür. Xalqımız evlərin tikilməsində  ənənəvi inşaat materialı kimi

daş, kərpic, ağac, gil, torpaq, gəc, əhəng, kirəmit, qır, qarğı-qamış,

çubuq və keçədən istifadə etmişdir. Yaşayış evlərinin tikilməsində

mahir sənətkarlar bel, kərpic qəlibi, daş baltası, daş çəkici, daş kərkisi,

dəmir bıçaq, mişar, balta, kərki, çəngəl, dəhrə, rəndə, iskənə, toxmaq,

torpaq şadarası, oraq və dəryazlara üstünlük vermişlər.

   Kitabda sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etmiş ev tiplərinin

şərhi verilmişdir. Qazma tipli qaradam, çubuq evlər, kərpic durma,

səlyani, qoclu evlər, kərtmə evlər, alaçıqlar və s. araşdırılır.

Təkmilləşmiş ev tipləri- ağ ev, işıqlı ev XIX əsrin sonu XX əsrlərdə

geniş intişar tapmışdır. Burada evlərin plan quruluşu, daxili səliqə-

sahmanı, qızdırılması və işıqlandırılması haqqında mılumat verilir.

   

Azərbaycanda  tarixən  təbii-coğrafi  şərait,  sosial-iqtisadi

vəziyyət, əhalinin məişət tərzi və təsərrüfat məşğuliyyətinə uyğun bir

sıra təsərrüfat tikililəri də yaranmışdır. Cilddə məişətlə, maldarlıqla

bağlı, istehsalatla əlaqədar təsərrüfat tikililəri ətraflı araşdırılır.

   Kitabda xalqımızın tikinti mədəniyyəti ilə bağlı bir sıra adət-

ənənələri diqqəti çəkir və böyük maraq kəsb edir. Dərin məna və

məzmunu ilə seçilən bu adət-ənənələr xalq sənətkarlarının zəngin bilik

və təcrübələrinin göstəricisi olmaqla bərabər, həm də tikinti

mədəniyyətinin üstün cəhətlərini özündə  əks etdirir. Adət üzrə yeni

tikiləcək ev yerinin halallığı alınardı. Bir qayda olaraq “el ağzında, sel

ağzında, yol ağzında ev tikmək” məsləhət görülməzdi. Düşər-düşməzi

nəzərə alınardı. Tikinti yerinin halallığı üçün ağsaqallarla, ustalarla

məsləhətləşər, onların xeyir-duası alınardı. Bu işdə qəlbitəmiz, gözütox,

əməlisaleh, əliyüngül, ayağıuğurlu insanlara müraciət edilərdi.

     

Evi  inşa  edən  bənna  hazırlıq  gördükdən  sonra  “xoşbəxt

yaşayın”, “uğurlu olsun”, “içində qayım-qada olsun” kimi arzusunu

bildirərdi. Ev sahibi isə “çox sağ ol”, “işiniz avand olsun” deyərdi. Evin

tikintisinə başlayanda qurban kəsmək, sədəqə-niyaz paylamaq adəti

mövcud olmuşdur. Tikiləcək evlərdə xoşbəxtlik, bolluq və bərəkət

rəmzi kimi bünövrəyə metal pul, buğda, çörək və duz qoyardılar. Evin

tikintisində qohum-qonşu, dost-tanış və yaxınlar iştirak edərdi. Ev

tikilib başa çatdıqdan sonra qonaqlıq verilər, ailəyə səadət arzulanardı.

    

Etnoqrafiya  elmində  ənənəvi geyimlər  və  bəzəklər  maddi

mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsi kimi qəbul edilir və öyrənilir. Bu

sahələrin yetərincə araşdırılması xalqın milli xüsusiyyətlərinin inkişaf

səviyyəsini, estetik və bədii zövqünü göstərməklə yanaşı, etnik və sinfi

mənsubiyyətinin müəyyənləşdirilməsində qiymətli mənbədir. Təsadüfi

deyildir ki, geyim və bəzəklər öz məqsəd, məram və məzmunu etibarilə

mənəvi mədəniyyətin də tədqiqinə işıq salır, köməklik göstərir. Əsrlərcə

arxaikliyini və dəyişikliyini qoruyub saxlayan geyim və bəzəklər

müəyyən mənada xalqın etnogenezi məsələsinin öyrənilməsində

yardımçı olur.

     

Geyim  mədəniyyətinin  ilkin  izlərinin  tarixi  qədim  daş

dövrünə aid edilir. Məlumdur ki, geyim mədəniyyətinin inkişafında

təbii-coğrafi şərait, xüsusilə iqlimin rolu böyük olmuşdur. Buraya

əhalinin dünyagörüşü, mənəvi-əxlaqi, sosial-iqtisadi durumu da

daxildir.

 Azərbaycanda Neolit dövründə daha da inkişaf edən maldarlıq

təsrrüfatı, xüsusilə qoyunçuluğun yerli əhalinin həyatında oynadığı

aparıcı rol toxuculuq sənətinin inkişafına da zəmin yaratmışdır. Mis,

Tunc, İlk Dəmir dövründə toxuculuğun inkişafı yeni geyim növlərinin

yaranmasına və çoxalmasına səbəb olmuşdur. Arxeoloji materiallar və

tarixi qaynaqlarda Manna, Midiya, Atropatena və Albaniyada çeşidli

geyim dəstlərinin olması haqqında məlumatlar vardır.

 Artıq ilk orta əsrlərdən etibarən toxunan rəngarəng, çeşid-çeşid

parçalardan kişi, qadın və uşaq geyimlərinin hazırlanması haqqında

arxeoloji materiallarda, yazılı qaynaqlarda, xalq yaradıcılığı

nümunələrində, şairlərin və səyyahların əsərlərində nisbətən dolğun

məlumatlara rast gəlinir.

Kitabda parça toxuculuğu və çeşidli geyim istehsalının daha çox

Təbriz, Ərdəbil, Marağa, Şamaxı, Gəncə, Ordubad və başqa

Azərbaycan şəhərlərində inkişaf etdiyi qeyd olunur. Ərazimizdə yunun,

pambığın, ipəyin, kətanın, dəri və gönün yetərincə olması geyimlərin

növ müxtəlifliyinə  şərait yaratmışdır. Bir qayda olaraq, Azərbaycanda

milli xalq geyimləri üç tipə bölünür: qadın, kişi və uşaq geyimləri.

          

Kitabda təbii olaraq  qadın geyimlərinə geniş  yer  verilir,

onun  üstün  cəhətləri  göstərilir.  Ənənəvi  qadın  geyimləri  özünün  zərif,

incə toxunuşu,  rəng əlvanlığı, zəngin naxış çalarlığı, dəbdəbəliyi ilə

diqqəti cəlb edir. Bu kitabda qadın geyimlərinin bölgələr üzrə  növ

müxtəlifliyi geniş  şərh olunur və geyimlərdə bölgələr üzrə növ

müxtəlifliyi və oxşar cəhətləri müəyyənləşdirilir. Qadınların mövsümi,

gündəlik, şənliklərdə, toy və bayramlarda geydikləri mərasim geyim

dəstlərinə xüsusi yer verilir.

  

Qadınlarda olduğu kimi, kişilərin də  ənənəvi geyim dəsti

olmuşdur. Kitabda kişi geyim dəstinin lokal-məhəlli səciyyə daşıyan

cəhətləri qeyd edilir, həm də alt, üst, ayaq və baş geyimlərinin

əhəmiyyəti və rolu göstərilir. Təsərrüfatla bağlı, mövsümlə  əlaqədar,

sinfi mənsubiyyəti ilə fərqlənən geyimlər tarixi aspektdə işıqlandırılır.

Burada uşaq geyimlərinin növ müxtəlifliyi haqqında da ətraflı

məlumatlar vardır.

   Bu kitabda kişi, qadın və uşaq geyimlərini tamamlayan, onlara

xüsusi yaraşıq və gözəllik bəxş edən bəzəklər xoronoloji prinsipə uyğun

şəkildə işıqlandırılır, bəzək zinət əşyalarının əsrlərcə istehsalı dəlil-

sübutlarla təqdim edilir. Mahir zərgərlərimizin incə zövqlə

hazırladıqları sırğa, üzük, bilərzik, sinəbənd, asmamöhür, medalyon,

sancaq, telbasan, kəmər, toqqa və s. bəzəklər öz yaraşığı, zərifliyi, göz

oxşaması, könül xoşlaması ilə diqqəti cəlb edir.

  İnsanların bəşər sivilizasiyasına verdiyi ən böyük kəşflərdən

biri əkinçilik mədəniyyətdir. Azərbaycanda ən qədim və aparıcı

təsərrüfat sahəsi taxılçılıq olmuşdur. Burada insanlar taxılın

becərilməsi, döyülüb saxlanılması qaydaları ilə yanaşı, onun

üyüdülməsini də mənimsəmişlər. Dənin üyüdülməsi çörəkbişirməyə

hazırlıq mərhələsi hesab olunur. İnsanlar hələ Neolit dövründə dən

üyüdülməsində sadə dən daşlarından istifadə etmişlər. Əkinçiliyin

sonrakı inkişaf mərhələsində daha əlverişli və mürəkkəb quruluşlu dən

daşları meydana gəlmişdir. Sadə dən daşlarından daha təkmil dən

daşlarına keçiddə  əl dəyirmanları (kirkirə) əsas rol oynamışdır. İlk

sinifli cəmiyyətin yarandığı dövrdən etibarən taxılçılığın daha geniş

miqyas alması nəticəsində zaman-zaman su, yel dəyirmanları, qoşqu və

buxar mühərriki ilə hərəkətə gətirilən dəyirmanlardan da istifadə

edilmişdir.

  

Dənüyütmə  qaydalarından  sonra  çörəkbişirmənin  üsul  və

vasitələri xronoloji ardıcıllığa uyğun olaraq şərh olunur. Minilliklərdən

üzü bəri xalqımız çörəkbişirmədə sadə çalalardan, daş ocaqlardan,

müxtəlif quruluşlu yeraltı və yerüstü təndirlərdən, səngək kürəsindən

istifadə etmiş, güzəran keçirmişdir. Gil və metaldan hazırlanan müxtəlif

quruluşlu saclar maldar əhali arasında daha çox yayılmışdır.

   

Kitabda  çörəkbişirmə,  unun  ələnməsi  və  xəmirin

yoğurulmasında istifadə edilən ələk, kəsdi, xərək, külçəbasan və s.

vasitələr haqqında ətraflı məlumatlar verilir.

   Müqəddəs nemət sayılan çörəyi vətənlə, torpaqla, ellə, obayla

müqayisə etmişlər. Çörəkbişirmə ilə bağlı maraqlı adət-ənənələr, xalq

deyimləri xüsusi maraq doğurur: “İstəyirsən bol çörək, al əlinə bel

kürək”. Çörək təkcə ruzi deyil, heçnə ilə  əvəz edilməyən, dərin məna

kəsb edən ən əziz nemət hesab edilmişdir: “El basılar, çörək basılmaz”,

“Hər şeydən keçilər, çörəkdən keçilməz”, “Övlad atılar, çörək atılmaz”.

Təsadüfi deyildir ki, “Torpaq haqqı, çörək haqqı” deyirik. Çörək

dindi, bərəkətdi: “Qılınc kəsməyəni çörək kəsər”, “Çörək itirəni çörək

tutar”, “Çörək çörəyə borcludur”, “Bir dəfə çörək yediyin yerə min dəfə

baş əy”.

Bəşər tarixinin ilk çağlarından insanlar təbii tələbatlarına uyğun

yemək və içkilərdən istifadə etmişlər. Hələ ibtidai icma quruluşu

dövründə insanlar yaşamaq üçün topladıqları yabanı bitki və meyvəni,

ovladıqları vəhşi heyvanların ətini və balıqları yemiş, güzəran

keçirmişlər.

Zaman keçdikcə, dövran dəyişdikcə, minilliklər arxada qaldıqca,

əsrlərə qovuşduqca Azərbaycan xalqı çeşid-çeşid yeməklər, növ-növ

içkilər hazırlamışdır. Xalqımızın zəngin mətbəxi özünün növ

müxtəlifliyilə geniş  ərazidə  şöhrət qazanmışdır. Bu üstün cəhət və

seçim indi də dünya xalqları tərəfindən tanınır və qəbul edilir. Kitabda

Azərbaycan mətbəxinə dair maraqlı mülahizələrin verilməsi təbiidir.

Xalqımızın yaratdığı, inkişaf və davam etdirdiyi müxtəlif çeşidli

yeməklər və içkilər əsrlərcə qazanılan zəngin təcrübəyə və  ənənəyə

əsaslanır. Kitabda qənnadı məlumatı və şirniyyatlar, xəmir, düyü, süd,

ət, quş, balıq, bostan-tərəvəz yeməkləri, şorbalar, şirələr, şərbətlər və

digərləri haqqında da dolğun məlumatlar verilir. Yeməklərin yüksək

keyfiyyətlə hazırlanmasında duz, bal, turşular, habelə istiot, darçın,

zəncəfil, hil, mixək, zəfəran, sarıkök, sumax, nanə və s. ədviyyatdan

istifadə edilməsi şərh edilir. Burada yeməklərin və içkilərin hazırlanma

qaydaları, istifadə edilən qablar haqqında məlumatlar da xüsusi maraq

doğurur. Yeməklər və içkilər haqqında verilən məlumatlar təkcə elmi

deyil, həm də praktik əhəmiyyət daşıyır.

 Maddi mədəniyyətin əsas tərkib hissələrindən biri də xalq

nəqliyyatı vasitələridir. Nəqliyyat vasitələrinin yaranması,

təkmilləşməsi və müxtəlifliyi təbii-coğrafi şərait və  ərazinin relyefilə

sıx bağlıdır. Azərbaycanlılar bu şəraitə uyğun olaraq minilliklər boyu

sadədən mürəkkəbə doğru bir sıra nəqliyyat vasitələri yaratmış,

təsərrüfatda, maddi və mənəvi həyatın müxtəlif sahələrində geniş

istifadə etmişlər. Ərazidə ilk sadə nəqliyyat vasitələrinin tarixi ibtidai

icma quruluşu dövrünə aiddir.

Ən qədim nəqliyyat vasitələrindən biri əl sürütməsidir.

Sonralar minik və yük nəqliyyat vasitələri daha geniş yayılmışdır.

Şübhəsiz, ilk sinifli cəmiyyətdə  ən sürətli və geniş yayılan nəqliyyat

vasitəsi atdır. Təxminən 5 min illik tarix boyu atdan yük və minik

vaisitəsi kimi istifadə edilmişdir. Kitabda dəvə və digər qoşqu nəqliyyat

vasitələri, xizək, kirşə, ikitəkərli və dördtəkərli arabalar, faytonlar,

dilican, eləcə də müxtəlif su nəqliyyatı vasitələri geniş işıqlandırılır.

Yollarla bağlı məlumatlar da kitaba dolğunluq və bitkinlik gətirir.

İkinci cilddə ailə və məişət məsələlərinə də geniş yer

verilmişdir. Aydın məsələdir ki, bu problem əhəmiyyəti baxımından

təkcə etnoqrafların deyil, həm də hüquqşünasların, filosofların,

psixoloqların və bir sıra başqa elm sahələrinin mütəxəssislərinin

tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Əhəmiyyəti böyük, lakin, öyrənilməsi

çətin olan bu sahənin, etnoqrafiya elminin tərkib hissəsi kimi, etnoqraf-

alimlərin daha çox marağına səbəb olması tam qanuni haldır.

Əsrlərcə varislik ənənəsini qoruyub saxlayan ailə həyatın mənası

və bünövrəsidir, cəmiyyətin özülü, ölçüsü və meyarıdır. Ailə böyük

sərvət, kiçik dövlətdir.

İctimai-tarixi kateqoriya olan ailə cəmiyyətin ən kiçik

kollektividir. Azərbaycanlılarda ailənin tarixən iki forması olmuşdur:

böyük ailə və kiçik ailə. Böyük ailələr, yaxud ailə icmaları üç, dörd və

bəzən beş nəslin nümayəndələrindən ibarət olub, ata, oğul, nəvə və

nəticələri, eləcə də qardaşların ailələrini birləşdirir.

Ailə icmasına daxil olan bütün ailələr  bir evdə birgə yaşayır və

vahid təsərrüfata malik olurlar.

XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanda “qalıqlar” şəklində ailə

icmalarının hələ də mövcud olması ilə yanaşı, ailənin əsas forması-kiçik

ailələr da var idi. Kiçik ailə iki yolla yaranırdı: böyük ailənin

parçalanması yolu ilə və ailədə həddi-buluğa çatmış oğulun evləndikdən

sonra ayrılıb müstəqil ailə qurması ilə. Böyük ailə və kiçik ailə arasında

fərq yalnız ailə üzvlərinin sayında olmamışdır. Onların arasında bir

kəmiyyət fərqi ilə yanaşı, əsas iki keyfiyyət fərqi də olmuşdur.

Birincisi, böyük ailənin mülkiyyəti də ailə icmasına məxsus olduğu

halda, kiçik ailənin əmlakı yalnız ailə başçısının mülkiyyəti sayılırdı.

İkincisi, böyük ailə  şaquli istiqamətdə 3-5 nəsildən, üfüqi istiqamətdə

isə qardaşların ailələrindən ibarət olduğu halda, kiçik ailənin yalnız

şaquli istiqamətdə 2-3 nəsildən ibarət olması xarakterikdir.

Kiçik ailələr quruluşuna görə iki yerə bölünür: Sadə və

mürəkkəb ailələr. Sadə ailə iki nəsildən yəni ata-ana və onların

uşaqlarından; mürəkkəb ailə isə üç nəsildən, yəni baba-nənə, ata-ana nə

nəvələrdən ibarət olur.

Azərbaycan milli ənənələrinə görə hər bir ailədə atanın övlad

qarşısında üç borcu  vardır: tərbiyə etmək, təhsil vermək və

evləndirmək. Atanın övladı qarşısında bu üç borcunu yerinə yetirməsi

ailənin həyata keçirdiyi üç əsas funksiyası ilə təmin olunur: təsərrüfat

funksiyası, nəsilartırma funksiyası və uşaqların tərbiyəsi funksiyası.

Ailə üzvləri arasında qarşılıqlı münasibətlər bu funksiyaların həyata

keçirilməsi ilə bağlı olan adət-ənənələr əsasında formalaşır. Ailə üzvləri

arasında bu qarşılıqlı münasibətlər-ər ilə arvad, gəlin ilə qayınana,

valideynlər ilə övladlar və s. arasındakı münasibətlər də ailə və ailə

məişətinə həsr olunmuş fəsildə geniş şərh edilir.

“Ailə və  ailə məişəti” fəslində ailə-nikah münasibətlərinə

xüsusi  

bölmə ayrılmışdır.  Burada ibtidai icma cəmiyyəti dövründə

Azərbaycanda mövcud olmuş ekzoqam və endoqam nikah adətlərindən,

monoqam və poliqam nikah formalarından bəhs olunur, orta əsrlərdə isə

Azərbaycanda islamın şəriət qanunları ilə nizamlanan nikah

münasibətləri açıqlanır və qohumla evlənmə dairəsinin şəriət qanunları

ilə müəyyən edildiyi vurğulanır. Bu bölmədə Azərbaycanda nikah yaşı,

normaları, levirat və sororat nikah adətləri və qızqaçırma adətindən də

bəhs edilir və onların sosial məzmunu açıqlanır.

“Ailə və  ailə məişəti” ndə toy mərasiminin bütün mərhələləri-

qızbəyənmə, elçilik, nişan, toy şənlikləri və gənc ailənin toydan sonrakı

həyatının bəzi məqamları  şərh edilir. Bu bölmədə toy zamanı həyata

keçirilən mərasimlər, adət-ənənələr təhlil edilir, onların sosial mahiyyəti

açıqlanır. Burada toy şənlikləri zamanı hazırlanan xörəklər, çalınan

musiqi, oxunan nəğmələr, oynanılan rəqslər və keçirilən idman

yarışlarından da bəhs olunur.

Kitabda gəlinin ər evinə gəlməsindən sonra başlanan gənc

ailənin həyatının ilk mərhələsi də təsvir edilir. Gənc ailənin həyatında

dünyaya təzəcə gəlmiş körpənin tərbiyəsinə xüsusi yer ayrılır.

Hamiləlik, doğum və doğumdan sonrakı dövrdə gəlini şər qüvvələrdən

qorumaq üçün icra edilən ayinlərdən, yenicə doğulmuş körpə ilə bağlı

həyata keçirilən adət-ənənələrdən bəhs olunur.

“Ailə və ailə məişəti” nin son bölümü dəfn və yas mərasimləri

ilə bağlı ayinlərə və adət-ənənələrə həsr olunmuşdur. Bölümdə yas

mərasimində icra olunan ayinlər, matəm səciyyəli ağlaşmalar, deyilən

ağılar, verilən ehsanlar açıqlanır və yasdançıxma ilə bağlı “Qara

bayram” ayini təsvir edilir.

Kitabın əyaniliyini artırmaq, onu daha da əhəmiyyətli,

məzmunlu və oxunaqlı etmək məqsədi ilə bölmələr zəngin və nadir

illüstrativ materiallarla təmin edilmişdir.

Kitabın müzakirələrinin təşkilində görkəmli etnoqraflardan

Şahpələng Quliyev və Tofiq Kərimovun xidmətləri böyükdür. Bu

müzakirələrdə yaxından iştirak edən tarixi-etnoqrafiya şöbəsinin

əməkdaşlarının, çoxsaylı informatorların köməyini, cildin nəşrə

hazırlanmasında Təranə Quluzadənin və Nigar Vahabovanın, illüstrativ

materialların işlənməsində rəssam Solmaz xanım Hüseynovanın

əməyini xüsusi qeyd etmək lazımdır.

                                                              Teymur Bünyadov

                                                                     akademik

: front -> files -> libraries -> 2471 -> books
libraries -> Tapmacalar az8rbaycan restmblikast prezjdenrrİNİN İ Ş L ə r I d a r ə s I n I n k I t a b X a n a s I
libraries -> Nəsillərə nümunə Vətən eşqi məktəbində can verməyi öyrənmişik, Ustadımız deyib, heçdir vətənsiz can, Azərbaycan!
books -> SeyfəDDĠn qəNĠyev
books -> AZƏrba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
books -> TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
books -> Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə
books -> DAġ DÖVRÜ alti cġlddə