Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11:84) sözləri ilə xəbərdar edir. Allah Məhəmməd peyğəmbərdən: «Ey insanlar! Mən Allahın sizin hamınıza göndərilən peyğəmbəriyəm. (O Allah ki) göylərin və yerin hökmü Onundur, Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. O dirildir və öldürür…» (7: 158) deməsini tələb edir. Peyğəmbərlərə inanmayıb onlara şəkk gətirənlər belə son nəfəslərində, firon dənizdə batdığı məqamda (10:90), Zün-Nun «qaranlıqlar içində» (balığın qarnında) (21:87) Allahdan başqa heç bir tanrının olmadığına şəhadət verirlər. Quranda yəhudilər, xaçpərəstlər peyğəmbərlərin sözlərini təhrif edərək «Allahdan başqa heç bir tanrı yoxdur» prinsipini pozmaqda ittiham edilirlər: «Yəhudilər: «Üzeyr Allahın oğludur», xaçpərəstlər də «Məsih (İsa) Allahın oğludur», – dedilər. Onların ağzında gəzən bu (boş) sözlər öncə küfr edənlərin («mələklər Allahın qızlarıdır» – deyənlərin) sözlərinə bənzəyir. Allah onları öldürsün! (Allah onlara lənət eləsin!) Necə də (yalana uyub haqdan) döndərilirlər!» (9:30). «Onlar Allahı qoyub alimlərini və rahiblərini, Məryəm oğlu Məsihi özlərinə tanrılar (rəbblər) qəbul etdilər. Halbuki onlara ancaq bir olan Allaha ibadət etmək əmr olunmuşdu. Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur. Allah pak və müqəddəsdir. Ona şərik qoşulan bütlərlə heç bir əlaqəsi yoxdur! (Allah müşriklərin Ona şərik qoşduqları bütlərdən uzaqdır!)» (9:31). Quranın dünyada bütün insanların bərabərliyi ideyasına əsaslanan sosial ədalət prinsipi də tövhidə söykənir: «Allah (Özünə) heç bir övlad götürməmişdir. (…) Onunla yanaşı (…) heç bir tanrı yoxdur. Əgər belə olsaydı, onda hər bir tanrı əlahiddə öz yaratdıqları ilə gedər, (…) və onların bir qismi (…) digərindən üstün 348
olmağa çalışardı. Allah müşriklərin (Ona) aid etdikləri sifətlərdən tamamilə kənardır!» (23:91). Maraqlıdır ki, Quranın bu və ya başqa ayələrində kifayət qədər aydın ifadə edilən Allahın təkliyi ideyasını dini-fəlsəfi cəhətdən əsaslandırıb sübut etmək elə də asan olmamışdır. Allahın atributları (sifat) və substansiyası (zat) arasında münasibət, tək, vahid olan Allahdan çoxluğun – dünyanın yaranma mexanizmi, onlar arasında əlaqənin xarakteri, Allahın transsendentliyi ilə Onun xəlq etdiyi dünyaya immanentliyinin nisbəti barədə rəylərin haçalanması müsəlman Şərqinin müxtəlif dini, mistik- fəlsəfi cərəyanları arasında əsrlər boyu davam edən mübahisələrə rəvac vermiş, müxtəlif şərh və təfsirlər meydana gətirmişdir. Məsələn, əgər müsəlman antropomorfistləri (müşəbbihə) Quranda Allaha aid edilən bilik, güc, iradə, görmə, eşitmə və sairə kimi sifətləri birbaşa, hərfi mənasında başa düşərək, onların əzəliliyini, zaman xaricində mövcudluğunu iddia edirdilərsə, mütliq monizm tərəfdarları olan mötəzililər ilahi atributları metaforalar hesab edirdilər. Onların fikrincə, sifətlərin əzəliliyinin qəbul edilməsi mütləq Allahın mənəvi mahiyyəti ilə yanaşı, digər daha konkret mahiyyətlərin mövcudluğuna inanmaqla «tövhid» ideyasının ciddiliyinə xələl gətirir, çoxallahlılığa (şirk – bütpərəstlik) aparır. Hətta Vasil ibn Ətaya görə: «Kim ki, əzəli keyfiyyətlər ideyasını qəbul edir, o, artıq iki allahın olduğunu qəbul etmişdir». Ortodoksal islamdan fərqli olaraq mötəzililər Quranın əzəldən mövcud olması fikri ilə də razılaşmır, onun dünyadakı bütün şeylər kimi sonradan, yəni zaman etibarilə yaradıldığını sübut etməyə çalışırdılar. Bu baxımdan ən-Nəzzamın Məhəmməd peyğəmbərə işarə edərək «Quran daxilində yarandığı bədənin işidir, Allahın işi deyil» sözləri səciyyəvidir (8, s. 105). VIII əsrdə Ərəbistanda yaranan vəhhabilik ideologiyası erkən islamın saflığına qayıdıb, təkallahlılıq prinsipinə ciddi əməl etməyi tələb edirdi. Öz baxışlarında, əməllərində Quran və Sünnədən başqa avtoritet tanımayan vəhhabilərin nəzərində peyğəmbərlərə, müqəddəslərə, qəbirlərə səcdə etmək, onların Allahla insanlar arasındakı vasitəçiliyinə inanmaq sadəcə bütpərəstlik idi. Onlar Nəcddə dövlət yaratmış, 1806-cı ildə hücum edib Məkkəni zəbt etmiş, Kəbədən başqa bütün məscidləri dağıtmışdılar. İslam bölgəsində yaranmış sufilik, ismaililik, hürufilik və digər qeyri və antiortodoksal mistik-fəlsəfi müsəlman təriqətləri, cərəyanları tövhidi vəhdəti-vücud konsepsiyası kontekstində izah edirdi. Müsəlman Şərqinin mənəvi mədəniyyətinin inkişafında sufilik öz azadfikirliliyi, demokratik- humanist meyilləri, dialektik görüşləri ilə xüsusilə böyük rol oynamışdır. Onun fəlsəfi dünyagörüşünün mərkəzində zəkalı, ədalətli, qüdrətli, dini və etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün insanlara rəğbət bəsləyən,
349
başlıcası isə öz sonsuz sevgisi ilə Allahı özündə təcəssüm etdirən İnsan durur. Burada kainatda mövcud olan təbii qanunauyğunluq, harmoniya və nizam Allahla dünyanın çoxsaylı, çoxcəhətli maddi predmetlərinin, başqa sözlərlə, Xaliqlə xəlq olunanların, xüsusilə insanın, mahiyyət və hadisənin, təklik və çoxluğun və i. a. vəhdəti, bir çox hallarda substansional vəhdəti ilə izah olunur. Bəzən tövhid məsələsində sufilər ifrata varıb, İblisə belə bəraət qazandırırdılar: axı o, Allahın sözündən çıxıb insana səcdə etməsə də, Onun əsas ehkamına, sözünə riayət etmişdi. Mənsur Həllaca görə isə hətta «Allah təkdir» sözlərini bəyan edən şəxs belə Ona şərik qoşur, çünki bu zaman özünü də yada salmış olur. Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Şərq mütəfəkkirləri Həllac, Sənai, Əbu Said, Əttar, ibn əl-Ərəbi, Rumi, Cami, Nəvai, Azərbaycandan Baba Kuhi Bakuvi, Əvhədi, Şəbüstəri, Nəimi, Nəsimi, Qasımi Ənvar, Şəms Məqribi, Yusif Qarabaği və başqaları vəhdət əl-vücuda istinadən müdrik mühakimələrlə zəngin olub özünəməxsusluğu ilə seçilən təlimlər yaratmışlar. Bu ənənə sonralar da, ta XX əsrə qədər davam etdirilmişdir. ***
Maraqlıdır ki, Qurandakı tövhid haqqında ayələrin müxtəlif dini, dini- mistik fəlsəfi məktəblərdə nəzərdən keçirdiyimiz fərqli şərhlərindən, əsaslandırmalarından üzə çıxan vəhdəti-vücud ideyası məhz özünün sufi variantında N.Nərimanovun təfəkkürünə və qəlbinə daha yaxın idi. Onun irsində orta əsrlərdən mövcud olan bu ideya XX əsrin birinci rübünün dəyişkən Azərbaycan reallıqları kontekstində yeni
çalarlarla zənginləşdirilmiş və müəyyən inkişaf yolu keçmişdir. Tövhid insanları cəhalət məngənəsində saxlayan mühitdə ən müxtəlif insan obrazlarının mənəvi aləminin psixoloji dərinliyinə nüfuz etməsi ilə seçilən «Pir» povestində (9) daha parlaq və əyani şəkildə ifadə edilmiş, Nərimanov anlamında bədii-fəlsəfi həllini tapmışdır. Nə üçün insanlar sözdə tək bir Allaha itaət, ibadət etdiklərini deyir, əməllərində isə başqa şeylərə: müqəddəs yerlərə, pirlərə, varlılara, qolu zorlulara, daha nələrə, nələrə inanır və səcdə edirlər? — yazıçı əsər boyu bu suala cavab axtarır. Əzanın tanış ahəngindən, musiqisindən tutmuş mənasına qədər, ona etdiyi təsiri, qəlbində oyatdığı ülvi hissləri dilə gətirir: «Allahu-əkbər! Allahu-əkbər! Əşhədu-ən la ilahə illəllah!...» Səhər sübh vaxtı gün çıxmamış tamam canlı şeylər hələ yuxuda ikən təbiətin sükut bir zamanında yarıoyanmış, yarıyuxuda iraq bir minarədən bu sözlər, bu səda sizə necə təsir edir, bilmirəm, fəqət mən sevirəm. Mən çalışıram bu sözləri aşkar, aydın eşidəm. Bilmirəm bu əzanın musiqisimi, ya bu sözlərin mənasımı, yainki uşaqlıqdan qulaqlarımın bu sözləri adət etməyimi, bilmirəm, hankısı, fəqət onu bilirəm ki, bunda, bu sözlər sübh vaxtı məni 350
bir qeyri aləmə dəvət edirlər. Hələ cocuqkən sözlərin mənasını düşünmürdüm, yenə də bu sözlər mənim üçün təsirsiz deyildi. O vaxt bunu düşünürdüm ki, dua edirlər. Fəqət nə deyirlər, nə demək istəyirlər, bilmirdim. Mənasını biləndən sonra bu sözlər məni daha artıcaq maraqlandırdı. «Allah böyükdür! Şəhadət verirəm ki, bir allahdan başqa yoxdur qeyri-məbud». Əcəba, təbiətin belə bir sükut, gözəl vaxtında allahın varlığına və birliyinə şəhadət verənlər nə üçün qeyri-məbud gərəkdir arasınlar?» (10). Povestin sonuncu, düyünlərin açılıb öz həllini tapdığı IX hissəsi bu sözlərlə başlanır. Əsərdə «Bir allahdan başqa yoxdur qeyri-məbud» kəlamının mənası bədii obrazlar vasitəsilə tipik həyat hadisələri fonunda, həm də iki tərəfdən açılır. Əvvəla, burada personajların təkliyinə və yeganəliyinə şəhadət verdikləri Allaha münasibəti təsvir edilir: onlar Onu necə təsəvvür edir, Onun hansı sifətlərini bilir, necə tanıyırlar, Onun Sözünü – Quranı necə anlayırlar? N.Nərimanov bu baxımdan «ən gözəl sözlər»in bədii örtükdə müxtəlif anlama səviyyələrini işıqlandıraraq, məcazi, mistik məqamlardan da xali olmayan fəlsəfi anlamını verir. İkincisi, kəlamın hərfi mənası və onda gizlənib Allahın insanlara mərhəmət, şəfqət, sevgisini əks etdirən dərin batini mənası arasındakı bağlılığa diqqət yetirilir. Etiqadları kortəbii, mexaniki xarakter daşıyan dindarların bütpərəstliyin əleyhinə çevrilən, Allaha şərik qoşmağı qadağan edən bu ifadəni daim təkrar etmələri ilə pirə sitayiş etmələri arasında təzad vurğulanır: onlar pirə inanmaqla özlərini özləri də istəmədən «Allahdan qeyrilərini (Allaha) şərik qoşub, onları Allah kimi sevənlər»dən (11) etmişlər ki, bu da onları mənəvi cəhətdən deqradasiyaya uğratmışdır. Povestdə təsvir edilən N... şəhərinin əhalisinin böyük əksəriyyəti – üçdə iki hissəsi Allah buyruqlarına əməl edən mömin müsəlmanlardır. Onların nəzərində Allahın buyurduğu nədir: oruc, namaz, zəkat, fitrə… bunlara əməl etmələri müqabilində isə onlar Allahdan özləri, məişətləri, dolanacaqları, yəni nəfsləri üçün lazım olan şeyləri istəyirlər. Başqa sözlə, namaz-orucla tanıdıqları Allaha onların münasibəti bir növ «mən sənə, sən mənə», «əl əli yuyar…» prinsipi üzərində qurulub. Əsərin baş qəhrəmanlarından olan Məşədi Allahverən hər dəfə namazdan sonra əllərini göyə tutub ürəyində deyirdi: «Pərvərdigara! Özün şahidsən, buyurduğun əmrləri yerinə yetirirəm: orucumu tuturam, namazımı vaxtında qılıram… Özün şahidsən, rəbbim! Yetir, pərvərdigara!». Bu «yetir» sözünü hər vaxt deyəndə tamam məişətini, alını-verini, zərərini-xeyirini fikrindən keçirərdi. Son sözləri də bunun kimi idi: «Pərvərdigara! Mənim bu balama nicat ver». Şəhərin o biri sakinləri də ona bənzəyirlər, namaz vaxtı çox və ya az dua
351
etmələri ehtiyaclarının az-çoxluğundan asılıdır. Yazıçı onların dinin vacib olan əxlaqi tərəfini unudub, ayinləri bütün qaydaları, xırdalıqları ilə böyük ciddiliklə icra etmələrində ifadə olunan zahiri dindarlığına kinayə edir. Oruc tutarkən, «toz olan yerdən keçmirdilər, dodaqlarını büzərdilər, burunlarını yaylıqla tıxayardılar» ki, birdən toz bədənlərinə girər, orucları batil olar. Amma bunların arasında elələri də var idi ki, «dinməz-söyləməz qardaşının yetimlərinə çatan pulları hər gecə iftara toyuqplov bişirib yeyərdi; zavallı yetimlər isə ac qarınlarını yerə sürtərdilər». Daha düşünmürdülər ki, Allahın əmri təkcə oruc tutmaq deyil, xeyirxahlıqdır, yetimlərə, kasıb qohumlara rəhimli, mərhəmətli olmaqdır, onlara çatacaq payı verməkdir, qısası, yaxşı əməllərdir. Bu yerdə N.Nərimanov yəqin ki, Quranın ehtiyacı olan insanlara mərhəmət edib köməyinə yetmək barədə göstərişlərini nəzərdə tuturdu: «(Ya peyğəmbər!) Sən nə bilirsən ki, əqəbə (12) nədir?! (O) …aclıq günü (zamanı) yemək verməkdir, qohumluq əlaqəsi çatan yetimə. Və ya (taqətsizlikdən) torpağa sərilmiş bir miskinə!» (90: 12-16) «Yaxşı əməl heç də (ibadət vaxtı) üzünü günçıxana və günbatana tərəf çevirməkdən ibarət deyil. Yaxşı əməl sahibi … (Allaha) məhəbbəti yolunda (və ya malı-dövləti
yoxsullara, … sərf edən»dir (2:177). Amma İranda ac qoyub gəldiyi arvadı və üç qızından xəbər belə tutmayan, lakin bu şəhərdə şan-şöhrət sahibi, hörmətli ailə başçısı hesab olunan pir sahibi fırıldaqçı Molla Cəfərqulunun yaxşı əməllər haqqında təsəvvürü başqadır. Onun əməli salehlik siyahısında namaz qılmaqdan və oruc tutmaqdan əlavə daha bir «mühüm» bənd var: əməli saleh insan həm də pirə gələnlərdən, nəzir verənlərdən – «pirsevən xoşbəxtlərdən» olmalıdır. «Əməli saleh adamın nəziri qəbul olunar, saleh olmayanınkı olmaz» deyə pir sahibi pirini ona şübhə ilə yanaşanlardan, dərdlərinə əlac tapmayanların qınağından sığortalayır. Və budur hər cümə sadəlövh insanlar möcüzə sorağında ağır xəstəliklərdən qurtulub sağalmaq, həyat müşküllərini həll etmək üçün nəzirləri ilə pirə yollanırlar: «biri qoyun aparır, biri quzu, biri toyuq aparır, biri xoruz, biri qızıl üzük, biri gümüş güzgü, biri çit aparır, biri ipək parça, biri şam aparır, biri şamdan, kimi pul, kimi portman…». Bunu N.Nərimanov «allaha rüşvət» adlandırır: «Fəqət bilmirəm, allaha rüşvət verib allahdan rüşvət istəməyi bunlara pir öyrətmişdi, yoxsa pirə rüşvət vermək aldıqları tərbiyənin nəticəsi idi»… Bu insanların inamları kortəbiidir. Onlar hətta gündə neçə dəfə namaz vaxtı etdikləri duanın – «ehdinəssiratül müstəqim»in (13) mənasını da anlamırlar. Bunun səbəbi bir tərəfdən, Quranın ərəb dilində olması idisə də, 352
digər tərəfdən Quranın mənalarına varmağa çalışmayıb, onu şüursuz əzbərləmələrində idi. Məşədi Allahverənin «heç fikrinə də gəlməzdi ki, namazda deyirlər: «Allah! Mənim ürəyimi təmizlə, mənə doğru yol göstər, o yolu ki, sənin tərəfinə gedir, o yoldan uzaq et ki, səndən uzaq düşür. Mənim qəlbimi yumşalt, həlim və mehriban et». Burada N.Nərimanov «Fatihə» surəsinin 5-7-ci ayələrini öz sözləri ilə sərbəst, sadə və anlaşıqlı şəkildə təfsir edərək, onun mahiyyət məzmununda duyub anladığı humanizmi daha qabarıq verir. Ümumiyyətlə, onun fikrincə, dua edərkən Allahdan öz nəfsin üçün nəsə diləmək olmaz, Ondan sənə yalnız doğru yol göstərməsini təvəqqe edə bilərsən. «Əl-Leyl» («Gecə») surəsində Allahın dilindən deyildiyi kimi, «Bizim öhdəmizə düşən yalnız doğru yol göstərməkdir!» (92:12). Lakin Məşədi Allahverənə uşaqlıqdan bu doğru yolu «mərsiyəxanlar və mərsiyəxan kimilər» göstərmişlər. «Bunlar isə həmişə deyərdilər: filan əməl edərsənsə, filan duanı qırx dəfə oxuyarsansa, allah-təala sənə filan şeyi verəcəkdir… Uşaqlıqdan bu sözləri eşidən, bütün tərbiyəsinin bünövrəsi bu sözlərlə tikilən bir vücud müəyyən, müqəddəs bir məbuda səcdə edə bilərdimi? Belə bir tərbiyədən sonra nə üçün də Molla Cəfərqulunun «pir»inə pənah aparmaya idi? Həqiqi allaha həqiqi məhəbbət bağlamış olsa idi, pirə, ya pir kimi şeylərə səcdə edərdimi?» N.Nərimanovun «həqiqi allaha həqiqi məhəbbət bağlamaq» sözlərindən insanı düşündürən bir sual doğur. Adı qarşısında səcdə edib hər bir müşkülündə, çıxılmaz vəziyyətində köməyə çağırdığın, lakin heç vaxt görmədiyin və heç kəsin də görmədiyi müqəddəs varlığa məhəbbət necə bir məhəbbətdir, ona aparan yol necədir? Yadımdadır, illər öncə yay vaxtı kənddə uca, qocaman şabalıd, qoz ağaclarının kölgə saldığı bağda gəzməyə çıxmışdıq. «Bələdçimiz» altı- yeddi yaşlı xalam nəvəsi Fatimə anasının evdə dönə-dönə tapşırmasına baxmayaraq biz qonaqları dikdiri enib çayın kənarına düşməyə həvəsləndirir, hey dilə tuturdu. Başını qatmaq üçün ona məşhur «uşaq sualını» verdim: «Hələ bir mənə de görüm, sən atanı çox istəyirsən, yoxsa ananı?» O, dərhal ciddi: «ikisini də» deyib, sonra bir qədər düşünüb xüsusi vurğu ilə əlavə etdi: «Narın xala deyir ki, adam gərək əvvəl Allahı sevsin, sonra atasını, sonra isə anasını». Mən maraqlandım: «Fatimə, bəs sən Allahı necə sevirsən?» O, aşağıdan yuxarıya tərs-tərs üzümə baxdı, «Sən yaman çox danışırsan ha» deyib, pərt-pərişan böyürtkən koluna tərəf getdi, görünür, çaya enməyin bu gün baş tutmayacağını anladı. Əslində, bu sualın cavabı nəinki uşaq üçün, heç böyük üçün də asan deyil. Orta əsrlərdən bəri bu məsələ üstə mütəfəkkirlər, ədiblər, şairlər çox düşünüb, baş sındırmış, qələm çalmış, Allaha məhəbbət və Allahdan
353
qorxunun fəlsəfi-əxlaqi aspektlərini şərh etməyə çalışmışlar, hər dəfə də düşüncələrini Qurana istinadla əsaslandırmışlar, çünki onda hər iki məqamı əks etdirən ayələr vardır. Hazırda fəlsəfə ilə məşğul olan alimlər arasında bu mövzu yenidən gündəmə gəlmişdir. Onlardan bir qismi yüksək əxlaqı məhz Allaha məhəbbətlə əlaqələndirir, digəri əksinə, cəmiyyətdəki bütün bəlaların, bədbəxtliklərin, zalımlığın, mənəviyyatsızlığın səbəbini Allahdan qorxunun azalmasında, yaxud itməsində görür və onu insanlarda yenidən tərbiyə edib dirçəltməyə çağırırlar. Birincilərin baxışları olduqca mücərrəd xarakter daşıyırsa, ikincilərinkindən, öz konkretliyində orta əsr obskurantizminin kif iyi gəlir, halbuki tərəfdarları bunu yeni ideya kimi təqdim edirlər. N.Nərimanov sufi mistikləri kimi qurtuluşu məhəbbətdə görürdü, onun fikrincə, insanda müsbət sifətləri qorxu yox, məhəbbət yarada bilər. O, povestində Allahı yalnız məhəbbət vasitəsilə tanımağın mümkün olduğunu vəhdəti-vücud konsepsiyası ruhunda izah edir: Allah öz qüdrəti ilə yaratdıqlarındadır. Ona görə, O, dünyanın hər bir şeyində və hadisəsində təzahür edir: təbiətdə və ondakı nizamda, qanunauyğunluqlarda, ağacda, yarpaqda, çiçəkdə, insanda, övladda, həyatda, elmdə… Allaha məhəbbət Onun yaratdıqlarını sevən və onlarda Onun ədalətini, qüdrətini, insana qayğısını, mərhəmətini, sevgisini görən, düşünən, hiss edən insanda olur. Başqa sözlərlə, Allaha məhəbbət Onun yaratdıqlarına sevgidən yaranır və bu, yaxşı, xeyirxah əməllərə rəvac verir. Məşədi Allahverən isə «Hər şeyi allah yaradıbdır» sözlərini tutuquşu kimi təkrar etsə də, bütün vücudu ilə bu sözlərin mənasına düşünmürdü. O, hətta dörd yaşında nə gəzə, nə danışa bilən xəstə balasına olan məhəbbətini təhlil edə bilmirdi ki, «bəlkə də məhəbbətdə allahını hiss edə idi». Lakin yazıçı günahı Məşədi Allahverəndə yox, onun aldığı tərbiyədə, ruhanilərdə, axund, mollalarda görür: «Bunlar da zavallını allahından kənar salmışdılar: filan şeyi etsən allah səni yandırar, filan əməl səndən üz verərsə, o dünyada allah sənə filan əziyyəti edər, daha nə… nə… Daha düşünmürdülər ki, qorxduqca yazıq Məşədi Allahverən öz allahından kənar olurdu, rabitə pozulurdu… Məşədi qorxudan savayı bir şey bilmirdi; saldatdan, qarodovoydan qorxu çəkirdi, insan törətdiyi qanunlardan qorxu çəkirdi. Allah göndərdiyi qanunlardan qorxardı, daha düşünmürdü ki, qorxu məbuda yavuqlaşdırmaz, uzaq salar… Nə olardı ki, buna deyəydilər allah adildir, hamıya bir gözlə baxar, allah mehribandır – hamını sevər, bəslər… Xeyr. Məşədi Allahverənə allahını oruc-namazla tanıtmışdılar. Fəqət deməmişdilər ki, allahı tanımasan namaz-orucun da heç. Əvvəl desə idilər çalış, allahın sifətlərini bil, adil, mehriban ol, hamını sev, o vaxt allahına yavuqlaşarsan, yavuqlaşıb da ona məhəbbət bağlarsan, bu məhəbbət səni
354
namaz qılmağa, oruc tutmağa, qeyri yaxşı əməllər etməyə də vadar edər… Düşünmədilər ki, qanunla, qorxu ilə dürlü-dürlü «vədlər»lə həqiqi məhəbbət meydana gəlməz… Həqiqi məhəbbət üçün görmək, düşünmək, hiss etmək lazım gəlirdi. Bu da mümkün idi; gündə min dəfə hər addımında Məşədi istəsə idi, həqiqi allahını görərdi, düşünərdi və hiss edərdi. Daha lazım deyildi deyilə: namaz qıl, özü qılacaqdı; sevdiyi, həqiqi məhəbbət bağladığı məbuda özü səcdə edəcəkdi… Ona yavuqlaşmağa çalışacaqdı… Namaz vaxtında daha rüşvət verməzdi, rüşvət istəməzdi, fəqət bunu deyərdi: «Pərvəpdigara! səni bilmək, düşünmək üçün asan və düz yol göstər! … Həqiqi allahını tapmış olsa idi, yəqin ki, onun qüdrəti ilə meydana gələn elmin qədr-qiymətini bilərdi və bilib də bədbəxt oğlunu, özünü və arvadını müalicəsiz qoymazdı…». Göründüyü kimi, N.Nərimanova görə necə ki, qorxu adi həyatda insanları bir-birindən uzaq salır, məhəbbət isə yaxınlaşdırır, doğma edir, Allaha münasibətdə də belədir. O, Məşədi Allahverən obrazı timsalında qorxuya əsaslanan tərbiyənin, qorxu ilə aşılanan dinin azad düşüncənin qarşısını alıb insanı inkişafdan qoyduğunu, onda zalımlıq, avamlıq, nadanlıq, ikiüzlülük, qorxaqlıq, sadəlövhlük, kütlük və s. kimi naqis sifətlər yaratdığını, onu Allahdan uzaq saldığını göstərir. Dəqiqə başı «Şükür, pərvərdigara!», «Allahdan başqa tanrı yoxdur» desə də, hər cümə oğlunu pirə aparan Məşədi Allahverən onun sağalmasına bütün ümidini pirə bağlamışdır. Pirin kəramətləri barədə daim düşünməsi Məşədinin yuxusuna da təsir edir. O, yuxuda görür ki, oğlunu bir gün, bir gecə pirə qoymuş, və uşaq şəfa tapmışdır. Yuxusunu gerçəyə çevirmək istəyi arvadı Gülbadamı dəhşətə gətirir, onu niyyətindən heç cür daşındıra bilmir, çünki Molla Cəfərqulunun ölümündən sonra pirin şöhrəti bir qədər də artmışdır. O, pirə nifrət edir, çünki onun necə meydana gəlməsinin şahididir. Həmin yerdə Molla Cəfərqulu o vaxtlar qardaşının dul arvadı olan Gülbadamın namusuna əl uzatmaq istəmiş, qadının çığırtısına gələn çobanı aldatmaq üçün tez şam yandırıb qoz ağacının dibinə qoymuş, buranın pir olduğunu demişdi. Gülbadamın huşu özünə gəldikdən sonra ismətini qorumaq üçün Qurana and içmişdir ki, pirin sirrini ölənəcən heç kəsə açmasın. O, pirə gələn insanların insafsızcasına aldanıldıqlarına, xəstələrin özlərini müalicəsiz qoyduqlarına bais olduğunu görüb də əzab çəkir. Lakin Qurana andı onun qarşısını kəsirdi. Əsərin kulminasiyası pirə qoymaq üçün uşağı ərinə verdiyi məqamda baş verir. Sevgili balasının başı üstünü alan təhlükədən dəhşətə gələn qadının bir həftə ərzində çəkdiyi iztirabları, yuxusuz gecələri, daxili mübarizəsi qəlbində inqilab yaradır: «Mən nifrət etdiyim məkandan balama nicat gözləmirəm» deyə fəryad edir.
355
Hiddətlənmiş ziyarətçilərin tələbi ilə əri üstünə gələndə o, şirə dönür: «Gəlmə, yavuq! Mən indi bu hində (anda) bir Allahdan başqa kimsəni böyük bilmirəm. Haman Allahdır məni indi danışdıran» deyə əhvalatı danışır. Çoban daşı günbəzə vurub dağıdır. Beləliklə, «Allahdan başqa qeyri-tanrı yoxdur» kəlamı öz təsdiqini tapır, zəfər çalır. Məşədi Allahverənin yuxusu ilə İbrahim peyğəmbərin yuxusu arasında qəribə bir analogiya var. Bilmirəm, N.Nərimanovun özü bu yuxuların bənzərliyinə diqqət verimişdi ya yox? Ancaq onlar sanki bir medalın iki üzüdür. Yuxusunda oğlu İsmayılı qurban verdiyini görən İbrahim onu həyata keçirmək istədiyi məqamda Allah qurbanlıq qoyun göndərir, yəni İsmayılı xilas edir. Məşədi Allahverən yuxusunda xəstə oğlunun şəfa tapdığını görür, əslində isə oğlunu özü də istəmədən pirə – yalançı məbuda qurban verir. Gülbadamın «Balacığım!... Mən səni nifrət etdiyim məbuda qurban vermərəm» sözləri bunu təsdiq edir. Yenə də Allah («Haman Allahdır məni indi danışdıran») uşağı xilas edir. Hər iki ata yuxunu inam kimi qəbul etdiklərindən səhvə yol verirlər. Mühyiddin ibn Ərəbi «Füsus əl-hikəm» əsərində İbrahimin İsmayılı qurban verməsi haqqında Quran rəvayətinin maraqlı şərhini verir. Həmin şərh özünün N.Nərimanovun «Allahdan başqa qeyri-tanrı yoxdur» ehkamı ilə əlaqələndirdiyi həqiqi allaha həqiqi məhəbbət ideyası ilə səsləşməsi ilə bir növ onu təsdiq edib əsaslandırır. İbn Ərəbinin fikrincə, Allah İbrahim peyğəmbəri «biliklə sınağa çəkmək», yəni yuxu yozma qabiliyyətini yoxlamaq istəyirmiş. Lakin o, bunun öhdəsindən gəlmir, çünki bilmir ki, yuxunu hazırlayan xəyaldır, xəyalı isə inam kimi qəbul etmək olmaz, onu təbir etmək, yəni yozmaq lazımdır. Təbir gördüyün formadan başqa formaya yol verən keçid deməkdir. Məsələn, inəklər quraqlıq və məhsul illərinə işarə, Məhəmməd peyğəmbərin yuxuda ona gətirdikləri və içib doyduqdan sonra Ömərə verdiyi bir stəkan süd, elə öz təbirinə görə, bilik olduğu kimi, İsmayıl formasında görünən qoyun idi. İbrahim isə xəyalına inandı. İbn Ərəbi yazır: «İbrahimə isə Allah-təala dedi: «İbrahim! Sən xəyalı doğrultdun (yəni təsdiq etdin – A.H.)» (37:104). O demədi: «Sən xəyalı doğru başa düşdün, bu, sənin oğlundur», çünki İbrahim onu təbir etmədi, yalnız aşkar olana riayət etdi, halbuki xəyal təbir edilməyi tələb edir» (14, с. 176-177). İbrahim peyğəmbərin öz röyasına inanmaqla yanlışlığa yol verməsinin səbəbini ibn Ərəbinin elə öz fəlsəfəsində tapmaq olar. Onun fəlsəfəsi iki bir-birinə zidd müddəanı birləşdirir, yəni eyni zamanda Allahın dünyadan həm fərqli olmasını, həm də ona oxşarlığını, başqa sözlərlə, Onun transsendentliyini – Onun dünyadan kənarda olmasını (fürqan – ayrılma, aralanma) və Onun dünyaya immanentliyini, yəni dünyaya daxilən xas
356
olması, dünyada olmasınını (quran) təsdiq etməyi tələb edir, halbuki ikinci məqam onun əsərlərində, şeirlərində daha güclüdür. O yazır: «[əgər] birləşmə özündə ayrılmanı da ehtiva edirsə, ayrılma birləşməni ehtiva etmir. Ona görə birləşmə yalnız müstəsna olaraq Məhəmmədin və onun xalqının malıdır» və buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Quranda bəhs olunan Allahdan qorxu həmin ayırmadan, Allaha məhəbbət isə birləşmədən yaranır, onun məhsuludur. İbn Ərəbiyə görə, Nuhun öz xalqını (tayfasını) tək olan Allaha inanmağa çağırışı ondakı ayırma məqamına (fürqan) görə xalqı tərəfdən cavabsız qaldı (14, s.164). Bu mənada, İbrahim də məhz Allahdan qorxanlar cərgəsinə daxil edilir. Təsadüfi deyil ki, onun öz yuxusunu düzgün anlamaması barədə yazılan hissənin sonunda ibn Ərəbi Qurana istinad edir: «Allahdan qorxana O ayırma verəcək qulunun Allahdan fərqinə oxşar… Bu ayırma ən yüksəkdir» (14, s.179). [«Ey iman gətirənlər! Əgər Allahdan qorxsanız, O sizə haqqla-nahaqqı ayırd edən (bir nur) verər (dünyada və axirətdə çıxış yolu göstərər), günahlarınızın üstünü örtüb sizi bağışlayar. Allah böyük lütf (mərhəmət) sahibidir. (8: 29)]. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, İbrahim peyğəmbər Allahı dünyadan ayırmış, yuxusu ilə ondan qorxduğunu ifadə etmişdi. Odur ki, Allah, qoyunu böyük qurbanlıq verməklə onu bağışlamışdır. İbrahimsə öz oğlunun Allahın təcəssümü olduğunu, və Allahın öz yaratdıqlarını sevdiyini, qoruduğunu nəzərə almamışdır. Qurban bayramı da elə Allahın insanlara böyük mərhəmətini xatırlatma və mərhəmətə çağırışı kimi meydana gəlmişdir. Əgər ibn Ərəbinin məntiqinə riayət etsək, İbrahim peyğəmbərin yuxusundakı İsmayılın təbiri qoyun – böyük qurbanlıq idisə, Məşədi Allahverənin yuxusunda oğlunun şəfa tapmasının təbiri pirin dağıdılması – həqiqətin üzə çıxması, aldanılmış insanların gözünün açılmasıdır. Gülbadamın «Allahım, mənə yol göstər» yalvarışları eşidilir, onun tək Allaha məhəbbəti Onun təcəssümü olan öz övladına məhəbbəti timsalında Qurana and içib onu pozduğuna görə Allahdan qorxusuna üstün gəlir. Məhəbbət qorxuya, həqiqət yalana qalib gəlir. N.Nərimanovun «Pir» povestini fransız yazıçısı Emil Zolyanın «Lurd» romanına (15) bənzədirlər (16, s.24). Bənzəyiş, əlbəttə, var. Hər ikisində din pərdəsi altında «müqəddəs yerlərə», möcüzələrə inam təbliğ edib, cürbəcür ağır xəstəliklərdən, yoxsulluqdan, sosial ədalətsizlikdən əziyyət çəkən sadə bədbəxt insanları aldadıb, son qəpiyini əllərindən alan, soyub talamaqla varlanan «tədbirli» ruhani işbazlar ifşa edilir. Zolyanın qəhrəmanı gənc ruhani, dinə inamı puç olmuş Pyer Froman mövcudluğunun on səkkiz əsri ərzində katolikliyin dünyaya gətirdiyi təsəlli və ümidlərinin artıq tükəndiyi bir vaxtda insanların tarix boyu bir-birini
357
əvəz edən yeni illüziyalarla aldanılmasının qarşısını almaq üçün çıxış yolunu yeni dində görür: müasir elmə, əqlə dayanan, həyatla sıx bağlı olan yeni dinin yaradılması ideyası getdikcə şüurunda yer alıb möhkəmlənir. N.Nərimanov isə «Pir» əsərində «La ilahə illəllah» kəlamının bütün dövrlər üçün müasir və aktual, mütləq həqiqət olduğunu göstərir. İslamın sonradan ona əlavə edilmiş yanlış qatlardan, təfsirlərdən təmizləyib, ilkin islamın təmizliyinə, fəlsəfi, elmi anlamına nail olmağa çağırır. Əsas məsələ, onun mənasını anlayıb da təkdə sözdə yox, əməldə ciddi riayət etmək, «müqəddəs ocaqlar», pirlər, dərvişlər, falçılar timsalında yeni bütlər düzəltməməkdir. Lakin yazıçı yaxşı anlayırdı ki, nə qədər ki, həyatda xəstəliklər, bədbəxtliklər, ədalətsizlik mövcuddur, möcüzələrə, nağıllara inam qalacaq, insanlar Allahla özləri arasında vasitəçilər axtaracaqlar. Yəqin buna görə povesti «Bilməyirəm bu vaqeədən sonra bu mahalın müsəlmanları həqiqi məbudlarını tapdılarmı?» deyə bədbin bir sualla bitirir… Bu yerdə bir haşiyə çıxıb ötən əsrin 23-24-cü illərini xatırlamaq istərdim. O zaman SSRİ-nin ilk rəhbəri N.Nərimanov «Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair» MK-ya, İ.V.Stalinə məşhur məktub-məruzəsində Mərkəzin Azərbaycandakı əlaltıları vasitəsilə planlı şəkildə Azərbaycanı simasızlaşdırma siyasəti yeritdiyini dəlillərlə ifşa etmişdi. Ardından N.Nərimanova qarşı divan kampaniyasına rəvac verilmişdi. Protokollarının ―tamamilə məxfi‖ qrifi altında saxlanıldığı iclaslardan birində ―qırmanclanmaq‖ üçün növbə sovet dövründə «ateist ədəbiyyat» nümunəsi kimi təqdim edilən «Pir» povestinə də çatır. Əsəri Ruhulla Axundov «liberal, liberal müsəlman» adlandıraraq damğaladığı N.Nərimanovun «nə kommunizmi, nə də Sovet hakimiyyəti prinsipini həyata keçirmək iqtidarında olma»dığına sübut olaraq yada salır. O, «rus yoldaşların» gözünü açıb ayıq salmaq məqsədilə povestdən rusçaya tərcümə etdiyi bəzi iqtibaslar vasitəsilə N.Nərimanovun əslində xalis din ideyasını təbliğ etdiyini, nadan xalq kütlələrinin fanatizmini onların həqiqi Allahdan uzaq düşmələri ilə izah etməsini tənqid edir. Göstərir ki, din əleyhinə kitabçalar buraxmaq istəyərkən, N.Nərimanov onda düzəliş etmək təklifindən qəti surətdə imtina etmişdi, yəni əvvəlki fikrində qalmışdı. «Mən daha çox şeylər göstərə bilərdim, amma deyilənləri hələlik yetərli sayıram» deyə «müttəhim»in digər əsərlərindən, təəssüf ki, danışmır. Bununla belə, o, xoş niyyətlə və nəzakətlə olmasa da, «Pir» əsərinin doğru şərhinə xeyli yaxınlaşır (24). *** Allahın birliyi ideyası N.Nərimanovun «Bahadır və Sona» romanı (1896) və roman əsasında səhnələşdirdiyi, fəlsəfi pafosu cəhətincə, zənnimcə, 358
ondan daha qüvvətli olan eyniadlı dramında (17) da çözülür. Burada o, millətlər və dinlərarası münasibətlər müstəvisinə keçirilir. İki gəncin – azərbaycanlı türk oğlu Bahadır və erməni qızı Sonanın faciəvi məhəbbət hekayəsi timsalında insanları bir-birindən uzaqlaşdırıb, aralarında «uçurum dərələr» yaradan milli və dini ayrı-seçkilik pislənilir və əslində «Bir Allahdan başqa qeyri-məbud yoxdur» kəlamının mənasının təhrif edilməsi kimi təfsir edilir. Bahadırın Sonaya məktubundan aşağıdakı sözlərini yada salaq: «Biz əsil mətləbi əldən buraxıb cüzi qanunlara sitayiş etmişik. Bir Allahı buraxıb min allaha səcdə edirik. Fəqət əsil mətləbi düşünənlər birləşirlər, danışırlar və məhəbbət nə olmağını düşünürlər». Yazıçının həqiqi din barədə düşüncələri Bahadır və xüsusilə Sona obrazı vasitəsilə açılır. Onun Sonası olduqca ağıllı, ata-anasını, millətini, dinini sevən, ona qələmi, biliyi ilə xidmət edən pak, səmimi qəlbli bir qadındır. O, dillərə böyük maraq göstərir, türkcə gözəl danışır, çoxlu şeir, tapmaca bilir, farscanı öyrənir. Qəribə orasıdır ki, bu erməni qızının inamına, xristianlıq kimi səciyyələndirilə bilməyən, sufi örtüyündə bir mistisizm xasdır. Bu məqam dramda daha qabarıq verilir. N.Nərimanov Sonanın dili ilə insanları dini inamlarının səciyyəsi baxımından fərqli beş qismə ayırır. Birinci qismə kor-koranə hər şeyə inanan avam, lakin ürəkləri saf, sadiq, mehriban insanlar daxildirlər: onlar Allahı öz ağılları ilə deyil, başqalarının sözləri ilə tanıyarlar, Allahın varlığını öz vücudları ilə hiss etməzlər. İkinci qismə «öz əməllərində bir şeyə inanmayıb, fəqət, əvvəlinci qisim adamlara həmişə yol göstərən olublar». Belələri həmişə Allahdan, onun qanunlarından dəm vurar, Allahın ehkamlarına dürlü-dürlü məna verib, avama satarlar. «Üçüncü qism adamlar avara bir qismdir. Bunlar nə avamdırlar, nə də alim. Onun-bunun ağzından yarımçıq məlumatları alıb, öyrənib, din məsələsinə həmişə girişərlər. Özlərini ariflər cərgəsində tutub zahirdə bir şeyə inanmazlar, batində isə hər bir müşkül işlərində tez Allahı köməyə çağırarlar. Fəqət, Allah nə olduğunu da düşünməzlər». Dördüncü qisim adamlar müəyyən bir əqidə sahibidirlər. Bunlar ömürlərini elm yolunda sərf edib, elmdən başqa bir şeyə pənah aparmazlar və inanmazlar. Beşinci qisim adamlar bir Allahdan başqa heç şeyə inanmazlar. Həm də Allaha itaətləri qorxu hissi ilə deyil, həqiqi məhəbbət sayəsində olur. Çünki inanmaq özü də böyük səadətdir (18, s.141). Buradan göründüyü kimi, N.Nərimanov üçün «heç bir şeyə gərək olmayan şeylərə səcdə» edən, «quru daşları öpən» sadəlövh, avam dindar kütlənin səmimi dindarlığı müəyyən qədər məqbuldur. Lakin inamda din adından danışıb «vicdanlarını daima satan», Allah ehkamını yanlış təfsirlərlə saxtalaşdıran riyakar, fırıldaqçı ruhanilər yaxud əslində indefferent olub,
359
ilahiyyat bilicisi kimi özünü göstərən diletant praqmatiklər kimi dindən başqalarını aldatmaq, şəxsi mənafe və xudbin məqsədlərlə istifadə edilməsi yolverilməzdir. Müəllifin rəğbəti Bahadırın timsalında elm, Sonanın timsalında Allahı ağlı və qəlbi ilə tanıyıb sevən din tərəfdarlarınadır. Bununla belə, ikincilərə mənəvi planda sanki daha çox üstünlük verir. Çünki özünü «elmdən başqa bir şeyə inanmayan»lardan hesab edən Bahadır Sonanın onu «tam həyatın məhəbbətdən ibarət bir şey kimi görün»düyü «qeyri aləmə» dəvətini qəbul edib, Allaha inanacağını və sevəcəyini deyir. Əslində Sonanın Allaha saf, müqəddəs məhəbbəti panteistik məqamları ilə güclü olan vəhdəti-vücudu təcəssüm edir. O, öz inancını belə təsvir edir: «həm dəhşətli bir vaqiədə və həm də böyük bir səadətdə bulunduğum halda mən allahımı unutmuram, onu var qüvvəmlə sevirəm, onu hər zamanda, hər məkanda görürəm, hiss edirəm, düşünürəm. Gecə ulduzlu, gündüz təmiz, buludsuz göyə baxıram da allahımı düşünürəm. Bu gözəl gülün ətri, nazik zərif yarpaqları, o bülbülün nəğməsi, bu qırmızı gözəl almalar, almalarda olan toxumlar, toxumlardan əmələ gələn budaqlı, kölgəli ağaclar, bu ağacları becərən insanlar, insanlara tabe olan dəhşətli heyvanlar… Bunların hamısında, bütün həyatımızda hər saat, hər dəqiqədə allahı görürəm, hiss edirəm, düşünürəm…» Burada N.Nərimanov «Pir» povestindəki «Həqiqi məhəbbət üçün görmək, düşünmək, hiss etmək lazım gəl»diyi barədə fikirlərini inkişaf etdirərək, Allaha bu cür inamı, birbaşa deməsə də, ən gözəl sözləri – «La ilahə illəllah»ı doğru-dürüst anlamağın nümunəsi kimi təqdim edir və Sonanın «ən sevimli duası» vasitəsilə Qurana bağlayır. Məsələ burasındadır ki, Sona Allaha inamından danışarkən, ən sevimli duasının bir türk şeiri olduğunu və bunu zikr etdikcə sanki qəlbinin təmizləndiyini, ümidinin artdığını hiss etdiyini, gələcəyini böyük səadətdə gördüyünü söyləyir:
Yəni bu, Məşədi Allahverənin namaz vaxtı ərəbcə mənasını anlamadan zikr etdiyi elə həmin, lakin bədii-poetik libasa bürünmüş «ehdinəssiratül müstəqim»dir. Sadəcə N.Nərimanov burada «Fatihə»nin real insanda doğurduğu hiss-həyəcanın əksi kimi Füzuli qəzəlinin birinci beytinə (Füzulinin adını çəkmədən) müraciət edir. Əslində şairin parafrazı olmadan bu dua erməni-xristian qızının dilində yetərincə qəribə səslənər və onun sufiyanə inamına uyğun gəlməzdi. Nəzərə alsaq ki, «Fatihə»nin müvafiq 360
ayələrinin bəzi şərhlərində «qəzəbə düçar olmuşlar» deyəndə müqəddəs kitabları (Tövrat, İncil) olan yəhudilər və xaçpərəstlərdən, «azmışlar» deyəndə «məcuslar, atəşpərəstlər, bütpərəstlər və başqalarından söhbət getdiyi vurğulanır (19). Əsər boyu qəhrəmanları «O nə sirrdir, insanlar bir-birindən təfriqə düşüblər?!» sualına cavab axtarır, insanları bir-birindən ayrı salan «uçurum dərələr»i məhv etməyə çalışırlar. Lakin milli və dini ayrı-seçkiliyin hökm sürdüyü bir mühitdə nə elm, nə də inam onların məhəbbətini xilas etmək iqtidarında deyil. Bahadır özünə qəsd edir, Sona isə havalanır. Sonuncu pərdədə Sonanı dəlilər evində, uzun ağ xələtdə, yaylığı boynunda saçları tökülmüş halda psixi xəstələr arasında gəzən görürük. O, hərdənbir çarəsiz əllərini yuxarı qaldırır, öz-özünə danışır: «Allah bir… Qanun bir… Məqsəd bir… Yol bir… «Bir Allahı buraxıb min allaha səcdə etdik. Müsəlman, xristian, yəhudi və bütpərəst nə olmağını anlamıram, və istəmirəm də anlamaq»…«O nə sirrdir, insanlar bir-birindən təfriqə düşüblər?!»… *** N.Nərimanov 1918-ci ildə Həştərxandakı çıxışlarında «Nadir şah», «Bahadır və Sona» əsərlərini yada salır, onlarda və əsrin əvvəllərində mətbuatda getmiş məqalələrində irəli sürdüyü dini dözümlülük, dini etiqad azadlığı barədə fikir-mülahizələrinin reallaşması vaxtının artıq yetişdiyini qeyd edirdi. Bu, Rusiya Xalq Komissarları Soveti tərəfindən 23 yanvar 1918-ci il tarixində «Kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında» dekretin qəbul edilməsi ilə bağlı idi. Dekretin vətəndaşlara istənilən dinə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək hüququ verməsi, insanlar və xalqlar arasında hər cür nifrət və ədavəti qadağan etməsi N.Nərimanovun qayəsinə uyğun idi. O, dini ayrı-seçkiliyə qarşı olan dekretin müxtəlif dinləri tanımasını, əqidə və etiqad azadlığına yol verməsini müsbət qiymətləndirirdi. Lakin o, dekretin müddəalarını tam orada olduğu kimi qəbul etmirdi, çünki vicdan azadlığını daha demokratik ruhda, humanistcəsinə, geniş aspektdə və dərindən anlayırdı. N.Nərimanovun həmin dövrdə müxtəlif auditoriyalar qarşısında etdiyi çıxışlarına, yazdığı məqalələrinə problemin konseptuallaşdırılması xasdır. Bu, onun dini etiqad azadlığı prinsipinin mahiyyətinin açılmasında, dinə qarşı dözümlülüyün hüdudlarının müəyyənləşdirilməsində, vicdan azadlığı üçün kilsənin dövlətdən, məktəbin kilsədən ayrılmasının, dindarlara münasibətdə milli və dini özəlliklərin nəzərə alınmasının vacibliyinin rasional-fəlsəfi cəhətdən əsaslandırılmasında özünü göstərir. İslam dininə münasibətdə, müsəlmanlara yanaşılma üsulları barədə onun mövqeyi dekretdən də, o zamankı rəsmi kommunist nöqteyi-nəzərindən də köklü surətdə fərqlənirdi. N.Nərimanov Həştərxan mollaları və tatar məktəbləri
361
müəllimləri ilə görüşündəki nitqində dekretin real gerçəkliklə səsləşməyən, ciddi etirazlar doğuran müddəalarının üzərindən nəinki sükutla ötüb keçmiş və hətta dekretə zidd öz mülahizələrini də söyləmişdir. Maraqlıdır ki, həmin nitqini N.Nərimanov islam tarixinin başlanğıcında Məhəmməd peyğəmbərin bütpərəstlik əleyhinə barışmaz mübarizəsini xatırlamaqla başlayıb, onun öz xalqını bir Allaha inanmağa çağırdığını söylədikdən sonra, müsəlman auditoriyasına müraciətlə əlavə edir: «Siz də deyəcəksiniz: «La ilahə illəllah!» («Allahdan başqa tanrı yoxdur!») (20,
Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|