Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi



Yüklə 6,92 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə60/98
tarix02.12.2019
ölçüsü6,92 Mb.
#29768
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   98
AMEA-National Philosophy-2019


Əbülhəsən Abbasov 

 

YENĠLƏġƏN DÜNYADA FƏLSƏFƏNĠN MĠSSĠYASI 

 

Bəşəriyyət  qlobal  miqyaslı  dərin  böhran  yaşamaqdadır.  Hadisə  və 



proseslərin  get-gedə  daha  da  dramatikləşməsi,  hətta  faciəvi  və  fəlakətli 

xarakter  alması  göz  qabağındadır.  Bu  bəşəri  böhranın  nüvəsini  qlobal 

kapitalizmin  və  onun  əsas  ideoloji  daşıyıcısı  olan  neoliberalizmin  hal-

hazırkı  hakim  modifikasiyasının  –  dəqiq  desək,  oliqarxik  liberalizmin 

durmadan artan ziddiyyətlərlə müşayiət olunan böhranı təşkil edir.  

Hələ  vaxtilə  ―İdarəetmənin  sinergetik  fəlsəfəsi:  yeni  dialoq  naminə‖  (1,  s. 



167-186)  kitabımda  əsaslandırdığım  kimi,  kapitalist  trendinin  ideya-siyasi 

və  sosial-fəlsəfi  zəmini  rolunda  çıxış  edən  liberalizm  ilkin  başlanğıcdan 

daha  çox  anqlosakson  mahiyyətli  olub  və  hansısa  aksioloji  dəyərlərlə 

hesablaşmağı bir hədəf-məqsəd kimi qarşısına qoymayıb. Və  Kant, Hegel 

başda  olmaqla,  bir  sıra  görkəmli  mütəfəkkirlərin  onu  insaniləşdirmək, 

humanist  dəyərlərə  ―baş  əydirmək‖  kimi  cəhdləri  də  təsiredici  bir  nəticə 

verməyib.  Bütün  hallarda,  pul-gəlir  maraqlarını  rəhbər  tutaraq  kapitala 

qulluq  göstərmək  humanist  dəyərlərə,  ümumi  rifaha  xidmətdən faydalı  və 

üstün olub. Təsadüfi deyildir ki, müxtəlif çeşidli indiki neoliberalizmin də 

başlıca  qayəsi  bundan  ibarətdir:  hər  vəchlə  qlobal  kapitalizmin  total 

hökmranlığını  təmin  və  davam  etdirmək.  Əlbəttə  ki,  bu  istiqamətdə 

canfəşanlıq  edən  neoliberalizm  fəlsəfəni  də  özünə  yardımçı  kimi  görür  və 

var  gücü  ilə  fəlsəfi  fikri  öz  maraqları  dairəsində  formalaşdırmağa  çalışır. 

Nəticədə o baş verir ki, yaranmış bəşəri problemlər daha da mürəkkəbləşir 

və dramatik xarakter alır, habelə, fəlsəfənin öz inkişafında ciddi maneələr, 

―tromb‖lar  yaranır.  Beləliklə  də,  bütün  elmlərin  həm  şahı,  həm  də 

xidmətçisi  olan  fəlsəfənin  funksionallıq  qabiliyyəti  azalır  və  o,  öz 


619 

 

missiyasını lazımınca həyata keçirə bilmir.  



Ən başlıcası – bu gün fəlsəfə üzərinə düşən nizamyaradıcılıq funksiyasını 

reallaşdırmaqda  çətinlik  çəkir.  Əslində,  buna  imkan  verilmir,  belə  ki, 

fəlsəfədən obyektiv, tərəfsiz mövqedən çıxış etməsini yox, kapital diktəsinə 

tabe  olmasını  tələb  edirlər.  Maraqlı  qüvvələrin  diktəsinə  tabe  etdirilən 

fəlsəfə isə  heç vaxt obyektiv mövqedən gerçəkliyi işıqlandırıb, həqiqətləri 

ortaya  çıxara  bilməz  və  deməli,  elə  ilk  növbədə  öz  daxilində  ədalətliliyi 

pozmuş  olar.  Yəni,  tarazlığa,  nizama  xidmətdə  gücsüz  və  aciz  qalar. 

Ədalətdən uzaqlaşan fəlsəfə yalnız məkri niyyətlərin, merkantil maraqların, 

maddiyatçılığın ideoloji təminatçısı rolunda fəaliyyət göstərə bilər. Bununla 

da  bəşəri  və  cəmiyyətdaxili  ictimai  natarazlığı,  nizamsızlığı,  müxtəlif 

bəlalara yol açan ədalətsizlikləri artırmış olar. Bu gün vəziyyətin məhz belə 

olduğunu  biz,  istər-istəməz,  etiraf  etməli  və  ciddi  düşünməliyik,  çünki 

söhbət  xalqların  və  ölkələrin,  bütövlükdə,  bəşəriyyətin  taleyindən,  onun 

mövcud  olub-olmamasından  gedir.  Düşünərək  də,  təxirəsalınmaz  əməli 

işlər  görülməli,  fəlsəfənin  öz  təyinatına  cavab  verən  gücünü  bərpa  edib, 

artırmaq  üçün  çalışmalıyıq.  Milli  fəlsəfəmizin  də  başlıca  qayəsini  bu  gün 

mən  bunda  görürəm.  Bəs,  konkret  olaraq,  nə  etməliyik,  ilk  növbədə  nəyə 

nəzər-diqqət yetirməliyik? 

Fikrimcə,  görüləsi  zəruri  işlərin  mərkəzində  müasir  və  perspektiv 

tələbatlara  cavab  verən  yeni  epistemoloji  sistemin  hazırlanıb,  təqdim 

edilməsi  durur.  Necə  deyərlər,  zamanını  yaşamış  köhnə  alət-vasitələrlə 

müasir gəmi yox, uzaqbaşı, taxtadan qayıq düzəltmək olar. Söhbət yalançı 

yenilikçilik  və  orijinalçılıq  etməkdən  getmir,  qətiyyən!  Məsələnin  məğzi 

optimal metodoloji üsul və vasitələrin, yanaşma və prosedurların, işlək və 

məhsuldar qnoseoloji zəminlərin, ontoloji təsvir və mənzərələrin, aksioloji 

imperativlərin,  fəlsəfi  refleksiya  fəzalarının,  müvafiq anlayış-kateqoriyalar 

sisteminin  və    hətta  zəruri  leksikanın,  ifadə  üslubunun  təqdim-təklif 

olunmasından ibarətdir. Ümumi şəkildə və vahid bir ad altında ifadə etsək, 

fəlsəfə (həm özünün və başqa elmlərin sıçrayışlı inkişafı, həm də qarşısında 

duran taleyüklü ictimai və bəşəri problemlərin effektiv  həlli baxımından!) 

yeni,  qeyri-ənənəvi  epistemologiyaya  –  postneoklassik  epistemologiyaya 

ehtiyaclıdır. Ehtiyaclıdır deyəndə, bu epistemologiyanı fəlsəfə özü işləməli 

və qüdrətli idraki silah qismində həm özünə, həm də başqa elmlərə, ictimai-

bəşəri praktikaya təqdim etməlidir. Bu gün onun missiyasının zirvəsini bu 

vəzifə-borcun  ödənilməsi  təşkil  edir.  Bütün  elmlər  kompleksinə 

münasibətdə  fəlsəfənin,  eyni  vaxtda,  həm  şahlıq,  həm  də  xidmətçilik 

statusu da elə bu borca sayğılı yanaşaraq düzgün-dürüst onu qarşılaması və 

ödəməsi ilə ölçülür.  

Bu, həm də, fəlsəfənin müdriklik elmi olduğunu bir daha təsdiqləmiş olar. 


620 

 

Belə  ki,  fəlsəfənin  müdrikliyi  onun  öz  içində  (gerçəklikdən,  ictimai 



praktikadan  təcrid  olunmuş  halda!)  mənasız-məqsədsiz  əlləşməsində,  fikir 

çürütməsində,  sxolastik  boşboğazlığında,  yaxud  da  dolaşıq  situasiyanı  bir 

daha bulandırmasında, hansısa naməlum universalilərə istinadlarla insanları 

çaşdırmaqda,  tapmacalar  qarşısında  qoymaqda  deyil,  düşüncə  və  əmələ 

aydınlıq,  nizam,  pozitiv  ruh  gətirməkdə,  xeyirli  işlərə  doğru  yol  göstərib, 

səfərbər  etməkdə,  haqq-ədalətin  zəfər  çalmasına  yaxından  dəstək 

verməsindədir.  Fəlsəfi  müdriklik  məsuliyyətsiz-vicdansız  düşüncədən, 

psixopatik  xəstə  ―Mən‖in  söz  axınından,  zəvzəkliyindən,  qadınların  bütün 

təsərrüfat  işlərinə  qarışan  zənəki  kişilərin  zəhlətökənliyindən,  hər  şeyi 

mürəkkəbləşdirib  dalana  salmaqdan,  zəkkutuma  döndərməkdən  ibarət 

deyil. Fəlsəfi müdriklik –  sadələşdirmək, özünü gözə soxmadan, daxili bir 

zadəganlıqla  fikir  və  əməl  düyünlərini  açmaq,  idraki  üfüqləri 

genişləndirmək,  məntiqi  təfəkkür  tərzini  sərrastlaşdırmaq,  gələcəklə  bağlı 

əsaslı  qənaətlər,  mesajlar,  ilhamverici  ideya-ideallar  ortaya  qoymaq, 

mənfur-məkrli  niyyətlərin  qarşısını  almaqla  və  insanlara  fayda  verməklə 

bəşəri tərəqqiyə yardımçı olmaq deməkdir.  

Xüsusi  bir  elm  və  idraki  refleksiya  sahəsi  olan  fəlsəfənin  həm  həqiqi 

professionallığı,  həm  də  milliliyi  elə  bununla  ölçülür.  Başlıca  vəzifələrini 

anlaya  bilməyən  və  epistemoloji  müəyyənliyi  olmayan  ―fəlsəfə‖  nə 

professionallıq tələblərini ödəyə bilər, nə də milli olar, deməli, bəşəri fikir 

xəzinəsinə  də  heç  bir  töhfə  verə  bilməz.  Əksinə,  alaq  otu,  bozalaq  kolu 

olaraq mədəni mühitə, elmi idrak məkanına zərər yetirər. Xeyir yox, ziyan 

gətirər  –  parazitlik,  müftəxorluq  edən  tüfeyli  adam  kimi!  Təyinatını, 

vəzifələrini,  borcunu  anlamayan,  hansı  idraki  silahdan  nə  vaxt,  necə  və 

harada  istifadə  etməyi  bilməyən,  ordan-burdan  dilənçilik  edən,  müftə  mal 

çırpışdıran,  yaxşı  halda,  başqalarının  fikirlərindən  yalnız  kompilyasiya 

etməyi  bacaran,  öz  sözü,  yolu-üslubu,  siması  olmayan,  üstəlik,  axsaq-

salxaq  itələyici  dildə  və  tərtibatda,  diksindirici  pafosla  təqdim  edilən 

fəlsəfəçilik heç nəyə yaramaz! Onun nə milliliyi, nə də peşəkarlığı olar. 

Qlobal,  regional  və  lokal  təhdidlərin  günbəgün  artdığı  indiki tarixi  dövrdə 

bəşəriyyətin  yeganə  çıxış  yolu  dünyanın  yenidən  formatlaşmasında,  yeni 

nizam  və  fəaliyyət  səviyyəsinə  çıxmasındadır.  Necə  ki,  bir  müddət 

istifadədən sonra kompüter yenidən formatlaşmaya ehtiyaclı olur, eləcə də 

dünyanın  qayda-nizam  əldə  etməsi,  balanslaşdırılması  və  tarazlaşdırılması 

üçün onun yenidən formatlaş(dırıl)ması qaçılmazdır. Kompüterə gəldikdə, 

alternativ  də  var  –  təzəsini  almaq  olar,  ancaq  ―yeni  dünya‖nı  satın almaq, 

prinsipcə, mümkün deyil. 

Və  bu  gün  fəlsəfə  yuxarıda  işarələdiyim,  yəni,  zəmanənin  tələblərinə 

adekvat epistemoloji sistem yaradıb, ortaya qoya bilirsə və bu müstəvidən 


621 

 

çıxış edərək taleyüklü problemlərin həllinə öz töhfəsini verirsə, deməli, o, 



―müdriklik  elmi‖  kimi  öz  adını  doğruldur.  Ən  vacibi,  yenidən 

formatlaş(dırıl)ma  zərurəti  ilə  üzləşmiş  dünyaya  qaneedici  nizam  əldə 

etməsi üçün öz əvəzsiz töhfəsini verə bilər. Bu mənada fəlsəfənin dünyanın 

işlərinə  yaxından  qarışmasına  nəinki  haqqı  var,  bu,  həm  də,  onun  ali 

məqsədli bir borcudur. 

Zəruri  və  təxirəsalınmaz  həllini  gözləyən  bu  formatlaşdırma  məsələsi 

―dünya  problemləri‖  dediyimiz  şəbəkədə  ən  ümdə  və  müəyyənedici  bir 

problem kimi, xüsusi prioritetliyə malikdir. Belə ki, bütün digər universal 

təyinatlı  başlıca  məsələlər  məhz  həmin  prioritet  problemlə  bağlıdır.  Bu 

sırada  ―qlobal  siyasi  arxitektura‖  və  ―dünya  nizamı‖,  beynəlxalq 

münasibətlərdə ―yeni davranış kodeksi‖, ənənəvi və bu gün də fəaliyyətdə 

olan  geosiyasətin,  konkret  olaraq,  ―geosiyasi  realizm‖in,  həmçinin, 

beynəlxalq hüququn və qlobal təsərrüfat sisteminin yenidən baxılması kimi 

aktual  məsələlər  durur.  Eynilə,  ənənəvi  tərzdə  hallanan  sülh  və  müharibə, 

beynəlxalq  terrorizm,  ekologiya,  nüvə  silahının  yayılmaması,  iqlim  və 

qlobal  istiləşmə,  dünyada  yoxsulluğun  və  xəstəliklərin  qarşısının  alınması 

kimi məsələlərin həlli də bilavasitə bu prioritet problemdən asılıdır (3)

Gördüyümüz  kimi,  bu  məsələlərin  hər  biri  qlobal  əhəmiyyətli  universal 

problemlərdir  ki,  onların  səmərəli  həlli  və  praktiki  reallaşması  ayrıca 

götürülmüş  elmi  idrak  və  fəaliyyət  sahələri  müstəvisində  nəinki  mümkün 

deyil,  hətta  mütləqləşdirilərsə,  olduqca  ziyanlıdır,  çünki  onsuz  da  mövcud 

olan dramatik situasiya artan xaos və qarşıdurmalar istiqamətində  daha da 

çıxılmaz  vəziyyətə  düşə  bilər.  Və  biz  bunu  artıq  aydınca  görürük.  Eyni 

zamanda, pozitivə aparan çıxış yolu, sadəcə, elmlərarası yanaşmaya müra-

ciətdə  və  ona  üstünlük  verməkdə  də  deyil.  Belə  yanaşma  zəruridir,  ancaq 

kafi deyil.  

Fənlərarası  sinergizmin,  elmlərin  üzvi  surətdə  sintezləşmiş  inteqrativ 

gücünün, 

biliklər 

mübadiləsinin 

həm 

idraki-koqnitiv 



fəzanın 

formalaşmasında,  həm  də  mötəbər  idraki  silah  kimi  rolu  danılmazdır. 

Bununla belə, bütün bəşəriyyətə ünvanlanmış problem və çağırışların həlli 

və  cavablandırılması  işində  fənlərarası  yanaşmanın  əlahiddə  bir  vasitə 

qismində  uzunmüddətli  tətbiqi  yalnız  ziyan  gətirə,  yeni-yeni  problemlər 

yarada bilər. Tarixi təcrübə bunu artıq Roma Klubu, 1983-cü ildən ABŞ-ın 

Santa-Fe  şəhərində  fəaliyyət  göstərmiş  və  göstərən  ―Mürəkkəblik 

İnstitutu‖nun, habelə, başqa mötəbər elmi qurum-mərkəzlərin, o cümlədən, 

vaxtilə  SSRİ-də  məşhur  olan  ―Sistem  tədqiqatları  institutu‖nun  timsalında 

sübuta yetirib.  

Bu  ciddi  tədqiqat  mərkəzləri  tərəfindən  multidissiplinar  zəmində  çoxsaylı 

layihə,  konsept,  trendlər  işlənilib  və  onların  da    bir  çoxu  məhz  gələcəyin 



622 

 

hesablanmasına,  dünyanın  proyektləşməsinə,  proqnozlaşdırılması  və 



prolonqasiyasına  həsr  edilib,  ancaq  real  faktlarla  sübuta  yetirilən  həqiqət 

ondan  ibarətdir  ki,  bütün  bu  elmi  külliyyat  dünyanın  ―ölü  ilmə‖yə 

düşməsinin  qabağını  ala  bilmədi.  Böyük  qurbanlar,  məsələn,  SSRİ  və 

Yuqoslaviya  kimi  ölkələrin  dağılması  və  yaxud  bir  sıra  müsəlman 

ölkələrinin  viranə  qalması  baş  verdi,  ancaq  pozitiv  yüklü  nizama,  ümumi 

sülhə və stabilliyə doğru səmərəli işlər görülmədi. Görüldüsə də, yetərincə 

olmadı, bəslənən ümidləri doğrultmadı. 

Onu da nəzərə alaq ki, məsələn, Roma Klubu 1965-ci ildən, ―Mürəkkəblik 

İnstitutu‖ isə 1983-cü ildən başlayaraq fəaliyyət göstəriblər və hər birində 

də  tanınmış  mütəxəssislər, o  cümlədən,  məşhur  Nobel  mükafatı  laureatları 

çalışıb.  ABŞ-ın  ―Mürəkkəblik  İnstitutu‖  indinin  özündə  də  fundamental 

tədqiqatlar  aparmaqdadır  və  yalnız  ―idarəolunan  xaos‖  nəzəriyyəsi  ilə, 

xüsusi  təyinatlı  və  hazırlıqlı  diplomatların,  analitiklərin  yetişdirilməsilə 

məşhurlaşmayıb.  SSRİ  Nazirlər  Şurasının  Elm  və  Texnika  üzrə  Dövlət 

Komitəsi  və  SSRİ  Elmlər  Akademiyası  nəzdində  fəaliyyət  göstərmiş 

Ümumittifaq  Sistem  tədqiqatları  İnstitutu  4  iyun  1976-cı  ildə  Roma 

Klubunun  Beynəlxalq  Tətbiqi  Sistem  Analizi  İnstitutunun  filialı  (―fikir 

fabriki‖)  kimi  yaradılmış  və  fəaliyyət  göstərmişdir.  17  il  onun  direktoru 

akademik  D.M.  Qvişiani  (SSRİ-nin  Baş  naziri  A.N.  Kosıginin  kürəkəni) 

olmuşdur. 1992-ci ildən yeni ad altında – REA-nın Sistem analizi institutu 

kimi tanınır. Bir sıra tanınmış şəxslər (B. Berezovski, P. Aven, Y. Qaydar, 

V. Danilov-Danilyan, A. Jukov, M. Zurabov, L. Kantoroviç, B. Milner, N. 

Svanidze,  S.  Şatalin  və  b.)  vaxtilə  məhz  Sistem  tədqiqatları  institutunda 

çalışmışlar.

 

 

Mürəkkəb  sistemlərlə  bağlı  problemlərin  həllinə  yönəlik  ümumi  idraki 



arsenalda  multidissiplinarlıq  bir  ―hissə‖dir,  ―tam‖ın  özü  deyil.  Bəs,  bu 

―tam‖  daha  nəyə,  hansı  digər  vacib  ―hissə‖lərə  ehtiyaclıdır?  Burada 

vacibliyi  təbii  və  qanunauyğun  sayılan  bütün  tərkib  ―hissə‖lərin  üzərində 

dayanmaq  mümkün  olmadığından,  yalnız  birinə  -  ―tam‖ın  nüvəsini,  hətta 

deyərdim  ki,  ümumən  mahiyyətini  müəyyənləşdirən  fenomenə  - 

FƏLSƏFƏYƏ diqqəti çəkmək istərdim. Fəlsəfənin müəyyənediciliyini və 

ona xüsusi diqqətin vacibliyini nədə görürəm?  

Birincisi,  ümumbəşəri  problemlər,  ilk  növbədə,  elə  təyinatına  və 

missiyasına  uyğun  olaraq  universal  təbiətli,  inteqrativ  gücə  və 

ümumiləşdirmə  qabiliyyətinə  qadir  FƏLSƏFƏ-nin  maraq  və  tədqiqat 

obyektidir.  

İkincisi,  nəzərə  alsaq  ki,  bir-biri  ilə  çarpazlaşan  yuxarıda  işarələdiyim 

ümumdünya  problemlərinin  həlli,  ilk  öncə,  dalana  dirənmiş  RUH-un 

yenidən özünü tapması və dirçəlişi ilə bağlıdır, fəlsəfənin əvəzolunmaz rolu 


623 

 

daha  aydın  dərk  olunar.  Belə  ki,  məhz  fəlsəfə  ruhun  intibahını  təmin  edə 



biləcək  elmi  refleksiya  zirvəsidir  və  bu  həqiqəti  də  tarixin  özü  dəfələrlə 

təsdiqləyib.  Qüdrətli  fəlsəfə  olmayan  məkanda  ruhun  sönməsi  və  ardınca 

mənəviyyatın, insani dəyərlərin aşınması qaçılmazdır 

Üçüncüsü,  bir  halda  ki,  həmin  problemlərin  başlıca  hədəfi  bu  gün  və 

gələcək  üçün  yeni  nizam,  qayda-qanun  yaratmaqdır,  deməli,  yenə  də 

fəlsəfənin  fəal  müdaxiləsi  və  iştiraki  labüddür,  çünki  nizamyaradıcılıq, 

birgəfəaliyyət  mədəniyyətini  formalaşdırmaq,  həyatın  bütün  sahələri  üzrə 

rasional tarazlığa və səmərəli əməkdaşlığa əsas yaradan ―ölçü‖nü tanıtmaq-

aşılamaq,  bu  ―ölçü‖nü  təfəkkürün  və  əməlin  tənzimləyicisinə  çevirmək 

bilavasitə fəlsəfənin missiyasıdır. 

Nəhayət, dördüncüsü, yalnız fəsəfə dünya problemlərinin həllinə yönəlmiş 

ümumelmi  səyləri,  multidissiplinar  cəhdləri  vahid  və  məhsuldar  məcrada 

birləşdirə,  elmlər  və  bütün  digər  faktorlar  arasında  yaradıcı  mübadiləni, 

dialoqu,  qarşılıqlı  bəhrə  verən  əməkdaşlığı  yüksək  səviyyədə  təmin  edə 

bilər. İstər nəzəri işlərdə, istərsə də praktiki fəaliyyətdə ―ümumi  məxrəc‖ə 

aparan yol fəlsəfədən keçir. Ali hədəflərə istiqamətlənmiş inteqrallaşdırma 

gücü və səriştəsi məhz fəlsəfəyə məxsusdur. 

Sual  yaranır:  yaxşı,  konkret  olaraq,  hansı  fəlsəfədən  söhbət  gedir?  Bu 

fəlsəfənin  şərtləri,  məzmun-mahiyyəti,  ideya  və  prinsiplər  sistemi  nədən 

ibarətdir? Ona, təyinatına uyğun olaraq, həm şah əzəməti, həm də icraçılıq 

sərrastlığı verən nədir?  

Bu suallara keçən əsrin 80-ci illərindən üzü bəri öz məqalə və kitablarımda 

münasibətimi bildirməyə çalışmışam, daha doğrusu, onları cavablandırmaq 

cəhdində  olmuşam.  Bu  məqsədlə,  şərti  olaraq,  ―postneoklassik  fəlsəfə‖ 

adlandırdığım  fenomenin  zəruri  tərkib  hissələrini,  idraki  daşıyıcılarını, 

təfəkküri  əsaslarını,  ideya  və  prinsiplər  sistemini  bacardığım  qədər 

işləmişəm.  Qısaca  deyim  ki,  söhbət  mürəkkəb  sistemlər  nəzəriyyəsi  və 

mürəkkəblik  fəlsəfəsi  üzərində  qaynaqlanan,  tənqidi-sinergetik  təfəkkürlə 

silahlanmış  yeni  (postneoklassik)  fəlsəfədən  gedir.  O  fəlsəfədən  ki,  onun 

inşası konkret şərtlər daxilində həyata keçirilir. 

Bu şərtlər sisteminin məğzini isə, fikrimcə, aşağıdakılar təşkil edir: 

-    konkret  tarixi  səciyyə  daşıyan  təkcə,  xüsusi  və  ümumi  xarakterli 

göstəricilərin,  imkan  və  zərurətlərin  nəzərə  alınması,  başqa  sözlə  desək, 

real gerçəkliyə adekvat, mütənasib münasibətin gözlənilməsı; 

-  bəşəriyyətin keçdiyi tarixi təkamül yolunun hər bir mərhələsinə sayğılı və 

dözümlü  münasibətin  göstərilməsi,  mərhələlərin  siyasi  konyukturadan, 

keçici  maraqlardan  uzaq,  doğru-düzgün  qiymətləndirilməsi  və 

dəyərləndirilməsi; 

-      dini  və  etnik  birliklərin,  xalqların  və  millətlərin  tarixinə,  özünəməxsus 


624 

 

varlığına,  mədəni  irsinə,  tarixi  yaddaş  koduna  həssaslıq,  nəzəri  və  əməli 



fəaliyyətdə bu fenomenlərlə hesablaşmaq; 

-  bəşəri tərəqqi və ictimai  ədalət amalından qaynaqlanan insan ləyaqətinə 

və  şəxsiyyət  suverenliyinə  hörmət  hissinin  yüksək  tutulması,  aksioloji 

imperativlərin ödənilməsi; 

-    sağlamlaşdırıcı  birgəyaşayış  və  birgəfəaliyyət  mədəniyyətinin 

mahiyyətindən irəli gələn tələblərin, ölçü və meyarların təmin olunması; 

-      məntiq  və  zəka  gücündən  istifadə,  zəmanə  ilə  ayaqlaşan  rasionallıq  və 

elmilik, əqli suverenliyin yüksək tutulması; 

-      xəyalpərəstlikdən  və  ifrat  tərəflilikdən  uzaq  durmaq,  idraki  və  əməli 

fəaliyyətdə  reallığın  yaradıcı  və  sağlamlaşdırıcı  davamı  kimi  çıxış  etmək, 

―yumşaq hesablamalar‖a üstünlük vermək; 

-  dünya  miqyasında  fəzilətlərin  tərəqqisinə  xidmət  edən  sinergetik 

başlanğıcların qidalanmasına və özünütəşkil qabiliyyətlərinin güclənməsinə 

yardımçı  olan,  mənəvi  dəyərlərin  və  ədalətin  qərarlaşmasına  yol  açan 

düşüncə tərzinin, təfəkkür üslubunun formalaşdırılması; 

liberalizm, 



sosial-demokratiya, 

(neo)konservatizm, 

sosializm, 

demokratiya,  avtoritarizm,  etatizm,  praqmatizm,  pozitivizm,  ekzisten-

sializm,  marksizm,  strukturalizm,  postmodernizm  və  sair  ideya-siyasi, 

ideoloji, 

sosial-fəlsəfi 

cərəyan 


və 

konsepsiyaların 

rolunu 

mütləqləşdirməmək,  əksinə,  hansısa  ―izm‖lərə  münasibətdə  rasionallıq 



tələblərindən 

irəli 


gələn 

sərbəstliyi 

gözləmək,  ontoloji  varlığı 

qnoseologiyanın girovuna çevirməmək; 

- ümumiyyətlə, qnoseologiyanın ontologiya ilə münasibətində yumşaq, bir-

birini  rövnəqləndirən  əlaqə  və  nisbətlərə  üstünlük  vermək,  təfəkkür  – 

gerçəklik, şüur – varlıq, subyekt – obyekt əlaqə və nisbətlərində mümkün 

qədər uzlaşmaya, identikliyə nail olmaq; 

-  qnoseologiyanın  imperativləri  pozitiv-sağlamlaşdırıcı  dəyərlər  aşılayan, 

insanın  şüurlu  varlıq  kimi  statusunu  yüksəldən  aksiologiyanın  tələb  və 

çərçivələri ilə sərhədlənməli, ―yumşaq güc‖ rolunda çıxış etməli.  

Bu şərtlər, eyni zamanda, yeni  – funksional və evristik epistemologiyanın 

səciyyəvi  xüsusiyyətləridir  ki,  bunu  da,  müvafiq  olaraq,  postneoklassik 

epistemologiya  adlandırıram.  Söhbət  elə  bir  epistemoloji  sistemdən  gedir 

ki,  aparıcı elmi-koqnitiv  paradiqma,  kreativlik  mənbəyi  rolunda  çıxış  edir 

və  məzmun-mahiyyət  tutumu  etibarilə  özündə  metodoloji,  qnoseoloji, 

ontoloji  və  aksioloji  təfərrüatları,  hədəf  və  vəzifələri,  tələb  və  vasitələri, 

habelə, müvafiq leksika və prosedurları ehtiva edir.   

Ən  başlıca  şərt-amal  isə  ondan  ibarətdir  ki,  dünyanın  rekonstruksiyası  və 

yenidən  formatlaşdırılmasının  mühüm  vasitəsi  kimi  postneoklassik  fəlsəfə 

və  onun  epistemoloji  sistemi  bəşəriyyəti  ―inteqrallaşmayan‖  (hesablanma-



625 

 

yan)  fenomenlər  qarşısında  aciz  qoymasın,  idraki  gücsüzlüyü  hər  hansı 



―universalilər‖ə,  mistik  və  transsendent  obrazlara,  ehkamlara  istinadlarla 

ört-basdır  etməsin,  onsuz  da  artıq  dərəcədə  şübhəli,  qeyri-müəyyən  və 

problematik  olan  situasiyanı  bir  daha  mürəkkəbləşdirməsin,  mövcud 

duruma  pozitiv  nəticələrlə  yekunlaşa  biləcək  inkişaf  yönümü  və  stimulu, 

təkamül düstur-formulu versin və bu istiqamətdə yararlı, məhsuldar üsul və 

yanaşmalar, işlək mexanizmlər təklif edib irəli sürsün.  

Göründüyü  kimi,  postneoklassik  fəlsəfə  öz  amal-məqsədi  və  idraki 

təfərrüatları  baxımından  həm  klassik  fəlsəfi  praqmatizmlə,  həm  də  



pozitivizmlə  müqayisədə  xeyli  dərəcədə  ümumi  və  oxşar  cəhətlərə 

malikdir.  Postneoklassik  fəlsəfənin  bunlardan  əsas  fərqi  elmi  daşıyıcılar 

cəhətdən  daha  müasir,  zəngin,  işlək  və  məhsuldar  olmasında,  əqli-

intellektual  və  aksioloji  müddəalara,  insani  determinatlara,  Əxlaq  və  Zəka 

tələblərinə önəm verməsindədir.  

Postneoklassikada  hiss,  duyğu,  təsəvvür,  inam,  əməl,  ağıl,  intellekt  daha 

dərin  və  məzmunlu  qarşılıqlı  münasibətlərdədir  –  birinin  avtonomluğu 

digərlərinin funksional tələbləri ilə hesablaşır, belə ki, səlahiyyətlər bölgüsü 

üzvi vahidliyin ödənilməsi ilə şərtlənir.  Burada biliyin əhəmiyyəti, başlıca 

olaraq, onun sanogen (sağlamlaşdırıcı) praktiki nəticələri ilə müəyyənləşir, 

mütərəqqi  perspektivin  aydınlaşmasına  və  reallaşmasına  verdiyi  töhfə  ilə 

ortaya çıxır.  

Danılmaz  faktdır:  biz  tez-tez  ictimai  tərəqqidən,  elmi-texniki-texnoloji 

uğurlardan  danışırıq,  hətta  vaxtaşırı  Qurana  istinad  edərək  ―alim  öldüsə, 

aləm öldü‖ deyirik, ancaq bütün bunların nələrin hesabına mümkün olduğu 

və  başa  gəldiyi  haqda  az  düşünürük.  Həm  də  yetərincə  və  məqsədyönlü 

çalışmırıq,  fədakarlıq  göstərmirik!  Fərdi  və  kollektiv  yaşam  tərzində 

onilliklər boyunca formalaşmış ―konfort zonası‖ndan çıxmağı qarşımıza bir 

məqsəd kimi qoymuruq, iradə və ağıl nümayiş etdirib problemlərin həllinə 

girişmirik,  ağır  zəhmət  hesabına  başa  gələn  zəruri  işləri  görmürük. 

Addımbaşı,  çətinliklərlə  qarşılaşan  kimi,  asan,  lakin  aldadıcı  və  uğursuz 

yolun  yolçusu  oluruq.  Elmin  və  onun  üzərində  pərvazlanan  rasionallıqla, 

daim  inkişaf  prosesində  olan  Həqiqətlə  deyil,  müqəvvalığında, 

invariantlığında  sementləşmiş,  sümükləşmiş  Ehkamlarla  dostluq  edirik. 

Ehkamların,  əsatirlərin,  xəyalpərəstliyin  hökmranlığı  şəraitində  isə 

professional milli fəlsəfə boğulur, tükənir, qol-budaq aça bilmir. 

Bir  daha  vurğulayıram:  bütün  bu  ―nələrin‖  içərisində  başda  fəlsəfə  durur. 

Professional  fəlsəfə  varsa,  deməli,  professional  işlək  epistemologiya, 

təbiətə, cəmiyyətə, dünyaya münasibətdə yüksək şüur süzgəcindən keçmiş, 

daxilən  bütövləşmiş  və  kamilləşmiş  idraki  silah  var.  Professional, 

zəmanənin  tələblərinə  cavab  verən  fəlsəfə  varsa,  deməli,  bütün  elmlərin 


626 

 

(riyaziyyat, fizika və kimyadan tutmuş tarix, psixologiya və pedaqogikaya 



kimi) ata-anası, qayğıkeş himayədarı var və onlar yetim deyillər. Təsadüfi 

demirlər ki, fəlsəfə həm elmlərin şahı, həm də himayədarı və xidmətçisidir. 

Professional  fəlsəfə  müxtəlif  obyektiv  və  subyektiv  səbəblərdən  hansısa 

bölgədə,  arealda,  cəmiyyətdə  tənəzzülə  uğrayırsa,  gücünü  və  təsirini 

itirirsə,  şübhəsiz,  bu  coğrafiyada  qaneedici  idarəçilikdən,  ümidləri 

doğruldan hakimiyyət sistemindən, xalqın suverenliyindən, milli intibah və 

inkişafdan  danışmaq  əbəsdir.  Uzun  müddət,  bəlkə  də,  professional 

fəlsəfəsiz yaşamaq olar, ancaq çox yazıq, rəzil gündə!  

Əgər vaxtilə böyük mütəfəkkirlər – Çarlz Pirs, Uilyam Ceyms,   Con Dyui 

–  fəlsəfi  praqmatizm  vasitəsilə  ruhun  sıçrayışlı  dirçəlişinə, insani  səylərin 

səfərbərliyinə  və  ABŞ-ın  möhtəşəmlik  qazanmasına,  onun  danılmaz  elmi-

texniki-texnoloji  inkişafına  və  siyasi,  sosial-iqtisadi  qüdrətinə  yardımçı 

olmuşdularsa,  çox  istərdim  ki,  bizim  tərəfimizdən  inşa  edilən  

postneoklassik milli fəlsəfə də lokal, regional və ümumbəşəri miqyaslarda 

ali  hədəflərə  çatmaqda  insanlara,  xalqlara  və  dövlətlərə  təsirli  dəstək, 

etibarlı  yardımçı  olsun!  Mütərəqqi  ideallara  doğru  hərəkətdə  kamil,  işlək 

fəlsəfənin olması ən mühüm, zəruri şərtdir. 

Bəşəriyyət  yeni  bir  praqmatik  fəlsəfəyə,  qlobal  sinergizmə  və 

özünütəşkilatlandırmaya rəvac verən meqatrendə ehtiyaclıdır! Bu ehtiyacın 

ödənilməsi  naminə  biz,  millət  olaraq,  öz  töhfəmizi  verə  bilərik  və 

verməliyik! Fəlakət ssenarilərini durduracaq, kleptokratiya həmlələrinə son 

qoyacaq, bəşəriyyətin Xeyir niyyətlər üzrə yönləndirilməsini təmin edəcək 

Ədalətli  Nizamın  yollarının,  üsul  və  vasitələrinin  tapılması,  formalaşması 

istiqamətində yorulmadan çalışmalı, araşdırmalar aparmalıyıq. Bu, həm də, 

bizim  ―zəka  suverenliyi”mizin  təsdiqi  deməkdir.  Zəka  suverenliyi  isə 

dövlət,  xalq,  millət,  şəxsiyyət  suverenliklərini  şərtləndirən  mühüm  atribut 

və zəmindir. Biz də, bütün imkan və resursları səfərbər edərək, çalışmalıyıq 

ki,  bəşəriyyət  bu  gün  fəaliyyətdə  olan  ―geosiyasi  realizm‖in  total 

hökmranlığından  azad  olsun.  O  ―geosiyasi  realizm‖dən  ki,  mahiyyətcə 

sosial darvinizmin ən eybəcər və qlobal miqyaslı formasıdır (2)

Yeri  gəlmişkən,  bir  mühüm  məqamı  vurğulamaq  istərdim.  ―Geosiyasi 

realizm‖dən  xilas  olmaq,  hər  şeydən  öncə,  müasirliklə  səsləşən  və 

qaneedici  perspektivə  xidmət  edə  biləcək  professional  fəlsəfə  ilə  bağlıdır, 

lakin  bu  fəlsəfənin  ətə-qana  dolması  yalnız  Qərb  fəlsəfi  irsinə  müraciət 

etməklə mümkün deyil. Əksinə, bu fəlsəfi arealla məhdudlaşmaq xeyirdən 

çox,  ziyan  gətirə  bilər.  Vərdiş  etdiyimiz  çərçivələr  götürülməli,  qəliblər 

sındırılmalıdır.  Bu  gün  bir  danılmaz  zərurətdir  ki,  fəlsəfə  (öz  pozitiv 

inkişafı,  qlobal  və  ictimai-praktiki  əhəmiyyəti,  məhsuldarlığı  baxımından) 

son  əsrlər  boyunca  formalaşmış  qərbpərəstliyə,  avropasentrizmə  tənqidi 


627 

 

yanaşsın,  artıq  qüsurları  göz  qabağında  olan  idraki  refleksiya 



elementlərindən  azad  olsun,  mədəniliyi  və  sivilliyi,  zəka  qüdrətini  və 

alicənablığını  artıran  mənbələri  yalnız  Avropa  və  Amerika  məkanında 

axtarmasın, insani-bəşəri cəhətdən  hədsiz  dərəcədə  qeyri-qənaətbəxş  olan, 

nifrət  və  aqressiya,  özgələşmə  və  ayrı-seçkilik,  fraqmentləşmə  və 

dikretləşmə toxumu səpən postmodernizmi  özünə bayraq etməsin!  

Birmənalı  surətdə  vurğulayıram:  hal-hazırda  dəbdə  olan  və  bizlərdən  də 

bəzi yazıçı və filosofların arxasınca süründüyü (guya, müasirlik və qabaqcıl 

mədəniyyətlilik  naminə!)  postmodernizmin  nəinki  müasir  dünyanın 

inteqrasiyasına  bir  maneədir,  o,  doğurduğu  öz  destruktiv  hadisə  və 

prosesləri  ilə  cəmiyyətləri,  xalqları  içindən  parçalayır,  əsrlər  boyu 

formalaşmış insani  bağlantıları,  birgəyaşayış  ənənələrini,  sosial institutları 

dağıdır.  Biz  artıq  arzu  olunan  inteqrallaşmanı,  birləşməni  müasir  Avropa 

simasında  görüb  reallaşdıra  bilmərik.  Belə  vahidləşmə  yalnız  aldanmış 

―ağlın‖  doğurduğu  təsəvvürdə,  xəyallarda  yaşaya  bilər,  iri  kapitala,  pul-

gəlir ideologiyasına, istismarçılıq və istehlakçılıq nəfsinə, ―parçala – hökm 

sür‖  düsturuna  xidmət  edər,  necə  ki  də  edir!  Bunun  adını  qloballaşma, 

müasir dünyanın mövcudluq üsulu qoya bilərlər, ancaq bu, qlobal tələnin, 

fəndgirliyin, 

hiylənin 

mahiyyətini 

heç  də  dəyişmir.  Mənfurluq 

mənfurluğunda qalır! 

İnsana,  xalqlara  və  onların  suverenliyinə  birbaşa  zərbə  endirən,  ölkələrə 

divan  tutan  bu  məkrli  trendə,  qlobal  təsirli  iblislər  beyninin  bu  layihəsinə 

demokratiya,  insan  haqları,  liberal  dəyərlər  adı  altında  müəyyən  bəzək-

düzək də verərlər, konservatizmə neoliberalizm də qatarlar, ömür boyu iri 

kapitalın  qulluğunda  dayanmış  sosial-demokratiyaya  yeni  nəfəsliklər  də 

açarlar,  daxilən  tamamilə  haqqa-ədalətə,  insafa-mürvətə  yad  olanlardan 

dəstə-dəstə  hacılar,  möminlər  elektoratı  da  təşkil  edərlər  –  təki  üfunəti 

bütün  dünyanı  basmış  qlobal  kapitalizm  qorunsun,  bədbəxt  edilmiş 

adamlar,  xalqlar,  ölkələr  hesabına  bir  ovuc  imtiyazlı  şarlatanların  çoxdan 

həddləri  keçmiş  firavanlığı  təmin  edilsin.  Bir  sözlə,  bəşəriyyət  başqa 

alternativə  ehtiyaclıdır  və  müasir  fəlsəfə  bu  məsələdə  öz  gücünü  ortaya 

qoymalı, optimal çıxış yollarını göstərməlidir. 

Mən başqa alternativ zərurətini vurğulamaqla heç də tamamilə Qərb fəlsəfi-

mədəni  irsinə  aid  zəngin  xəzinənin  kənara  atılmasını  nəzərdə  tutmuram. 

Əksinə,  bütövlikdə  Qərb  fəlsəfi-mədəni  ənənəsindən  bacarıqla 

bəhrələnməyi  vacib  bilirəm.  Söhbət  qlobal  kapitalizmin,  məkrli  transmilli 

korporasiyalar  şəbəkəsinin  humanizmlə  hesablaşmayan,  bəşəri  vahidliyi 

içindən  dağıdan,  dünya  xalqlarını  amansız  istismara  məruz  qoyan, 

qütbləşməni  dərinləşdirən  trendinə  aludə  olmamaqdan,  bu  mənfur  gediş 

düsturuna-formuluna qarşı əməli iş aparıb, optimal yol seçməkdən, ədalətə 



628 

 

və  birgəyaşayış  mədəniyyətinə  qol-qanad  verən  alternativ  trenddən  gedir. 



Elə  bir  işlək  konsepsiyadan  ki,  beynəlxalq  münasibətlər  sisteminə  yeni 

nəfəs,  yeni  alqoritm  gətirərək  bütün  xalqlar,  ölkələr  üçün  mövcudluq  və 

tərəqqi mənbəyi olsun, bəşəriyyətin vahidliyi ideyasına xidmət etsin. 

Bu kontekstdə düşünərkən və yaranmış real situasiyanı nəzərdən keçirərkən 

hesab  edirəm  ki,  ən  yaxşı  alternativ  nümunəsi  kimi  Çin  Xalq 

Respublikasının  ali  rəhbərliyi  tərəfindən  irəli  sürülmüş  Yeni  İpək  Yolu 

layiəsini  göstərmək  olar.  Çinin  ―Bir  kəmər  –  bir  yol‖  konsepsiyası  bütün 

xalqlar  və  dövlətlər  üçün  yeni  şanslar  yaradır,  onlara  layiqli  yaşamaq  və 

inkişaf  etmək  imkanı  verir.  Bu  layihə  beynəlxalq  münasibətlərin  sağlam 

düşüncə    və  sinergetik  əməl  birliyi  əsasında  tam  yeni  bir  modelidir  ki, 

köhnə dünya durumuna xas olan geosiyasi, iqtisadi-ticari, etno-milli, dini-

mədəni  qarşıdurmaların,  münaqişə  və  lokal  müharibələrin  aradan 

qaldırılmasında  əhəmiyyətli  rol  oynaya  bilər.  Layihənin  fəlsəfi-etik, 

mənəvi-mədəni 

imperativlərindən, 

elmi-texniki 

və 

texnoloji 



üstünlüklərindən,  maddi-maliyyə  təminatının  etibarlı  olmasından  çıxış 

edərək,  artıq  indidən  əhəmiyyətli  uğurdan,  alınacaq  nəticələrin 

məhsuldarlığından  danışmaq  olar.  Şübəhəsiz  ki,  Azərbaycanın  belə  bir 

mühüm  və  perspektivli  layihədə  yaxından  iştirakı  olduqca  vacibdir.  Bu 

iştirak,  həm  də,  ölkəmizin  öz  özəl  meqatrendini  müəyyənlişdirməkdə  və 

təkmilləşdirməkdə  əhəmiyyətli  rol  oynaya  bilər.  Bu  mənada  da  milli 

fəlsəfəmizin  üzərinə  böyük  məsuliyyət  düşür.  Bir  çox  ciddi  məsələlər 

ortaya çıxır ki, onların qaneedici həlli fəlsəfəsiz mümkün deyil. İnteqrasiya 

məqsədi  daşıyan  layihə  elə  ilk  növbədə  inteqrativ  funksiya  daşıyan 

fəlsəfənin idrak obyekti olmalıdır. 

Qeyd  edim  ki,  ―Yeni  İpək  Yolu‖  ideyası  keçən  əsrin  90-cı  illərin  

ortasından  başlayaraq  Beynəlxalq  Şiller  İnstitutu  (1984-cü  ildə  yaradılıb) 

tərəfindən  gündəmə  gətirilib.  Məhz  bu  qurum  Çinin  siyasi  və  iqtisadi 

dairələri  ilə  sıx  əməkdaşlığı  əsasında  bu  ideyanı  inkişaf  etdirib  və  kifayət 

qədər  irəli  aparıb.  Bu  işdə  iki  tanınmış  alimin  –  Lindon  Laruş  və  onun 

həyat yoldaşı, silahdaşı Helqa Tsepp-Laruşun böyük rolu olub. Hal-hazırda 

Helqa  Tsepp-Laruş  həmin  İnstitutun  direktorudur  və  əhəmiyyətli 

fəaliyyətini davam etdirməkdədir. 

Beynəlxalq  Şiller  İnstitutunun  işləyib  irəli  sürdüyü  məhsuldar  fiziki 

iqtisadiyyat  konsepsiyası  hal-hazırda  həyata  keçirilən  Yeni  İpək  Yolu 

layihəsinin  nüvəsini  təşkil  edir.  Bu  konsepsiyanın  özü  müharibə  və 

dağıntılara, xalqların amansız istismarına, ayrı-ayrı ölkələrin məhvinə rəvac 

verib, yol açan spekulyativ maliyyə imperiyasına, totalitar kapitalizmə qarşı 

olan  bir  ümidverici  alternativdir.  Düşünürəm  ki,  yalnız  belə  alternativ 

konsepsiya  və  trendlər  hesabına  Britanıyanın  BP  kimi  mənfur  şirkətinin 


629 

 

istismarçı  fəaliyyətinə,  Siti  və  Uoll-strit  hökmdarlığına  son  qoymaq  olar. 



Qarabağ  probleminin,  ümumiyyətlə,  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünün 

həllini  də  mən  bu  məcrada  görürəm.  Azərbaycana  qarşı  yapılan  məkrli 

siyasətin,  Ermənistana  edilən  himayədarlığın,  hər  cür  dəstəyin  başında  da 

məhz  Britaniya,  onun  transmilli  korporasiyalarla  bir  yerdə  qurduğu  sirli-

gizli  fəaliyyət  durur.  Və  çox  vaxt  bu  fəaliyyətin  həqiqi  təşəbbüskarları  və 

təşkilatçıları  gizlədilir,  bizə  məlum  olmur,  belə  ki,  ünvanlar  və  müəlliflər 

ustalıqla ört-basdır edilir, dəyişdirilir, tamam başqa, aldadıcı və yayındırıcı 

mənbələr,  güclər  ictimaiyyətə  göstərilir.  Bəzi  hallarda  Britaniya  şeytanları 

qurduqları  tələləri,  həyata  keçirdikləri  həmlələri  rusun,  farsın  adından 

edirlər. Bununla da, üstəlik, xalqlar arasında əlavə düşmənçilik toxumu da 

səpə bilirlər. Əslinə qalanda, indiki ABŞ Britaniyanın əlində güclü bir alət, 

silahdır ki, dünya xalqlarını təhdid və basqı altında saxlayır. Bu kontekstə 

düşünərkən,  mən  gözüyumlu  surətdə,  heç  bir  incəlikləri  nəzərə  almadan 

Avropaya  inteqrasiyadan  danışmağı,  sadəcə,  gerizəkalılıq,  fəlsəfi-siyasi 

nadanlıq  əlaməti  kimi  qiymətləndirirəm.  Milli  fəlsəfəmiz,  apardığımız 

siyasətə zəmin olaraq, bu barədə ciddi düşünməli, öz töhfəsini verməlidir. 

Ümumiyyətlə,  Böyük  Tarixin  belə  bir  ―fokuslaşma  nöqtəsi‖ndə  gələcəyə 

layiqli  irəliləyiş  imkanını  o  xalqlar  qazanacaqlar  ki,  Haqqın  və  Ədalətin 

təntənəsi naminə mübarizə aparan Zəkanın möhtəşəmlik, qüdrət və əzəmət 

qazanmasında  onların  öz  əvəzsiz  töhfəsi,  rolu  və  yeri  olacaq.  Yaradıcı  və 

məhsuldar  əməli  işin  önündə  güclü  Zəkanın,  deməli,  qüdrətli  Fəlsəfənin 

olması,  vacibliyi  danılmaz  həqiqətdir.  Ümumiyyətlə,  vurğulayım  ki, 



Yüklə 6,92 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   98




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin