Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Azərbaycan fəlsəfəsində qadın identikliyi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Milli fəlsəfədə qadın identikliyinin fəlsəfi əsaslarına
- Yekdillik
|
Azərbaycan fəlsəfəsində qadın identikliyi Qadın identikliyinin fəlsəfi konsepsiyalarını Qərbdə feministlər işləyib hazırlayıb. Bu məsələyə iki cür yanaşma esensialist və qeyri-esensialist yanaşma uyğun olaraq fərqlər nəzəriyyəsi nümunəsində fransız feminist məktəbi və ingilis-amerikan feminist məktəbi misalında təqdim olunur (bu
kifayət qədər çevik-flexible hesab olunur, qloballaşmanın dünyanı böyük kənd halına gətirdiyi günümüzdə dünyanın hər yerində özünü doğru göstərmə ehtimalını artırır. Bununla belə, yuxarıda feminizm haqda söylədiklərimizi də nəzərə almaqla Azərbaycana münasibətdə fərqli qadın identikliyi konsepsiyası işləyib hazırlamaq ehtiyacını dilə gətirməliyik. Əvvəla, feminizm (marksizm də bu kritikadan geniş istifadə edir) patriarxat haqda təsəvvürləri çox universallaşdırır. Hər yerdə, hər zaman hər şeyi patriarxal münasibətlər prizmasından qiymətləndirməyə çalışır və dolayısı ilə kişi düşmənçiliyi doğurmuş olur ki, bu da bizimki kimi ənənəvi cəmiyyətlərdə haqlı etiraz yaradır. Oysa daha geniş yanaşmada kişilər də tarixin (patriarxatın yox) qurbanlarlarıdır. Müharibələrdə ən çox kişilər, xüsusən, gənc, cavan kişilər kütləvi şəkildə qırılır, qadınlar daha çevik olmaları səbəbinə dəyişik mühit və dövrə daha tez uyğunlaşa bilirlər. Ümumiyyətlə, daha geniş yanaşmada patriarxat dövrün dominant diskursunun tələblərini yerinə gətirən münasibətlər toplusudur ki, onun kişilərlə, hələ fərd halında kişi ilə elə bir bağlantısı yoxdur. Dil, mədəniyyət 761
bu münasibətləri özü yaradır və təkrar istehsal edir. Başqa bir məsələ qadınlara qarşı zorakılığın universallaşdırılması məsələsi ilə bağlıdır. Bu məsələdə də feminizmin xidmətləri danılmazdır. Reduksionist, dualist yönümlü Qərb təfəkkürü hər yerdə istismar, ayrılıqlar, fərqlər arayışına rəvac verir. Feminizm Qərb təfəkkürünün bu xüsusiyyətini bir tərəfdən, qeydə alıb tənqid edir, diğər tərəfdən, özü də bu tələyə düşür. Qadına qarşı zorakılıq, əlbəttə, bütün, o cümlədən, ənənəvi cəmiyyətlərdə mövcuddur. Sadəcə, o, feministlərin iddia etdiyi kimi məhz qadına yönəli deyil. Zorakılıq, şiddət dövrümüzün əsas bəlasıdır və sadəcə etik, hüquqi məsələ deyil. Bütün problemləri sosial kontekstə bağlamağa meyl, məsələnin arxasında duran ekzistensial, qnoseoloji əsasları görməzə, danmaza gətirib çıxarır. Maraqlıdı ki, Azərbaycanda qadına qarşı zorakılığa həsr olunan elmi işlər, məsələn, sosial-fəlsəfi kontekstdə işlənən dissertasiya işləri durmadan artır. Bunu AAK yanında Fəlsəfə üzrə Koordinasiya Şurasının verilərinə dayanaraq sübut etmək mümkündür. Zorakılıq bütövlükdə cəmiyyətin, dünyanın, zamanın bəlasıdır və ondan kişilər də qadınlar qədər əziyyət çəkir. Suisidin artması insanın mürəkkəbləşən dünya-insan-cəmiyyət münasibətləri qarşısında acizliyinin göstərgəsidir və reduksionist, ayrımçı, rasionalist təfəkkür bu problemin həllini tapa bilməz.
ənənəyə, onun ilkin mənbəyi mif və folklora dayanmalıdır. Qərb feminist fikri qadının yarımadam (bax, 21, s.247) hesab olunması tezisindən çıxış edir və qadının identiklik konsepsiyaları bu müddəanı sıradan çıxarmaq yönündə spekulyasiyalar üzərində qərar tutur. Türk mif, folklor nümunələrinə əsaslanaraq, bizim mədəniyyətdə tək qadının yox, kişinin də yarımadam hesab olunması tezisini irəli sürmək mümkündür. Məhz bu iki cinsin bir tamda- ailədə birləşməsi hər iki cinsi tam, bütöv adama çevirir. Mədəniyyətimizdə evlənməmiş, ailə qurmamış erkəyi kişi hesab etməmək bu görüşdən qaynaqlanır. Ümumiyyətlə, Haydeggerüsulu dekonstruksiya tək sözlərə, onların etimologiyasına münasibətdə yox, ənənəyə münasibətdə də çox maraqlı material verə bilər. Azərbaycan mədəniyyətinin, fəlsəfəsinin ən qabarıq xüsusiyyətlərindən biri bu mədəniyyətdə «örtü», «pərdə» (Əli Abasov) məsələsidir. Gizlilik sadəcə mədəniyyətin özünüqoruma vasitəsi, etik prinsip yox, eyni zamanda qnoseoloji prinsipdir. Bu mədəniyyətin, ümumiyyətlə, reflekiyaya qapalı olması anlamında yox, bu refleksiyanın dilə gətirilməməsi, yad gözlərdən gizlədilməsi mənasındadır. Yeri gəlmişkən, yapon fəlsəfəsi araşdırmaçıları da bu fəlsəfənin belə bir xüsusiyyəttindən söz açır. Yaponların, bir tərəfdən, müasir dünyanın elmi-texnoloji çağırışlarına cavab verib, digər tərəfdən, öz 762
milli-mədəni kimliklərini qoruya bilmələrində bu gizliliyin payı böyükdür. Azərbaycanlıları mərasimçilikdə (toy, yas mərasimlərinə, göstəriş xarakterli əşyalara böyük pullar xərcləmək) günahlandırmaq əsassız sayıla bilməz. Amma ənənəyə münasibətdə dekonstruksiya milli birlik, həmrəyliyin məhz bu bayram və mərasimlərdə formalaşmasından xəbər verir. Ənənəylə ilkin bağlılığını itirən, nəyi niyə etməsini yaddan çıxaran xalq mərasimlərə sadiqliklə öz mili-mənəvi birliyini qoruyub saxlamağa çalışır. Bütün bu söylənənlər milli fəlsəfə zəminində identiklik (istər qadın, istər kişi) konsepsiyası işləyib hazırlamanın önəmini üzə çıxarır. Milli fəlsəfəni xalqın ruhani arayışları fenomeni olaraq tanımlasaq, burda mentalitet, psixologiya, özünüdərk və milli yaddaş intellektual dünyagörüşün mənbəyi olaraq çıxış edəcək. Intellektuallığın konsentrasiya və ya gərginlik səviyyəsi rasionallıq göstəricisidir. Fəlsəfə ilkin formasında, yunan ənənələrinə görə rasional yönümlüdür. Məhz bu rasionallıq dərəcəsi milli fəlsəfələrin mümkünlük diskussiyalarını doğuran səbəbdir. «Qərb, Şərq fəlsəfəsi məsələsi dünyagörüşündə rasionalizm kriteriyasını seçmək məsələsidir»(22). Amma Şərqdə ruhani aləmin fəlsəfədən daha geniş, fəlsəfənin bu dünyanın bir hissəsi olması rasionallıqdan başqa düşüncələrin milli fəlsəfə məsələlərində, o cümlədən, milli qadın, kişi identikliyi məsələlərinin işlənməsində zəruri qılır.
1. Манхейм К. Диагноз нашего времени. М, 1994; 2. Sandra Harding, Introduction/ Is there a feminist method, pp.1-14, Смит Д. Социологическая теория. Методы патриархатного письма// Хрестоматия феминистских текстов,СПб.:2000; 3. Батлер Д. Случайно сложившиеся основания: феминизм и вопрос о «постмодернизме»// Гендерные исследования.1999, №3; 4. Батлер Д. Случайно сложившиеся основания: феминизм и вопрос о «постмодернизме»// Гендерные исследования.1999, №3; 5. Rauf Məmmədov. Tarixdə qadının yeri və rolu// Tarixin fəlsəfəsi: retrospektiv və perspektiv, Bakı, Azərbaycan, 2018; 6. G. Pollock. What‘s wrong with Images of Women, Betterton, ed/, Looking on: Images of Feminity in the visual Arts and media (London and New York: Pandora Press, 1987; 7. Gouma-Peterson Th., Mathews P. «The Feminist Critique of Art History», The Art Bulleten LXIX, Sept. 10987; 8. Эвола Ю. Оседлать тигра ( перевод с итальян. В. Ванюшкиной), СПб.: Владимир Даль, 2005; 9. Cəlal Bəydili (Məmmədov). Istiqbal xalq ədəbiyyatınındır (seçmə yazılar), Bakı, 2005; 10. Səlahəddin Xəlilov. Cavid və Cabbarlı. Müxtəlifliyin vəhdəti (fəlsəfi etüdlər),
763
Bakı, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 2001; 11. Ахмед бек Агаев. Женщина по исламу и в исламе// Азербайджан в мире, н.4(6), октябрь 2006, с. 98-182; 12. Arayış. Qadın sözünü ifadə edən ləfzlər türkçə ―xatun‖, farsca ―zən‖, azəri ləhcəsində ―övrət‖ və Krımda ―apaxay‖dır. Xatun yüksək sinif qadınlara verilən bir ünvandır ki, osmanlı türkcəsində ―x‖-nin ―k‖ hərfinə dəyişməsilə ―kadın‖ olmuşdur. Zən Avesta dilindəki ―Les denas‖ın yeni bir şəkli olmalıdır. Professor Harle bu sözü belə təfsir eləyir: ―Jena ya sadə qadın mənasını ifadə edir, yaxud doğruluq, din, pərəstiş, şəfqət, zəka, nemət kibi məfhumları təmsil edən rümuzu şəxsiyyətlərdən ibarətdir‖. Övrət ərəbcə bədəni-insanın görünməsi və göstərilməsi eyib sayılan və haram olub, namazda örtülməsi şərt olan yerləridir.Apaxay-abla ağay ―abla ağa‖dan zəbanzədi olmuş bir ləfzdir ki, yalnız Krım tatarı arasında istemal olunur. ―Böyük bacı ağa‖- deməkdir. Bu kiçik filoloji təhlil bizə böyük bir tarix açır: Xatun və abla ağa sözləri türk irqinin qadına qarşı bəslədiyi hörməti göstərir; Zən arilərin bidayətdə qadını təqdir etməsinə işarədir. Övrət isə ərəb istilasıyla Azərbaycanda və Şərqi Anadoluda istemala başlanmış sözdür ki, islam ehkamını açıqcasına anladır. (Yusif Vəzir Çəmənzəminli. Biz kimik? Məqalələr, Bakı, Nurlan- 2004, s. 110) 13. Akimova Elnarə Seydulla qızı. Müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyası müasir ədəbi təmayüllər kontekstində. Filologiya üzrə elmlər doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya, Bakı-2017 14. Elnaz Eyvazlı Səhərəcən buz kimi yataqda İt kimi ulayıram. Qonşum deyir ki, Bu gecə bir köpək bizi yatmağa qoymayıb. Qayıt, məni saçlarımla yuvama zəncirlə. Həsrətindən köpək olduğumu Biləcəklərindən qorxmuram. Bu gec-tez hamıya çatacaq. Sahibsiz olduğumu bilsələr, Hərə bir daş atacaq. (Eyvazlı Elnaz. Kişi etirafı, Bakı, Qanun, 2011, s.56) 15. Xuraman Hüseynzadə Ah, Azad qadın... Bu məhbəs məmləkətdə Elə heykəl olaraq qalacaqsan... (Hüseynzadə Xuraman. Ağ atlı Avropa. Bakı, Qanun, 2011, s.15) 16. Sevinc Pərvanə qadınlığıyla barışanları heç sevmədim daha sonra yazığım gəldi onlara, çünki uşaq kimidirlər lap ovcunda ağlayır qadınlar gözləri ovuclarının içindədi...(Pərvanə Sevinc. Uçuş məsafəsi. Bakı, Qanun, 2006, s.12)
764
17. Günel Mövlud bağışla məni, ana mən qürbətdə anladım vətən qadınları necə mənasizdır. (Mövlud Günel. 5XL, Bakı: Qanun, s.19) 18. Sevinc Çılğın Adam kimi yaşamaq üçün Özündən qaç Lazımsa Özünə yox deməyi məşq et.. Süpür keçmişini Üflə hisslərinin tozunu Yaşamağa davam! (Çılğın Sevinc. Mən @2006, Bakı: Qanun , 2007, S. 39) 19. Aqşin. Sizin eradan əvvəl Qadınlara elə gəlir ki, qaranlıq onları gizləyir Əksinə, qadın qaranlıqda daha aydın görünür Məndən iki addım qabaqda gedən bu qadının azadlığının sərhəd dirəkləridir sevişdiyi kişinin qolları o ―dirək‖lərdən o tərəfdə səhər çoxdan açılıb kişi qolları arasında qadın üçün həmişə qaranlıqdır qadın azadlığı qaranlıqdır. (Aqşin. Unutmaq sözünün şəkli. Bakı: Adiloğlu, 2002, s.17)
20. Kamal Abdulla. Unutmağa kimsə yox. Qarağacın kölgəsi hər yana çatdı, Amma sən kölgənin altında yoxsan. Sən yoxsan. Sən Qarağacı unutmadın. Qarağac səni untdu. Qarağac indi səni anır. Qarağacın ürəyi deşilir.Para-para olur. Göy də, yer də sən deyir. Qarağacın kölgəsi hər yana çatdı. Sən yoxsan. Qarağac səni unutdu. Yerin ürəyində taxtını qurdun. Qarağacı ürəyində saxladın. Qarağac səni unutdu. Qarağacın kölgəsi səni anır. (Kamal Abdullayev. Unutmağa kimsə yox. Bakı, Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1995, s. 104) 21. Mahrux Abbas. Müasir feminist nəzəriyyələrdə qadın identikliyi məsələsi// Müasir fəlsəfə: idrakın ən yeni istiqamətləri, Bakı, Elm və təhsil, 2014, s.238-256; 22. Али. Абасов. Какой была, есть и может стать философия вообше и национальная в частности// Проблемы истории, теории и методологии познания, Баку, Yeni Nəsil, 2001.
765
MĠLLĠ FƏLSƏFƏDƏ AĠLƏ DƏYƏRLƏRĠNĠN ROLU
Milli ruh hər hansı millətin özünəməxus dəyərləridir. Dini ruh bir neçə millətin ortaq dəyərləridir. Beynəlmiləl ruh bütün millətlərin ortaq dəyərləridir. Milli ruh hər hansı millətin özünəməxsus dəyərlərdirsə, bu dəyərləri aradan qaldırmaq üçün ən güclü silah din və yaxud da ideologi fəlsəfi cərəyanlardır. Milli ruh elə bir sistemdir, quruluşdur ki, onu tasadüfən aradan qaldırmaq mümkün deyildir. Milli ruhu aradan qaldırmaq üçün önəmli vasitələrdən biri, bəlkə də birincisi ―ailə fəlsəfəsi‖nin pozulmasıdır. Əslində hər bir millətin ruhunun təməlində ailə və ailələr dayanır. Ailə fəlsəfəsi yoxdursa, millət, milli ruh dünəndən yoxdur. Ola bilər ki, burada ―ailə fəlsəfəsi‖ kəlməsi qəribə görünsün. Əslində ―ailə fəlsəfəsi‖ yoxdursa, cəmiyyətə qazanılacaq fərd də yoxdur. Fərd isə ailədə dünyaya gəlir. Ailə də millətin sütunudur. Ata və ana isə ailənin təməlidir. Nənələr və babalar da ailənin örnəkləridir. Deməli, ailə ata, ana, körpə, nənə və babadan ibarət güclü, amma kiçik bir milli birlikdir. Bu milli birliyi bir arada tutan ailə törəsidir. Yəni bütün ailə üzvlərinin zorunlu olaraq əməl etməli olduqları yazılmamış qayda- qanunlardır. Bu törələrə görə hər bir ailə üzvü öz funksiyasını bilməli və ona əməl etməlidir. Ailə daima və əbədi olaraq bir sistemin içində olmalıdır. Zaman-zaman ailə daxilində müəyyən dəyişikliklər baş verə bilər. Amma istənilən dəyişiklik, islahat ailənin ümumi mahiyyətinə, təməl prinsiplərinə zərər gətirməməlidir. Ailə həmişə əsas prinisplərinə sadiq qalmalı, nə olursa-olsun onlardan imtina etməməlidir. Məncə, ailənin əsas prinsipləri bütövlük, yekdillik, şərəflilik, inamlılıq, inanclılıqdır. Bütövlük ailənin başlıca sütunudur. Nəyin bahasına olursa- olsun ailə dağılmamalıdır. Ailənin şərəfini tapdalayan istənilən üzvün bəraəti yoxdur,
o layiq
olduğu cəzanı
sözsüz-sorgusuz çəkməlidir. Yekdillik ailə üzvlərinin önəmli məsələlərdə ortaq nöqtədən çıxış etməsidir. Hər bir ailə üzvü çıxarılan qərara uymalıdır.
qəti qadağandır. Ġnamlılıq ailədə qarşılıqı etibardır. Ailə üzvləri bir- birlərinə nünasibətdə inamsızılığa yol verməməli, əgər hər hansı şübhə toxumları varsa onu cücərməyə qoymamalıdır. Ġnanclılıq tapındıqları dəyərləri mənimsəmək və dərk etməklə olmalıdır. Kor-koranə inancın əvvəli olmadığı kimi, sonu da yoxdur. İnanc ilk növbədə, Tanrıya 766
tapınmaqdır. Tanrısını dərk edən, yaxud da, anlamağa çalışan millətini və vətənini də sevmək iqtidarında olacaqdır. Bütün bunlar ailə sisteminin təməlləridir. Bunlar olmadan ailə sistemindən bəhs etmək mənasızdır. Bu anlamda millətin etnik kimliyi, dini kimliyi, ədəbiyyatı, tarixi, mədəniyyəti, əxlaqı, adət-ənənələri ilk növbədə ailədən başlayır. Ailə məktəbi uşaqlar üçün kimlik, tarix və mədəniyyət məktəbidir. Ailə məktəbi bir növ millətin şah damarıdır. Ailə məktəbini önəmsəməyib uşaqlarını yalnız dövlət məktəblərinin, yaxud da cəmiyyət ―məktəbləri‖nin ixtiyarına buraxanlar ehtiyatlı olmalıdırlar. Xüsusilə, cəmiyyət ―məktəbləri‖nə daha çox həssas yanaşılmalıdır. Məncə, arzu olunan hal ailə məktəbi ilə dövlət məktəblərinin prinisiplərinin üst-üstə düşməsidr. Yəni ailə və dövlət gələcək vətəndaşın hansı şəkildə formalaşması məsələsində ortaq nöqtədən çıxış edərsə nəticə də yaxşı olacaqdır. Ancaq ailə bir, dövlət başqa şey istəyirsə bu zaman əsas zərbə millətə dəyəcəkdir. Amma burada ən təhlükəlisi odur ki, ailə və dövlət gələcək vətəndaşın milli dəyərlərdən uzaq, yalnız maddiyyatı düşünəcək şəkildə formalaşmasına razı olmasıdır. Deməli, 1-ci hal arzuolunan, 2-ci hal arzuolunmayan, ancaq ümidlərin bitmədiyi durum; 3-cü hal isə arzuolunmazdır. Çünki 3-cü halda millət, din, vətən, əxlaq, şərəf arxa plana keçir, öndə isə fərdin ―azadlığı‖, ―xoşbəxtliyi‖ və ―karyera‖sı dayanır. Bu ―azadlıq‖, ―xoşbəxtlik‖, ―karyera‖ milli dəyərlərin üstündən praqmatistcəsinə xətt çəkir. Artıq fərdin düşüncəsində millət, din, vətən kimi anlayışlar ya yoxdur, ya da ―azadlıq‖, ―xoşbəxtlik‖, ―karyera‖ya çatmaq üçün yalnız vasitədir. Bu zaman fərdin dərindən düşünməsinə heç ehtiyac da qalmır. Çünki onun yerinə düşünənlər var. Fərd düşünmədikcə, düşünməyə ehtiyacın olmadığı qənaətinə gəldikcə, daha da ―azad‖ olur. Bu ―azadlığ‖ın onun köləliyi olduğunun ya fərqinə varmır, ya da fərqinə vardığı halda belə onunla razılaşır. Bununla da, həyatın dadını çıxartmağa, ömrüboyu adını belə duymadıqları Qərbə məxsus freydizm, həyat məktəbi, praqmatizm kimi ―fəlsəfi təlimlər‖in mahiyyətinə uyğun yaşamağa davam edirlər. Çünki özdən uzaqlaşanlar sürətlə özgələşirlər. Bir cəmiyyətdə bu cür özgələşənlər zahirən və dilcə bizlərə yaxın olsalar da, ruhca və mahiyyətcə bizdən deyillər. XIX və XX əsrlərdə Rusiya işğal etdiyi Türk ellərində bu ideologiyanı türksoylu toplumlara uyğuladı. Rusiya bunu etmək üçün Qərbdən çox böyük dəstək gördü. Çünki türk toplumlarında mövcud olan törəni pozmaq məsələsində Rusiya və Qərb həmişə həmrəy olmuşlar. Bu gün də həmrəydirlər. Əslində Rusiyada kommunizmin reallaşması bir Qərb layihəsi idi. Bunun Qərbdə gerçəkləşməyəcəyini yaxşı anlayan Avropa
767
ideoloqları Rusiyaya əngəl olmadılar. Məqsəd kommunizm adı altında Rusiyadakı türk-müsəlmanların özdən uzaqlaşdırılıb özgələşdirilməsi idi. SSRİ dövründə kommunizm adı altında türk törələri alt-üst edildi. Halbuki çar Rusiyası dönəmində durum pis olsa da, bu qədər acınacaqlı deyildi. Komminizmi əldə bayraq edərək türk-müsəlmanlarin milli və dini kimlik inancları qəsb edildi, əxlaqi dəyərlərə yeni don geyindirildi.
faktordur. Hər bir ailə, ailə üzvü milli kimliyini bilməlidir. Bu hər bir fərdin təbii haqqıdır. Fərd milli kimliyini bilməli və onun bir hissəsi olmalıdır. Ancaq buradakı milli kimlik tanımlanması yalnız soy və dil ilə bağlı deyildir. Burada soy və dil ilə yanaşı şüur, mədəniyyət və vətən anlayışları da önəmli yerə malikdir. Bu anlamda fərqli soy və dilin təmsilçiləri ortak milli kimlikdən çıxış edə bilərələr. Yəni mənim soyumdan olmayanlar, mənim dilimdə danışmayanlar bizdən deyildir demək yanlış olardı. Çünki eyni soyu və dili paylaşdığınız halda elələri tapılar ki, bizdən olmasınlar, ancaq fərqli soyda və dildə olanlar isə bizdən olsunlar. Bu milli ruhla bağlıdır. Bəzi hallarda insanın kimliyini onun dili və soyu deyil, içindəki ruhu müəyyən edə bilər. Ailə dini kimliyi – ailə inancının təməlidir. Ailə üzvləri, özəlliklə ata və ana inanc məsələsində diqqətli olmalı, Allah sevgisni, peyğəmbər sevgisini bütpərəstlik səviyyəsinə endirməmlidirlər. Tanrının böyüklüyünü həddən artıq nə mürəkkəbləşdirmək, nə də sadələşdirmək doğru deyildir. Ailədə elə bir dini kimlik formalaşmalıdır, onu hər yoldan ötənə qapdırmaq mümkün olmasın. Bunun təməlində paklıq, ülvilik və sevgi dayanmalıdır. Allahdan qoruxmaq şərdən, haramdan, yalandan uzaq durmaq anlamında dərk edilməlidir. Bu anlamda düşüncələrimizin fərqliyindən hər bir kəsin özünəməxsus qəbul etdiyi inanclar deyil, ortaq inanclar önə çəkilməlidir.
olunduğumuz milli kimlik və dini inancımızdan asılı olmayaraq, Yer kürəsində təkbaşına yaşamadığımızı da yaxşı dərk edirik. Bu anlamda fərqli milli və dini kimlikləri görməzdən gələ bilmərik. Sadəcə, hər bir ailə bunları dəyərləndirmək və doğru nəticə çıxartmaq səviyyəsində olmalıdır. Ailədaxili tolerantlıq onun kənar təsirlər qarşısında əriməsi səviyyəsində olmamalıdır. Hər bir ailə milli və dini kimlik baxımından ona yad olan milli və dini kimlik daşıyıcılarına müəyyən həddə qədər münasibət bəsləməli, mənasız ―bəşəri duyğusallığa‖, ―humanizm‖ə qapılmamalıdır. Yadsoylu millətlərin təmsilçiləri ilə ailə qurulması məsələsinə, özəlliklə diqqət yetirilməlidir. Atalarımız demişkən: ―Elini hürküt, axsağından yapış‖. Çünki eldən çıxmayan eldən olmaz... Amma qeyd edək ki, son dövrlərdə əcnəbi vətəndaşlarla bağlanan nigahlar artıb.
768
Gənclərimizin bir qismi vaxtında evlənə bilmir, bəzən, yaş hətta 30-u belə adlayıb keçirdi. Bu hal indi də Azərbaycan cəmiyyətində özünü göstərir. Ona görə də onlar o vaxt Rusiyanın bir sıra şəhərlərinə üz tuturdular. Bu isə oğlanlarımızın milli psixologiyasının dəyişməsinə səbəb olurdu. Qısa müddətdə adət və ənənələrimizi unudur, nəticədə isə, bu bir tərəfdən qızlarımızın evdə qarımasına, digər tərəfdən isə, oğlanlarımızın vaxtında ailə qura bilməmələrinə səbəb olurdu. Bir məsələni də qeyd edək ki, oğlanlarımızın qızlarımıza olan münasibəti də dəyişirdi. Onların qeyri- millətdən olan qızlarla evlənməsi, ailə qurması, Azərbaycanda milli ailənin formalaşmasının qarşısını alırdı. Müasir dövrdə isə başqa bir cəhət də özünü Azərbaycan reallığında göstərməkdədir. ―Azərbaycandan xarici ölkələrə qazanc üçün getmiş gənclər geri dönür, ölkədən gedənlərin sayı isə ilbəil azalır‖. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatında belə deyilir. Komitə bunu ölkədə yeni iş yerlərinin açılması ilə əsaslandırılır. Məlumata əsasən, 2011-ci ildə daimi yaşamaq üçün Azərbaycana gələnlər 2200, gedənlər isə 500 nəfər olub. Immiqrantların 77,1 faizini Rusiyadan, 8,1 faizini Qazaxıctandan, 4,3 faizini Ukraynadan gələnlər təşkil edir. Ölkədən miqrasiya edənlərin 45,1 faizi Rusiyaya, 32,7 faizi Qazaxıstana, 8,4 faizi isə Ukraynaya gediblər. Komitənin məlumatında deyilir ki, 2011-ci ildə Azərbaycanda 94 minə yaxın yeni iş yeri açılıb, bunun da 73 minə yaxını daimi iş yeridir. Komitə hesab edir ki, bununla da ölkədə işsizlik daha 0,5 faiz azalaraq 5,4 faizə enib. 2017-ci il üçün olan statistik göstəricilərə görə Azərbaycana daimi yaşamaq üçün gələnlər cəmi 3073 nəfər, gedənlərin sayı isə 1901 nəfərdir. 2000-ci ildə Prezidentin sərəncamı ilə Azərbaycanın Demoqrafik İnkişaf Konsepsiyası təsdiq edilib. Son 12 ildə Azərbaycanda miqrasiya proseslərinin sürət fonunda demoqrafik proseslərin tənzimlənməsinə dair milli siyasətin formalaşması təqdirəlayiq bir haldır. Qadınlar ailənin əsas vasitələrindən birini təşkil edir. Lakin tarix boyu qadına fərqli münasibət olub. Bir az keçmişə qayıtsaq görərik ki, tarix, fəlsəfə, təbiət elmlərində, dində qadının cəmiyyətdəki rolu barədə tez-tez bir-birinə əks fikirlər söylənilib, problem müxtəlif cür həllini tapıb. Xüsusən də bu barədə bir-birinə əks və ziddiyyətli fikirlərə (qadının cəmiyyətdə və ailədə rolu, onun doğum keyfiyyət və məziyyətləri) dində rast gəlmək olar. Məsələn, 1400 il bundan əvvəl Makon kilsə məclisi (kilsənin ali xristian ruhaniləri) rəsmi olaraq belə bir məsələyə baxmışdır: qadının ruhu varmı? İştirak edənlərin təqribən yarısı bu suala mənfi cavab vermişdi. Xristian kilsə məclisi cəmi bir səs çoxluğu ilə qərara gəlmişdi ki, aşağı məxluq olsa da, qadında nə isə ruha oxşar bir şey var. Bu kimi baxış onun nəticəsidir ki, minilliklər boyu qadına öz intellektini üzə çıxarmağa
769
imkan vermişdilər.Qadını daima lənətləyən xristianlıq onun insan ləyaqətini alçaldırdı. Qadına olan bu ənənəvi nifrət orta əsrlərdə daha da güclənmişdi. "Zəif cinslə" əlaqədə olmaq –dəhşətli günaha batmaqdır. Platon özünün "Timey" və "Dövlət" əsərlərində ziddiyyət təşkil edən iki fikir söyləyir. "Dövlət" əsərində o, qadın azadlığından bəhs edir, lakin bu fikir ikinci dərəcəli qalır. "Timey" əsərində onun "qorxaq və bir çox cəhətlərdən vecsiz olan kişilərin ruhu öləndən sonra qadınlara keçir" söylədiyi fikir isə orta əsr mütəfəkkirlərinə böyük təsir göstərmişdir. Kapitalizm dövrü qadının cəmiyyətdəki yeri və rolu baxımından çoxlu cərəyanlarla xarakterizə olunur. Yeni Kodeks yaratmış Napaleon Bonapart qadın tərbiyəsini Dövrünün A.Şopenhauer, F.Nitsşe, O.Veyninger və qadın dəyərsizliyi haqqında yanlış nəzəriyyənin digər burjua nümayəndələri belə hesab edirdilər ki, təbiət qadınlara yalnız hiyləgərlik, yalançılıq, xəyanətə meyllilik, naşükürlük hissləri bəxş etmişdir. Bu mütəfəkkirlərin və onların tərəfdarlarının qadına münasibəti kişi əsrini, kişi tiraniyasını həm də müəlliflərin fərdi xüsusiyyətlərini əks etdirirdi. Hazırkı dövrdə qadına qarşı ruhanilərin də münasibəti bir qədər dəyişmişdir. Məsələn, Vatikanın başçısı papa II İoann Pavel özünün 1990-cı ildə Meksikadakı moizəsində qadınlara xitabən söyləmişdir ki, onlar yer üzünə böyük missiya ilə gəlmişlər, eyni zamanda o, qadınların təbii təyinatı olan analıq funksiyasının daşıyıcıları və ailə ocağının qoruyucuları olduqlarını vurğulamışdır. Papa eyni zamanda qadın ayrı-seçkiliyinə və onun rolunun nüfuzdan salınmasına qarşı mübarizəyə çağırmışdır. Qadının cəmiyyətdəki yerinə münasibətdə müasir islam ölkələrində də müəyyən müsbət dəyişikliklər baş vermişdir. Bir sıra islam dövlətləri (Türkiyə, Suriya, Əlcəzair, Misir) cəmiyyətin sosial-iqtisadi və mədəni həyatında qadın bərabərliyi prinsipinə tərəfdar çıxırlar, "cəmiyyətin mədəniyyəti qadının onda tutduğu yerdən birbaşa asılıdır" fikri ilə razılaşırlar.
Deyirlər cəmiyyətin inkişafı ailədən ―su içir‖. Ailəni cəmiyyətin təməl daşı adlandıran mütəfəkkirlərin fikrincə, ailədə münasibətlər necə formalaşırsa bu özünü ictimai münasibətlərdə əks etdirir. Odur ki, ailənin sağlam təməl üzərində qurulmasının, cəmiyyətin, dövlətin inkişadında rolu danılmazdır. Bu gün də ailə, vətəndaş cəmiyyətini formalaşdıran əsas elementlərdən sayılır. Bu mənada Azərbaycan ailəsi hər zaman digər xalqlara nümunə göstərilib. Azərbaycanda ailə modeli, ailə ənənələrinə, milli-mənəvi dəyərlərə söykəndiyindən tarix boyu öz simasını itirməyib. Qərb dünyasında ailə institutu deformasiyaya uğradığı bir vaxtda, bizdə ailə dəyərlərinin hələdə qorunub saxlanılması, Azərbaycan xalqına xas ən müqəddəs xüsusiyyətlərdən biridir. Bunun kökündə isə milli-mental dəyərlər, əxlaqi keyfiyyətlərimiz dayanır. Bir xalq olaraq, ailəyə hər zaman
770
müqəddəs ocaq kimi baxmışıq. Zaman-zaman ailə institutunun dağılmaması üçün xalq kimi yeri gələndə mətanət, dözüm nümayiş etdirmişik. Azərbaycanda ailə institutunu möhkəmləndirmək üçün ailə dəyərlərini qorumaq lazımdır. Azərbaycan ailəsi bütün dünyada monolitliyi ilə örnək göstərilmişdir. Amma əlbəttə ki, qloballaşma, inteqrasiya mədəniyyətlərin qovuşması və digər bu kimi tendensiyalar, ailələrə yeni keyfiyyətlər gətirməklə bərabər, bəzi arzuolunmaz fəsadlara da yol açır. Mən bəzi məqamları xüsusilə vurğulamaq istərdim. Əvvala Azərbaycanda müasir dönəmdə ailə qurmaq istəməyən gənclər artır. Belə gənclər daha çox karyera haqqında düşündükləri üçün bu fikrə gəlirlər. İkinci məqam isə ondan ibarətdir ki, gənclər ailə qurarkən uşaq məsələsini 3-cü və 4-cü vəzifədə yerinə yetirməyə çalışırlar. Bu isə onlarda valideyn olmaq risqini azaldır. Sonda isə özləri istədikləri təqdirdə artıq övlad sahibi olmaq şansını itirirlər. Nəticədə ailələrin dağılması prosesi baş verir. Bu isə bütövlükdə cəmiyyətdə tənəzzül hallarına və əvəzedici nəslin təlim-tərbiyəsinə mənfi təsir edir. Bu gün ailə institumuzla bağlı cəmiyyəti narahat edən əsas məsələlər qurulan ailələrin, rəsmiləşdirilən nikahların bəzən uğursuz nəticələnməsidirsə, digər problem ailələrdə məişət zorakılığı hallarının baş verməsidir. Elə məişət zorakılığı özü, ailələrin dağılmasına gətirib çıxaran əsas səbəblərdən biridir. Hazırda Azərbaycanda 2 milyon 62 min 30 ailə var. Hər il orta hesabla ölkədə 80 mindən çox nikah qurulur. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi ailənin inkişafı və sosial müdafiəsi, qadın və uşaq hüquqlarının müdafiəsi ―Azərbaycan 2020 gələcəyə baxış‖ İnkişaf Konsepsiyasında öz əksini tapıb. 15 may Beynəlxalq Ailə Gününün qeyd olunması artıq ölkəmizdə ənənəyə çevrilib. Ailə dəyərlərimizin qorunub saxlanılması sahəsində görülən marifləndirmə işlərinin mühim hissəsi kimi 2009-cu ildən başlayaraq ―Azərbaycan ailəsi‖ qısametrajlı film festivalı uğurla davam etdirilir. 2014-cü ildən isə bu festival çərçivəsində ―Həyatdan şəkilə‖ adlı foto müsabiqə də həyata keçirilir‖. Mən hesab edirəm ki, bu gün ailələrin uzunömürlü olması, boşanmaların, məişət zorakılığının qarşısını alması üçün çıxış yolu maarifləndirmə və təbliğatın gücləndirilməsindədir. Azərbaycanda bu işlə məşğul olan bir dövlət qurumu fəaliyyət göstərir. Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi bu istiqamətdə əsas dövlət siyasətini həyata keçirir. Bu çox mühüm addımdır. Biz yüksək dəyərlərin saxlanıldığı cəmiyyət, güclü dövlət qurmaq istəyiriksə, mütləq ailələr sağlam təməl üzərində qurulmalıdır. Bunun üçün isə ailə dəyərlərimiz təbliğ olunmalı, Azərbaycan ailə modeli qorunub-saxlanılmalıdır. Qəbul olunmuş bir sıra dövlət proqramları, o cümlədən, "Azərbaycan
771
Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf‖, "Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata
keçirilməsi‖, "Azərbaycan gəncliyi‖, "Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial- iqtisadi inkişafı‖ Dövlət Proqramları, Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı və digər Sərəncamlar hər bir vətəndaşımızın hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi, xüsusilə, qadın və uşaq hüquqlarının müdafiəsinin reallaşdırılması üçün bütün imkanlar yaradır. Ailə Məcəlləsinə edilən dəyişiklik əsasında qızlar və oğlanlar üçün nikah yaşı 18-ə qaldırılmışdır. Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsində yetkinlik yaşına çatmayan qızları nikaha daxil olmağa məcbur etməyə görə xüsusi maddə ilə məsuliyyət müəyyən edilmişdir. "Uşaqların icbari dispanserizasiyadan keçirilməsinə‖, "Ana və uşaqların sağlamlığının yaxşılaşdırılmasına‖ və bir sıra digər Dövlət Proqramları təsdiq edilmiş, eyni zamanda, tərəflərin nikahdan əvvəl məcburi tibbi müayinədən keçməsi ilə bağlı Ailə Məcəlləsinə edilən dəyişiklik isə həm ailələrimizin, həm də gələcək nəsillərin sağlamlığına xidmət edir. Ölkəmizin bu sahədə uğurlarının davam etdirilməsi üçün yeni qanunvericilik aktlarının, milli fəaliyyət planlarının qəbul edilməsi vacibdir. Qeyd edim ki, ölkə başçısının Sərəncamları ilə təsdiq edilən Gələcəyə Baxış İnkişaf Konsepsiyası və 2016-2030-cu illər üçün Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərindən irəli gələrək, ailə institutunun möhkəmləndirilməsi, gender bərabərliyinin təmin edilməsi, bütün sahələrdə qadınların və qızların imkanlarının genişləndirilməsi, uşaqların bütün sahələrdə hüquqlarının müdafiəsi üçün hədəflər müəyyən edilmişdir. Onlardan ən vacibləri ailə institutunun gücləndirilməsi, qadın və uşaq hüquq və imkanlarının artırılması, reproduktiv sağlamlıq, məişət zorakılığı və s. göstərmək olar. Ailənin dəyəri, onun cəmiyyətə verdiyi məhsil ilə, yəni şəxsiyyət ilə ölçülməlidir. Şəxsiyyətin dəyəri isə, öz vətəninə, dövlətinə, dünyaya, öz ailəsinə, xalqına və bəşəriyyətə verdiyi töhvələr ardıcıllığı əsasında müəyyənləşdirilməlidir. Bunun üçün də fərdin özünüinkişafına və özünüdərkinə azad şərait yaradılmalıdır. İnsanın mənəviyyatını hər şeydən uca tutan, daxili zənginliyini yüksək qiymətləndirən Ümummilli Lider Heydər Əliyev hesab edirdi ki, insan yalnız oxuyub təhsil aldığı məktəbdə, çalışdığı kollektivdə deyil, həmçinin böyüyüb boya-başa çatdığı ailədə formalaşır. Hər bir ailədə böyüyən və tərbiyə alan insan, bütövlükdə dünyaya təsir edə bilir və onun təməlini təşkil edir. Ona görə də bu sosial təsisatın qorunması və müdafiə edilməsi hamımızın vəzifə borcudur. Biz bu vəzifəni yerinə yetirməklə, həm də bəşəriyyətin daha mütərəqqi inkişafına təsir edə bilərik.
|