Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 208 olar, Məmalik mülkünün yarısını Ərməğana verəndə? – Hülakulara? – Nə üçün hülakulara, öz nəvələrinizə! (S.Rəhimov). Qeyd olunmalıdır ki, tarixi (qədim) cümlələr də yalnız bir informativ üzvdən ibarət olmuşdur, insanlar “Su!, Od!” və s. demişlər. Bu vahidlərdə məqsəd intonasiya vasitəsilə verilirdi. O üzvün adı çəkilirdi ki, informasiyanın əsas semantik yükü onun üzərinə düşürdü. Get-gedə feil + ad diferensiasiyası sadə cümlənin müasir tiplərinin yaranması üçün şərait doğurur. Feillərin avtonomiyasının güclənməsi onların təsriflənməyən növlərinin də əmələ gəlməsi üçün imkan verir. Bu isə artıq o deməkdir ki, düşüncədə, bunun ardınca isə dildə mücərrədləşmə artmışdır. İngilis dilinin bu tip nida cümlələri xüsusi quruluşda özünü göstərir, bunlar nida sözləri ilə (what, how) əlaqələnir. Məsələn: – How well he writes! –O necə yaxşı yazır! – What mistakes you make! –Siz nə səhvlər etmisiniz? (danışıq dilində) Müxtəlif sistemli dillər olan ingilis və Azərbaycan dillərində yarımçıq cümlənin kommunikativ tiplərinin müqayisəli tiplərinin təhlili qarşılaşdırılan hər iki dildə insan nitqinə, başqa sözlə desək nitqin ifadə olunma, səslənmə intonasiyasına görə nəqli, sual, əmr və nida cümlələrindən ibarət yarımçıq cümlələr şəklində təzahür etdiyini sərgiləyir. Hər iki dildə yarımçıq cümlələr məlumatvermə, soruşub- öyrənmə, məlumat vermə, tələb, təkib etmə məqsədləri daşıyaraq reallaşır. Hər iki dildə yarımçıq cümlələr dialoq və monoloq formasında gerçəkləşir. İngilis və Azərbaycan dillərində yarımçıq cümlənin nəqli, sual, əmr və nida cümlələri kimi kommunikativ tiplərinin nitqdə reallaşması arasında olan fərqlər həmin dillərin morfoloji və sintaktik quruluşunun müxtəlifliliyinə əsasən baş verir. ƏDƏBİYYAT: 1. Müasir Azərbaycan dili: 3 cilddə, III c., Sintaksis. Bakı: Elm, 1981, 443 s. (39) 2. Yusifov G.N. Azərbaycan atalar sözlərinin leksik-üslubi xüsusiyyətləri: Filol. elm. nam. ... dis. Bakı, 1969, 208 s. (47) 3. Musayev O.İ. İngilis dilinin qrammatikası. Bakı: Maarif, 1979, 348 s. (37) 4. Məmmədova R.M. Dialoji və monoloji nitqin psixoloji-linqvistik əsasları (Azərbaycan dili materialları əsasında): Filol. elm. nam. ... dis. avtoref. Bakı, 2012, 26 s. (35) D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 209 5. Шведова Н.Ю. К изучению русской диалогической речи (реплики-повторы) // Вопросы языкознания, 1956, № 2, с.68-71 (145) 6. Francis V.N. The Structure of American English. New.York, 1958, 206 p. (156) 7. Ağayeva F. Azərbaycan danışıq dilində nominativ konstruksiyalar. Bakı: ADU nəşri, 1983, 97 s. (5) 8. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. М.-Л.: Изд-во АН ССР, 1948,328 с. (89) 9. Həbibova K.Ə. Müasir Azərbaycan dilində elliptik cümlə. Bakı:Elm və təhsil, 2009, 192 s. (25) 10. Babaxanova K.E. Əmr cümlələrinin mətnyaratma funksiyaları (ingilis dilinin materialları əsasında): Filol. elm. nam. … dis. avtoref. Bakı, 2008, s.21 (11) 11. Bağırov Ə.A. Sadə cümlələrin üslubi xüsusiyyətləri. Bakı: ADU nəşri, 1975, 78 s. (12) 12. Беляев О.В. Неполные предложения в структуре теста (на материале французской публицистика): Дис. … канд. филол. наук. Л., 1982, 200 с. (67) 13. Нурмаханова А.Н. Типы простого предложения в тюркских языках. Ташкент: Наука, 1965, 190 с. ПарванаАббасова Коммуникативные типы неполных предложений Резюме Эта статья рассказывает о коммуникативных типах неполных предложений. Согласно цели выражения и интонации неполные предложения разделены на следующие коммуникативные типы: декларативных, вопросительных, побудительных и восклицательных предложений. Каждый тип неполных предложений проанализирован на основе фактических материалов обоих сравненных языков. Способы формирования этих коммуникативных типов неполных предложений изучены в этой статье. Здесь также говорится ороли эллипсиса в этих предложениях. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 210 Parvana Abbasova The communicative types of the incomplete sentences Summary This article deals with the communicative types of the incomplete sentences. According to the purpose of expression and intonation the incomplete sentences are divided into the following communicative types: the incomplete sentences consist of the declarative, interrogative, imperative and exclamatory sentences. Each type of the incomplete sentences are analyzed on the basis of the factual materials of both compared languages. The ways of the formation of these communicative types of the incomplete sentences are studied. The role of ellipsis within these sentences are dealt as well. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 211 İlhamə Sadıqlı Gəncə Dövlət Universiteti ilhame.haci@mail.ru Entonim komponentli frazeologizmlərin kvantitativ təhlili Açar sözlər: frazeologizm, kvantitativ, entonim, linqvostatistika, leksem. Ключевые слова: фразеологизмы, квантитативный, энтонимы, лингвостатистика, лексемы. Key words: phraseological units, quantitative, entonyms, linguistic statistics, lexemes. Frazeologizmlər komponentləri bütövlükdə və ya qismən mənasını dəyişmiş ən azı iki sözün birləşməsindən yaranan vahidlərdir. Frazeologiz- min ifadə etdiyi məna onu təşkil edən komponentlərin müstəqil mənasının cəmi olmasa da, ümumi məna müəyyən qədər komponentlərin məzmunun- dan asılı olur (1, S.69). Bu baxımdan frazeologizmi təşkil edən komp- onentlərin təhlili belə mürəkkəb təbiətli vahidlərin leksik-semantik, struktur və hətta funksional baxımdan səciyyələndirilməsi üçün imkan yaradır. Frazeoloji vahidlərin həm semantik, həm də quruluş etibarlə kəmiyyət baxımından təhlili isə onların işləkliyi ilə bağlı bəzi məqamların aydınlaşdırılmasında xüsusilə əhəmiyyətə malikdir. Elmi araşdırmalarda kvantitativ metodun tətbiqi XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. İlkin dövrlərdə təbiət elmləri və sosial istiqamətli tədqiqatlarda istifadə olunan statistik metodlar XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq tədricən bütün elm sahələri üçün əvəzsiz təhlil üsuluna çevrilməyə başlamışdır. Linqvistik tədqiqatlarda müəyyən dil hadisələrinin kəmiyyət baxımdan səciyyələndirilməsi məqsədilə statistik üsullardan istifadə dilin inkişafı və funksionallığı ilə bağlı maraqlı faktların aşkarlanmasına şərait yaradır. Belə ki, dilin bir-biri ilə əlaqəli olan bəzi vahidlərinin müxtəlif səbəblərlə bağlı kəmiyyət göstəriciləri prosesin müxtəlif istiqamətlərdən izlənilməsi, statistik göstəricilərdə əks olunan dil qanunu və inkişaf tendensiyasını müəyyən etmək imkanı verir. Hər bir tədqiqat obyektin daxili strukturunu və mahiyyətini öyrənməyə yönəldiyindən kvantitativ metodun tətbiqi də statistik mənzərə əsasında təsəvvürün əldə olunmasını nəzərdə tutur. Z. Dornyenin də qeyd etdiyi kimi, “Kvantitativ metodlar rəqəmlərdə ifadə olunan məna”nı əks etdirir (2, s.2). Müəllifin fikrincə, dil vahidlərinin keyfiyyət dəyişmələrinin rəqəmlərlə ifadəsi yalnız ayrı- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 212 ayrı vahidləri deyil, onların qarşılıqlı əlaqəsindən meydana çıxan məqamları da əhatə edir (2, s.2). Kvantitativ metodun ən mühüm üstünlüyü onun dəqiqliyi və nəticələrin birmənalı olmasıdır. Bu isə irəli sürülən fikrin əminliklə ya təsdiq, ya da inkar edilməsi üçün əsas verir. Tətbiqi dilçiliyə daxil olan kvantitativ dilçilik riyazi statistik metodların tətbiqi ilə dilin müxtəlif səviyyələrində baş verən dəyişmələri, onların baş vermə səbəblərini və ümumi mənzərəsini müəyyən etmək imkanı verir. Bu metodun tətbiqi digər səviyyələrlə yanaşı, leksik səviyyədə baş verən prosesləri izləmək, müxtəlif söz qruplarının işləkliyi, inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlı nəticə çıxarmaq üçün əlverişli üsullardandır. Frazeoloji birləşmələrin tədqiqində kvantitativ üsulların tətbiqi həm müasir səviyyədə, həm də tarixi baxımdan onların izlənilməsinə şərait yaradır, frazeologizmlərin istifadəsində tezlik xüsusiyyətlərinin müəyyən olunmasına imkan verir. A. Lazaratonun fikrincə, “Kvantitativ metod dil hadisələrinin tezliyini, keyfiyyət metodları isə bunun səbəblərini müəyyən etmək imkanı verir” (3, s.7). Dil vahidləri xalqın mədəniyyəti, dünyagörüşü ilə bağlı mühüm faktları, gerçəklik fraqmentlərini qoruyub saxlayır. Milli mədəniyyətin əks olunduğu vahidlərdən biri kimi, frazeologizmlər dil mənzərəsini üsusi boyalarla əks etdirməsi ilə diqqəti cəlb edir. Leksik səviyyədə dil vahidləri arasındakı münasibətlər fərqli yanaşmalarla – müqayisəli (sintaqmatik), qarşılaşdırmalı (paradiqmatik), funksional baxımdan təhlil olunur. Leksik-semantik sistemin bu şəkildə parametrik təhlili ilə yanaşı, əldə olunan faktların kvantitativ təhlilə cəlb olunması daha dəqiq nəticə çıxarmaq üçün faydalıdır. Funksional parametrin müəyyən olunmasında başlıca meyar leksik vahidin uzunluğu hesab olunur: sözün uzunluğu onun istifadə tezliyi ilə tərs mütənasibdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, frazeologizmlər xüsusi söz qruplarıdır və xalqın etnomədəni irsini, təfəkkür tərzini, dünyagörüşünü əks etdirir. Bu söz qrupunun kvantitativ təhlilində meyarlar da fərqli olmalıdır. Xalqın təfəkküründə yer alan təsəvvürlərin, ətraf aləmlə bağlı fikirlərin, müxtəlifyönlü münasibətlərin dil vasitəsilə kəmiyyət göstəricilərini nəzərdən keçirmək mümkündür (4, s.42). Kvantitativlik kateqoriyası riyazi, məntiqi, psixoloji, fəlsəfi və linqvistik səciyyə daşıyır. Frazeologizmlərin kvantitativ baxımdan təhlilində leksik layın sintaqmatik stratifikasiyası da xüsusi maraq doğurur. “Sintaqmatik parametr dilin leksik nüvəsinin parametrik təhlilində sistemyaradıcı amillərdən biri kimi çıxış edir” (5, s.23). Sintaqmatik baxımdan fəallığı ilə diqqəti cəlb edən leksik vahidlərin müəyyən olunması xalqın D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 213 təfəkküründə özünə yer tapan aparıcı obrazların müəyyən olunmasına da şərait yaradır. Hətta bəzən leksemin xalqın təfəkküründəki mövqeyi baxımından frazeologizmin komponenti kimi çıxış edən vahidin obrazlılığı bütövlükdə frazeologizmin ifadə etdiyi məna tutumundan daha əhəmiyyətli hesab olunur: “... onların hər hansı nominativ vahidlə bağlı kəmiyyəti və tezliyi dil mənzərəsini daha çox əks etdirir, nəinki onda ifadə olunan və daha geniş mənada dünyagörüşü ilə bağlı olan hikmət” (6, s.19). Entonim komponentli frazeologizmlərin komponentar təhlili bəzi entonimlərin digərlərinə nisbətən daha fəal olduğunu göstərir: Diaqramdan göründüyü kimi, milçək (25,71%) və qurd (20%) komponentli frazeologizmlər digərlərindən kəmiyyət baxımından xeyli üstündür. Daha sonra arı (8,57%), birə (5,71%), qarışqa (5,71%), hörümçək (5,71%) və zəli (5,71%) komponentli frazeologizmlər gəlir. Cırcırama (2,86%) və pərvanə (2,86%) komponentli frazeologizmlərin kəmiyyət baxımdan azlığı bu entonimlərin əsasən bədii ədəbiyyatdan gəlmə obrazlarla bağlı olması ilə izah oluna bilər. Yüksək işlənmə tezliyinə malik entonimlər mühitə uyğun olan, məişətdə çox təsadüf olunan həşəratlarla bağlıdır. Məlum olduğu kimi, entonim komponentli frazeoloji vahidlər zoonim komponentli frazeologizmlərin tərkibinə daxildir. Zoonim komponentli frazeoloji vahidlər tədqiqata cəlb etdiyimiz 7000 frazeoloji birləşmənin 3, 59%-ni təşkil edir: D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 214 Zoonim komponentli frazeologizmlərin 13,55%-i entonim komponentli frazeoloji vahidlərdən ibarətdir. Entonim komponentli frazeologizmlər emotivliyin ifadəsi baxımından fərqli şəkildə qruplaşdırıla bilər. Onların bir qismi müsbət, bir qismi mənfi, digəri isə ambivalent məzmun ifadə etməsi ilə diqqəti cəlb edir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 215 İngilis dilində komponentlərindən biri rəng bildirən söz olan frazeologizmlərin 56%-nin mənfi, 18%-nin müsbət, 26%-nin neytral dəyərləndirmə məzmunu daşıdığı bildirilir (7). Ümumiyyətlə, frazeoloji sistemdə mənfi mənalı vahidlərin üstünlük təşkil etməsi müşahidə olunur. Bunu “insanların mənfi hadisələrə daha həssas və kəskin emosional münasibət göstərməsi” ilə əlaqələndirən A. Rayxşteynin fikrincə, insanların stress vəziyyətində hazır nitq vahidlərindən istifadə ehtiyacı da mənfi məzmunlu frazeologizmlərin meydana çıxmasını şərtləndirmişdir (8, s.61). Müasir dövrdə müxtəlif statistik kompüter proqramları vasitəsilə dil vahidlərinin kvantitativ təhlilini aparmaq mümkündür. frazeoloji vahidlərin işlənmə xüsusiyyətlərini izləmək məqsədilə yaradılmış “Ngram Viewer” proqramı təxminən 8 dildə axtarış imkanına malikdir. Dil korpusu əsasında işləyən proqramın Azərbaycan dilində axtarış imkanı olmasa da, entonim komponentli bəzi frazeologizmlərin 1800-cü ildən 2000-ci ilədək işləklik səviyyəsini nəzərdən keçirməyə çalışdıq. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 216 as brisk as a bee – arı kimi cəld. Göründüyü kimi, ifadə 1820-ci illərdə işləkliyinin ən yüksək həddinə çatmış, 1980-ci illərdən sonra işləkliyini, demək olar ki, itirmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan dilində “arı kimi çalışqan” ifadəsinin işlənməsinə təsadüf olunur. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 217 Presidential bee “presidentlik arısı”, və ya “prezidentlik tutması, sancısı”. Bu ifadə “dəf edilməz prezidentlik iddiası, prezident olmaq həvəsi” anlamını əks etdirir. Göründüyü kimi, 1880-ci illərdən işlənməyə başlayan ifadə işləkliyinin pik nöqtəsinə XX əsrin 30-cu illərində çatmış, 1990-cı illərdən sonra işləkliyini itirmişdir. happy as a clam - “molyusk kimi xoşbəxt olmaq” - “çox xoşbəxt olmaq”. have a grasshopper mind - bir cırcırama ağılına sahib olmaq, “cırcırama ağlı” frazeologizmində olduğu kimi, bu ifadə müvafiq spektrli neqativ anlam kəsb edir. Maraqlıdır ki, təxminən 1830-cu illərdən işlənməyə başlasa da, ifadə 1980-ci illərdən sonra daha yüksək işlənmə tezliyi qazanmışdır. Nəticə olaraq, demək olar ki, dilçiliyin kvantitativ və keyfiyyət metodları qarşılıqlı əlaqədə olmaqla, hər biri özünəməxsus üstün xüsusiyyətlərə malikdir. Frazeologizmlərin hərtərəfli öyrənilməsi üçün müasir metodların hamısından əlaqəli şəkildə istifadə etmək zəruridir. ƏDƏBİYYAT: 1. Бажутина, Т. В. Лексико-семантические группы имен существительных в составе фразеологизмов русского языка / Т. В. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 218 Бажутина // Актуальные проблемы русской фразеологии : Межвуз. сборник науч. трудов. – Ленинград, 1983. – С. 68-76. 2. Dornyei Z. Research Methods in Applied Linguistics. OUP. 2007. 3. Lazaraton A. Quantitative and qualitative ap-proaches to discourse analysis // Annual Review of Ap-plied Linguistics. 2002. № 22. 4. Мелерович, А.М. Проблемы семантического анализа фразеологических единиц современного русского языка / А.М. Мелерович. – Ярославль, 1979. 5. Титов, В.Т. Принципы квантитативной лексикологии (на примере романских языков) [Текст]: Автореф. … докт. филол. наук. 10.02.20 – Сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание / В.Т. Титов. – Тверь, 2005. – 36 с. 6. Алпатов В. М. Что такое картины мира и как до них добраться / В. М. Алпатов // Язык. Константы. Переменные. Памяти Александра Евгеньевича Кибрика.– СПб. : Алетейя, 2014. – С. 11– 21. 7. Е.В. Люкина. Количественные исследования фразеологизмов с компонентами цветообозначения в немецком и английском языках. // https://publications.hse.ru/articles/205624987 8. Райхштейн А.Д. Сопоставительный анализ немецкой и русской фразеологии. - М.: Высшая школа, 1980. Ильхама Садыхлы Квантитативный анализ фразиологизмов с энтонимным компонентом Резюме В статье содержится анализ квантитативной вариантности фразеологических единиц с энтонимными компонентами. Исследуется универсальные черты восприятия количества и национально-специфические черты, что подчеркивает уникальность количественных представлений нации. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 219 Ilhama Sadykhli Quantitative analysis of phraseological units with an entomogeneous component Summary The article contains an analysis of the quantitative variability of phraseological units with entomogeneous components. The universal features of the perception of quantity and national-specific features are explored, which underlines the uniqueness of the quantitative representations of the nation. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 220 Vəfa İbişova AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu vafa.ibisova@mail.ru Mətnin partiturluq * kateqoriyasının müəyyənləşməsində etnomədəni və psixoloji amillərin rolu (Kamal Abdullanın “Tarixsiz gündəlik” əsəri əsasında) Açar sözlər: kateqoriya, partiturluq, psixolinqvistika, aktiv və passiv nitq Ключевые слова: категория, партитурность, психолингвис- тика, активный и пассивный речь Keywords: category, partition, psycholinguistics, activ and passiv speech Mətn lazım olan ölçüdə daxili enerji ehtiva edən, həmin enerji əsasında yaranan, öz-özünə inkişaf edən, inkişaf etdirilən və sözün tam mənasında mədəniyyətlə qidalanan bir prosesdir. Danışan və dinləyən, yazıçı və oxucu mətn quruculuğu prosesinin ayrı-ayrı konseptual- intellektual komponentləri ilə müəyyən olunur. Kommunikativ fəaliyyətin məhsulu olan mətn özünəməxsus xüsusiyyətlərlə səciyyələnir. Bədii mətndəki bədii-estetik informasiyanın daha aydın şəkildə çatdırılması məqsədilə dil vahidlərinin və üslubi vasitələrin xüsusi şəkildə seçimi tələb olunur. “Mətnə funksional-linqvistik baxımdan yanaşma hər bir mətnin dil sisteminə istiqamətlənərək bu dildə mövcud olan vahidlərdən müəllifin nəzərdə tutduğu fikirlərə uyğun olanları, baxışını və dünyagörüşünü əks etdirənləri seçərək təqdim etməsinə əsaslanır” (1, s. 2). K.Abdulla kommunikasiya prosesində mətnin əhəmiyyətini belə qiymətləndirir: “Mətn elə bir sintaktik kompleksdir ki, başqa sintaktik kompleksin, yəni, cümlənin onun məna nöqteyi-nəzərdən nisbi qeyri- bitkinliyini, müəyyən semantik naqisliyini aradan götürür” (2, s. 237.). Mətndə mövcud olan funksional-semantik sahə dilin müxtəlif leksik-qrammatik vasitələrinin semantik baxımdan vəhdətinə əsaslanır. Mətn strukturunun təsviri zamanı konkret mətndə funksional-semantik sahənin formalaşması ilə yanaşı, əsas kimi “mətn toru” anlayışından * Musiqişünaslıqdan dilçiliyə transfer olan termin, mətni bütövləşdirən bir kateqoriya D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 221 istifadə olunur. Sintaqmatik anlayış olan “mətn toru” yalnız konkret mətnə daxil olan dil vasitələrini (leksik, morfoloji, sintaktik) əhatə edir. Mətnin formal-qrammatik, struktur-semantik, funksional- kommunikativ, məntiqi-semantik bütövlüyünün təmin edilməsində mətn kateqoriyaları mühüm vasitələr hesab olunur. Həmin kateqoriyalar mətnin komponentləri, tərkib hissələri, diskurs və abzaslarını əlaqələndirir və kateqoriyalar əlaqəliliyin təzahür forması kimi ortaya çıxır. Məhz bu əlaqəlilik də mətni əmələ gətirir və onu formalaşdırır. Mətn kateqoriayaları mətnin qrammatik, kommunikativ, məntiqi və semantik aspektdən bir bütöv və tam kimi formalaşmasında iştirak edir, sıx qarşılıqlı əlaqədə funksionallaşır və sanki mətni “əlaqə toru”na salır. Bu bütövlük yalnız ayrı-ayrı mətn kateqoriyaların birliyinin nəticəsində mümkün olur. Dilçiliyin müasir və aktual sahəsi olan mətn sintaksisinin Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|