AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru avropa siVİLİzasiyasi kontekstiNDƏ
Yüklə 3,32 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- URMU TEORİYASI BAXIMINDAN TÜRK FOLKLORU YUNAN-LATIN QAYNAQLARINDA Prof. Dr. Firidun AĞASIOĞLU (Cəlilov) Тюркский фольклор в греко-латинских источниках
- Ключевые слова
- 1. Bozqurd motivi
- 2. Koroğlu - Herakl bağı.
- Gor-oqulı
|
QAYNAQLAR:
URMU TEORİYASI BAXIMINDAN TÜRK FOLKLORU YUNAN-LATIN QAYNAQLARINDA Prof. Dr. Firidun AĞASIOĞLU (Cəlilov) Тюркский фольклор в греко-латинских источниках в свете теории Урму В статье исследуются тюркский фольклор в греко-латинских источниках. Автор анализируя Алтайскую теорию выдвинул в противовес этой теории свою версию формирования и распространения тюркских языков – теорию Урму. Ключевые слова: тюркские языки, теория Урму, фольклорные параллели Turkic folklore in Greek-Latin sources in the light of the theory of Urmu In the article Turkic folklore in Greek-Latin sources are investigated. The author analyzing the Altay theory has put forward in a counterbalance of this theory the version of formation and distribution of Turkic languages – the theory of Urmu. Keywords: Turkic languages, the theory of Urmu, folklore parallels Yunan-Latın qaynaqlarında türk folklor motivləri uzmanların diqqətini XIX əsrdən çəkmiş, özəlliklə Təpəgözlə bağlı olayların türklərdən yunan mifologiyasına keçməsi haqqında yorumlar verilmişdir. Eyni durum yunan-latın dillərinə keçən türk sözlərində də özünü göstərir. Lakin belə bəlgələr təsadüfi oxşarlıq kimi elmi axara düşə bilməmişdir, çünki türkologiya elminin dayandığı “Altay dil ailəsi” teoriyası türkləri monqol və tunquz-mancularla eyni bölgədə yaranmış etnosların dil ailəsinə daxil etməklə onların da Atayurdunu Sibirin güney bölgələrinə aid edir. Bu isə elmdə bəzi türk boylarının monqollardan ayrılıb batıya miqrasiya etməsini hunların ilk batı axınları çağı ilə bağlanması baxışını formalaşdırmışdır. Elmdə dərin kök salmış bu konsepsiya, təbii ki, hun çağından öncə batı qaynaqlardakı bəlgələri bilimdışı saymışdır. Bu da ortaya belə bir paradoks çıxardır: ortalıqda fakt var, lakin bu faktları ciddiyə almamaq gərəkir, çünki Altay teoriyasına görə, o çağlarda batıda türk izi ola bilməz. Bir fərziyə kimi ortaya atılmış Altay teoriyası bugünə qədər elmi təsdiqini tapmasa da, əsl elmi axtarışların qarşısını alma gücünü hələ də itirməmişdir. Bu teoriyaya qarşı vaxtilə irəli sürdüyümüz Urmu teoriyasını isə son illər aktuallaşdıran araşdırmalar artmaqdadır. Antropoloji, arxeoloji, dilçilik, etnoqrafik, onomastik bəlgələr əsasında ərsəyə gələn Urmu teoriyası türk folklorunun qədim çağlarını öyrənməyə imkan açır, çünki bu teoriyaya görə türk etnosu Ön Asiyanın qədim mədəniyət mərkəzi sayılan İkiçayarasının quzeyi ilə Azərbaycanı əhatə edən ərazilərdə yaranmışdır. Son illərdə aparılan DNA testləri də Urmu teoriyasını, türklərin davamlı olaraq burada olmasını təsdiq edir. Prototürklərin atayurdundan m.ö. IV və m.ö. II minillərin ortalarında doğu və quzey yönlərdə böyük köçlər olsa da, atayurdda xeyli avtoxton əhali də qalmışdır. 
Məsələnin bu cür qoyuluşu artıq qədim batı qaynaqlarında türk sözlərinin elmi yozumunu mümkün etdiyi kimi, yunan-latın dilli qaynaqlarda türk folklorunun izinə düşməyi də qolaylaşdırır. Hətta, Skandinav saqalarında türk təsiri, Troya olaylarındakı türk bəlgələri, bu çevrədən etrusk (araz) boylarının 3 minil öncə İtaliyaya apardığl türk runik yazı gələnəyi, türk sözləri və bəzi folklor motivləri yozumunun elmi zəminə dayanmasına mane olmur. Deyilənləri göz önünə tutaraq Yunan-Latın qaynaqlarında yer alan bəzi türk folklor örnəklərini nəzərdən keçirək (Urmu teoriyası işığıda belə örnəklər Ağasıoğlunun əsərlərində vardır: Azər xalqı (2000); Türk elləri. Saqa-Qamər boyları (2006); Tanrı elçisi İbrahim (2009); Etrusk-Türk bağı (2011) bitikləri və bir sıra məqalələr): 1. Bozqurd motivi Qay Yuli Sezar kimi Romanın məşhur Qay ailəsi özlərini troyalı Eneyin soyundan sayırdı. Etrüsk əfsanəsində Eneyin törəmələri olan Romul və Remin sahibsiz qaldıqda onları bir dişi qurdun əmizdirib saxlamasından bəhs olunur. Bu olayın türklərin qayı boyunda da olması bəllidir. Hər iki olay təkcə sözlü qaynaqlarda deyil, həm də türk və etrusk daş qurd heykəllərində əks olunmuşdur. Ekiz qardaşlara süd verən dişi qurd hekayəsi bu qurdu Roma şəhərinin simgəsinə çevirmişdir. Romanın salınması ilə bağlı başqa bir qurd əfsanəsi də var. Vaxtilə bunu qələmə almış Festusa əsasən G. Dümezil qeyd edir ki, Roma şəhərini salmaq üçün yola çıxanlara bir qurd bələdçilik edib onları şəhərin Salınacaq Yedditəpə bölgəsinə gətirir (1, 99). Eyni hekayəyə başqord boylarında rast gəlmək olur, Nuhoğlu Türkün yolunu bəlirləyən bir qurd haqqında olan hekayəni isə azər türkləri içində qələmə almışlar (2, 37-38). A. Nemirovski yazır ki, Likofron etruskların soybabası kimi verdiyi Tarxon ilə Tirseni “Herakl soyundan törəyən qızılı-boz qurdlar” adlandırır (3, 23). Reya savaş tanrısı Marsdan (bozqurddan) hamilə qalır. Eyni durumu türk əfsanələrində görmək olur. Türk boylarının qoşduğu “Çingiznamə” dastanında Çingizin anası Alanqova hamilə olmasını “gün işığı olub mənə yenir, qurd olub çıxır”- deyə, izah edir. Bunu yoxlamaq qərarına gələnlər dan yeri söküləndə göydən işığın enib, sonra “yılkı yallı gökbörü” şəklində çıxdığını görürlər. Etrusklarda qurd savaş tanrısı Marsın bir simgəsidir. Bir etrusk cizgi rəsmində hətta tanrıca Menerva ilə olan uşaqlıq şəklindəki silah-yaraq və başı üzərində ulayan üçbaşlı qurd diqqəti çəkir. Etrusk yazılarında onun adı Maris, Mars, Mari şəklində keçir. Olsun ki, mari sözü elə börü anlamında işlənmişdir. Etruskların bu savaş tanrısı latınlara da Mars adı ilə keçmişdir. Bir sıra türk boylarının savaş simgəsi bozqurd idi. Uyğur Oğuznaməsində gün işığı ilə Oğuz xanın çadırına girən “göy tüklü, göy yallı bir erkək börü” Urum elinə yürüşdə oğuzlara yol göstərəcəyini bildirir. Oğuz xan da bozqurdu savaş uranı (çağrışı) kimi dəyərləndirib “gökbörü bolsunğıl uran”- deyir. Kuman boylarında da uran savaşa uğur gətirən bozqurd idi. Rus salnaməsi kuman xanı Bonyakın 1097-dəki bir savaş olayından bəhs edir: “i yako bist polunoşi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poça volçski vıti” (4, 102). Burada savaşöncəsi gecə Bonyak xanın çadırdan çıxıb bir az uzaqlaşaraq üzünü göyə tutub qurd kimi ulaması qeyd olunur. Həmin qaynaq olayın davamını belə verir ki, Bonyak səsinə bozqırdan hay verən bozqurdun cavabını eşidəndən sonra çadıra qayıdır və yarınkı cavaşda qələbə çalacağını deyir. Göründüyü kimi həm etrusk, həm də bəzi türk boylarında savaş simgəsi bozqurd uran idi. Döyüş yaraqlarında qurd şəkili çəkilməsi və bəzi türklərin savaş bayrağına qurd başı taxması etrusk-türk savaş gələnəyinin doğal göstəricisidir. 2. Koroğlu - Herakl bağı. Prototürklərin atayurdu Urmu hövzəsində m.ö. II minilin başlarında ortaya şıxmış Koroğlu mifi sonralar Anadolunun Tuman, Kaşkay və Palu (Bolu) adlı orta bölgələrində, Azərbaycanda və Türkmən elində dastan (epos) formasında gəlişmişdir. Eposun türkmən və azər boyları içində yaranmış variantlarında Koroğlu obrazı ilə bağlı motivlərin saqa və etrusklara aid bəlgələrdə buraxdığı izləri tapıb çözmək gərəkir. Hələ 2500 il bundan öncə saqa boylarının soykökü miflərini qələmə alan Herodot yazırdı ki, saqaların Targitay adlı soybabası onların üzərinə pers şahı Daranın yürüş etdiyi 513-cü ildən minil öncə yaşamışdır, bu da m.ö. II minilin ortalarında Koroğlu mifinin dastanlaşdığı dövrə düşür. Herodot soykökü miflərindən birini Qara dənizin quzey sahillərində yunan kaloniyalarından toplamış, o birini isə saqaların özündən eşitmişdi. Birinci mifdə saqaların soybabası Herakl, ikinci mifdə isə Targitaydır (5, 59). Birinci variantdakı mifin qısa məzmunu belədir: Herakl itirdiyi atları (inəkləri) axtara-axtara gəlib “ağaclıq” adlanan Gileya bölgəsinə çatır. İnəkləri buradakı yarı ilan, yarı qız olan bir pəri mağarada gizlətmişdir (Qədim Anadoluda bir hat mifində tufan tanrısı Taru ilə ilan arasındakı savaşdan bəhs olunur. Burada ilan illuyan-kas (ilan-qız) kimi təqdim edilir (ИДВ, 1988, 156). Bu bölgə Koroğlunun eposa çevrildiyi Bolu bölgəsinin qonşuluğundakı ərazilər idi və o çağlarda burada qaşqay, urmu və başqa türk boyları da yaşayırdı). Herakl ilə yaxınlıq edəndən sonra atları qaytarır. Herakl gedərkən yayını və kəmərini doğulacaq oğlanları üçün əmanət qoyur və pəriyə tapşırır ki, hansı oğlu yayı onun kimi qullana bilsə, qılıcını asdığı kəməri onun kimi belinə bağlaya bilsə, o oğlu ölkənin başçısı olsun. V İkinci variantda saqaların soybabası Heraklın adı Targitay kimi verilir. O da Papay ilə Apinin oğludur. Aşmarin qeyd edir ki, çuvaş dilində “baba tanrı” anlamında papay, tură papay deyimi işlənirdi. Həvva “Qutatqu bilik”də Apa adlanır: “Apa yazdı ersə, Bayat qınadı” (Həvva azdı, tanrı onu qınadı). Qohumluq termini kimi “ulu” anlamında Apa sözü həm türk, həm də etrusklarda adlara qoşulur. Saqa mifologiyasına görə Targitay Ulu Baba ilə Ulu Anadan doğulur. Etrusklarda da Tarxitiy adı vardı. Targitay adına bir də Herodotdan minil sonra 584-də Feofilakt Simokattanın əsərində avar boyunda tanınmış bir bəyin adında rast gəlirik. Beləliklə, bu mifdə adı keçən Papay, Api, onların oğlu Targitay türkcə adlardır. Targitayın da üç oğlu olur: Lipoksa(is), Arpoksa(is), Kolaksa(is). Rəşidəddinin qələmə aldığı “Oğuznamə”də türk hökmdarı Buğra xanın oğlanları da belə adlar daşıyır: İltegin, Bektegin, Költegin. Buğra xan hakimiyəti qardaşlardan “sanlı” olan Költeginə verir. Saqa elinin ilk hökmdarı da Kolaksa olur, sınaqdan adının mənası “adlı-sanlı” anlamında olan bu kiçik qardaş keçə bilir. “Koroğlu” eposunun Türkmən variantında Cıqalı bəy də sultanlığı kiçk öğlu Adıbegə verir. Türklərdə elbəy, xaqan oğullarına tegin, şad ünvanı (titul) verilməsi gələnəyi bəllidir, Buğra xanın oğlanları da tegin ünvanını daşıyır. Türkmən dilində tegin (bəyoğlu, bəyzadə) anlamında bekce sözü işlənir. Kolaksanın qardaşları adında da həmin bekce sözü vardır: Li-bekcə (İlbekcə), Ər-bekcə. Beləliklə, Buğra xanın oğlanlarının adı ilə paralellik göstərən Targitay oğullarının adını yunan əlifbasında c, ç, ö, ə hərfləri olmadığını və il > li metateza hadisəsini nəzərə alıb belə bərpa etmək mümkündür:
Bir saqa kurqanından çıxan gümüş qab üzərində Targitay və üç oğlunun təsviri verilmişdir. Burada türk dövlətçilik gələnəyinə uyğun olaraq Targitay hakimiyət simvolu olan yayı kiçik oğlu Köləkcəyə verir: İkinci soykökü mifində üç qardaşdan avxat, katiar, traspi, paralat boyları törəyir və bunlar elliklə skolot (sakelatı) adlanır. Hər iki mifdə adı keçən saqa boylarının etimologiyasına burada toxunmasaq da, örnək üçün birini gözdən keçirək. Başqa bir yazıda tirsen (etrusk) adından danışanda Targitay soyundan gələn traspi (tiras-pi) boyadı üzərində dayanmışdıq, indisə Roma şəhərini salan Romulun anası Reyanın “meşəli” anlamında olan silviya soyuna uyğun gələn aqathirs boyadına baxaq. Herodot meşəlik (ağaçlıq) bölgədə yaşayan, qızıl nəsnələri çox sevən aqathirs boyunun qonşuları traklara oxşadıqlarını yazır. Sonrakı qaynaqlarda hunların içində “skit boyu” kimi verilən akatsirlər (к) türkoloqların doğru olaraq göstərdiyi kimi, türk yurdlarında çoxlu izi qalmış ağacəri boyudur. Göründüyü kimi, saqaların bu boyadı da yunan dili süzgəcindən keçməsinə baxmayaraq bəzi türk elementlərini saxlamışdır. Türk və İran folkloru üzrə tanınmış uzman Xalid Koroğlu yazır ki, Rüstəm və Koroğlu bars (pantera) dərisi geyinmiş bahadırlardır (5). Antik çağ sənət əsərlərində Herakl əlində dəyənək, çiyninə aslan dərisi atmış şəkildə təsvir olunur. Lakin yunanların yaşadığı bölgədə aslan yoxdur, onun adını (*lew) avropalılar sami xalqlardan alıb işlədirlər. Bu durumda Heraklın aslanla vuruşmasına, aslan dərisi geyinməsinə yorum vermək çətindir. Avropalı uzmanlar qeyd edirlər ki, Herakl yunan mifologiyasına dışarıdan gəlmişdir. Göründüyü kimi, Herodotun saqaların özündən eşitdiyi bu variantda adlar türkcədir (6). Herodotun qələmə aldığı hər iki mifdəki saqa soykökü variantlarını belə sxemlə göstərmək olar: B Koroğlu Dərbənd səfərində yatarkən atı itir. Onu tapdıqda hökmdarın qızı ilə evlənir, ondan Qurdoğlu adlı oğlu olur və Herakl kimi Koroğlu da doğulacaq oğluna əmanət buraxır. Dastanda deyilir: Koroğludu atan zatı, Çənlibeldə var busatı, Bazubəndi amanatı, Allaha tapşırdım səni. Göründüyü kimi, atın//inəyin itməsi olayı evlənmə, əmanət qoyma, oğlu doğulma zəncirinin başlanğıcıdır. Bu motivin türk eposlarında önəmli yeri vardır. Xakas eposunda Çis Sibildey adlı pəri Altın Çaqanın atlarını oğurlayıb onu özünə cəlb etmək və Yeraltı dünyaya aparmaq istəyir. Belə paralellərin tipologiya ilə izahını mümkün saymayan M. İ. Borqoyakova görə buradakı motiv və süjetlərin, kiçik detalların belə, bənzərlik və eyniliyini təsadüf hesab etmək olmaz (5). Herodotun topladığı Targitay//Herakl variantlarında soykökü motivi qabarıq verilir; hər ikisi saqa boylarının soybabasıdır. Lakin Koroğluda bu arxaik motiv bir-iki epizodik elementdə qalmışdır. Oğlunun Qurdoğlu adlanması soykokü mifilə bağlı etrusk və qədim türklərin bəlli bozqurd əfsanəsini xatırladır. Folklor uzmanı Elxan bəyin mənə dediyinə görə, mağarada qurdun Koroğlunun oğluna süd verməsi epizodu folklorda vardır. Hər halda, üç minil öncə Koroğlu motivlərini Kiçik Asiyadan İtaliyaya aparan etrusklar oğlana qurdun süd verməsi mifini də oraya daşımışlar. Herakloğulları soyunda əks olunan ilkin qaynaq Yunan mifində saxlanmışdır. Poladlı boyundan toplanan “Qıratın qaçırılması” qolunda söylənmiş “Koroğlu dədədir, çıxma sözündən! Nəslimiz kəsilər torpaq üzündən” deyimi Koroğlunun əcdad kultu ilə bağını ortaya qoyur. Eposda “Adım Rövşən, soyum Koroğlu” deyimi də bunu təsdiq edir. Azərbaycan-Qafqaz variantından fərqli olaraq, Türkmən-Özbək variantında epos Koroğlunun doğulması (Qöroqlının döreyişi) motivi ilə başlanır. V.A.Karrıyev epik qəhrəmanın qəbirdə doğulması epizodunun qədim dövrlərdən yerli epik motiv olduğunu qeyd etmişdir. Koroğlu eposunu türk-saqa boylarından alan xalqlarda bu epos iki əsas varianta - Azərbaycan və Türkmən variantına dayanır. Variantlar arasında ən önəmli fərq azər variantında olmayan, lakin daha qədim motivləri saxlayan türkmən variantında Koroğlunun doğumu və ərsəyə çatıb yetgin bahadır kimi tanınması səhnələrini əhatə edən birinci bölmədir. H Zevs cocuğu təhlükədən xilas etmək üçün Hera yatarkən onun döşündən Herakla süd içirdir, bu olayda Hera artıq “süd anası” sayıldığı üçün Herakl ölümsüz yaşam qazanır. Əsl adı Alkid olan bu bahadıra sonra Herakl ləqəbi (adı) verilir. Saqa, azər, türkmən və etrusk miflərində keçi südü ilə həyatda qalma, dirilik suyu və ya tanrıca südü içməklə təpərli, ölümsüz olma motivləri Koroğlu-Herekle eposunda və sənət əsərlərində əks olunmuşdur: A E eka sthen tka iqnak herkle unial klan thura[s]ke Eka süten tka iqnak Herekle Unial oklan turake Burada südün tka içən Geroqıle (tanrıca) Ananın oğlu turadı A. Ayda bu yazı haqqında bilgi verməsə də, tanrıcanın sağ döşünü Herklenin əmməsilə şaman duasında Humay anaya xitabən “Bizi sağ ovcunda oynat, sağ məmənlə bəslə” deyimi arasında paralelliyi qeyd etmişdir (10, 81.-83). Etrusk toplumunda bu bahadırın daha populyar olması diqqəti çəkir. Belə ki, etrusklardakı Herekle bir sıra olaylarda iştirakı ilə yunan Heraklesini təkrar etsə də, onunla bağlı yalnız etrusk toplumuna məlum olan motivlər də güzgülərdə əks olunmuşdur. Örnəyin, bir neçə güzgüdə Minerva ilə yanaşı verilməsi onu bu tanrıcanın sevgilisi kimi təqdim edir ki, bu motiv yunanlarda yoxdur. K Herodot yazır ki, saqalar əcdadları uyuyan məzarlığa Gerr deyirlər. Bunun gor sözü olması mümkündür. Sumer inanışına görə Kur ölənlərin kölgəsi yaşayan yeraltı məkandır və tanrıca Ereşkiqal buranın sahibidir. Doğu türklər obiri dünyanın ağasına Erlik deyir. Koroğlu gorda, yeraltı dünyada doğulur. Bu mifik qəhrəman türkmən variantında Qöroqlı (gor-oğlu) adlandığı kimi, tacik variantında da onun goroğlu (qur-zad) epiteti vardır. Herakl kimi öncə başqa adı olan bu uşağa Goröğlu adını övliyalar verir. Koroğlu-Herakl adının ilkin semantikasını tapmaq üçün onun etimolojisinə baxmaq gərəkir. Adın müxtəlif dillərdəki fonetik variantlarını alt-alta düzəndə onun *goruqulı praforması alınır:
Beləliklə, Koroğlu adının etimologiyası adın “Gor oğlu” anlamında olduğunu ortaya çıxardır. Türkmən variantının qədimliyi linqvistik baxımdan bir daha təsdiq olunur. Linqvistik təhlil Koroğlu adının yunan, latın, etrusk dillərindəki variantlarının da (Heraklus, Herkules, Herekle, Hereklu) *Gor-oqulı praformasından yarandığını ortaya qoyur. Hətta Atlant ilə birlkdə rəsmi olan bir etrusk güzgüsündə onun adı Kurugile kimi yazılmışdır: Göründüyü kimi, batıya sızan Koroğlu mifilə bağlı motivlərdə dəyişmələr yeni çalarlarla zənginləşsə də, bir sıra fərqli motivlər yaransa da, mifik bahadırın adı dəyişməmiş, yalnız kiçik fonetik fərqlərə uğramışdır. Koroğlu-Herakl mifi və eposunun eyni qaynaqdan olmasını ortaya qoyan özəlliklərdən biri də eyni motivlərin ortaq struktur elementləridir. Burada belə elementlərdən geniş bəhs olunmasa da, toxunduğumuz bəzi ortaq motivlərin qısa özətini vermək olar:
Türkmən variantında Koroğlu “Meniñ aslı kərim xəzirbeycanlı” desə də, olaylar təkə-türkmən boylarının yurdlarında cərəyan edir. Uzaq səfərlər İsfahan, Gürcüstan, Anadolu və başqa bölgələrə yönəlir, lakin olaylarda daha çox Araz çayının sağı-solu yer alır, Qaf (Qafqaz) dağı, Şirvan, Xəzirbeycan (Azərbaycan) adları hallanır. Türk-Azər variantında Koroğlu eposunun coğrafiyası Qafqaz, Güney Azərbaycan və Anadoludur. Bu coğrafi adlar da göstərir ki, Koroğlu mifinin mənşəyi Ön Asiyadır. Mifin epos variantı Azərbaycandan Anadolunun orta bölgələrinə uzanan ərazilərdə ərsəyə gəlmiş, onu buradan İtaliyaya etrusklar, Skitiyaya isə saqalar aparmışlar Anadolunun quzey-batı tərəfində Koroğlu sıra dağlarının Bolu (qədim Pala), Eregli (keçmiş Hirakle) bölgəsində olması göstərir ki, yunan mifologiyasında Herakl obrazının prototipi olan Koroğlu ilə bağlı rəvayətlər burada qaşqay eli (m.ö. II minilin ortaları) dönəmində yayılmışdır. Amazonka, İlanqız, Təpəgöz və Troya ilə bağlı əfsanələrin burada yayğın olması sonralar Homerin m.ö.VIII əsrdə qələmə aldığı eposlarda əks olunmuşdur. Trabzon, Ərzurum, Tokat, Bolu, Tuman yurdları Dədə Qorqud və Koroğlu eposlarının coğrafiyasında batı bölgələrdir. Bu bölgələri keçib gedən protoetrusklarda Koroğlu adının (Kuruqıle, Herekle) və Koroğlu motivlərinin olması normal haldır. Herodota görə, saqalar Heraklın törəmələridir. Targitayla bağlı saqalardan eşidib yazdığı adların da türk adları olması dolayısı ilə türkləri də Herakl soyuna bağlayır. Etruskların (tirsen) Herakl soyundan törəməsini də Strabon yazmışdır (11). Beləliklə, Koroğlunun adından tutmuş onunla bağlı motivlər türk-saqa və etrusk əlaqələrinin qədim çağlarına işıq salan önəmli bəlgələrdir. T Lukian Samosatlı (125-190) «Skit və ya qonaq» adlı yazısında göstərir ki, bir kasıb skit ailəsindən olan Toksar saqasoylu bilgə Anaxarsdan öncə Afinaya gəlmişdi. Müdrikliyilə seçilən bu kübar təbiətli skit burada fəlsəfə elmini öyrənirdi. Vətənə dönməyən Toksar böyük ehtiram qazandığı Afinada ölmüşdü. Lukian «Toksarid və ya dostluq» adlı yazısında isə skitlərdə dostluğa böyük dəyər verildiyini təsvir etmək üçün Toksarla (və ya Toksarid) Mnesippin söhbətini verir. Toksar skitlərdə «qardaşlaşma» gələnəyini xırdalıqlarına qədər açıqlayır və örnək üçün özünün də iştirak etdiyi bir əhvalatı danışır. Çox uzun olan bu hekayə Oğuznamə boylarından biridir. Burada söylənir ki, dostluğu hər şeydən üstün tutan skitlər bu gə-lənəyi himayə edən iyələri Korak adlandırır və bunun yunan dilinə tərcüməsi «dostluğu qoruyan tanrı» deməkdir (12, 137-145). Beləliklə, Urmu teoriyası işığında türk mifoloji, folklor və etnoqrafik motiv və gələnəklərinin Yunan-Latın qaynaqlarında aranması türkologiya elminə yeni üfüqlər açır və alınan nəticələrin elmi zəminə oturmasını təmin edir. Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
axt tamam olanda İlanqız üç oğul doğur: Aqathirs, Gelon və Skit. Heraklın qoyduğu şərtə kiçik qardaş Skit (Saqa) əməl edə bilir, hakimiyət ona verilir. Qardaşlardan törəyən boylar onların adını daşıyır: aqathirs, gelon, skit. Beləliklə, saqaların ümumi adı Heraklın kiçik oğluna bağlanır.
erodotun saqa boylarının soybabası kimi verdiyi Herakl yunan mifologiyasında Olimpin baş tanrısı Zevsin dünya gözəli Alkmenadan doğulan oğludur. Alkmenaya qızan Zevsin arvadı Hera balaca Heraklı öldürmək üçün zəhərli ilan göndərir, lakin körpə bu ilanı tutur və boğub öldürür. Azərbaycan türkcəsində isə bu olayla bağlı hələ dil açmamış körpəyə ilanboğan vaxtıdır deyimi qalmışdır.
zərbayçan variantında Koroğlu Qoşabulaq suyundan içib təpər alır, köməyə ehtiyacı olanlara yardım edən bahadır olur. Türkmən variantında isə gorda doğulan Koroğlu deşikdən çıxaraq keçi (at) südü içib diri qalır. Körpənin keçini əmməsi olayı 2000 il öncə vulkan altında qalmış Herkulanum şəhərinin divar rəsmində əks olunmuşdur. Buradakı uşaq Heraklın özü deyil, oğludur. Qədim döşəmmə motivi Türkmən, Etrusk, Yunan variantlarında, dirilik suyu içmə isə azər-saqa variantında özünü göstərir. Etrusk güzgülərinin arxasına çəkilmiş yuxarıdakı rəsmlər tanrıca döşündən südəmmə olayını əks etdirir. Hətta, bir güzgüdə bu olaya aid yazı da vardır.
oroğlu adını “kor kişinin oğlu” semantikası ilə təqdim edən Azərbaycan variantından fərqli olaraq Türkmən variantı həm də adın ilkin semantik tutumunu mühafizə etmişdir. Bu adın müxtəlif türk boylarında Koroğlu, Qöroqlı, Keroqlı, Koruqılı, Kuroqlı və sair bu kimi müxtəlif fonetik variantları yaranmışdır. Koroğlu adının başqa dillərdə xeyli fonetik variantı ortaya çıxmışdır. Bu adın rus qrafikası ilə Gierokle (Гиерокле) şəklində verilən yunanca Hierokle (Ίεροκλή) yazılış variantı da vardır. Batıda bu adın sonralar İrakli variantı da yaranmışdır. 
ürklərin Atayurdunda yaranmış Koroğlu obrazı, motivləri o qədər populyar olmuşdur ki, hətta Aralıqdənizi bölgələrinə yayılmış və batıya keçən motivlərin yeni çalarları yaranmışdır. Selevkilərin çağında Herakl adı ilə Azərbaycana qayıdan Koroğlu obrazına Həmədan yolundakı Büsutun qayasında bir heykəl də yapılmışdır. Maraqlıdır ki, Azərbaycandan aparılan bu bahadırın obrazını İskəndərin Ön Asiyaya yürüşü ilə vətəninə yeni adla qaytarmışlar.