4.2.3. Ozmaq və Oğuznamə. Oğuznamə mətninin təbiəti onu yazıya köçürən katiblərdən bu yana oğuznaməşünasları problem qarşısında qoymuşdur. “Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsinin katibinin bəzi parçalardan öncə soylama sözü işlətməsi (irəliyə bax) Vatikan nüsxəsi katibinin şeir ayrıntısı aparmağa çalışması mətnin poetik formasını anlama cəhdi kimi yozulur. Türkiyə və Azərbaycan qorqudşünaslarının nəşr zamanı şeir-nəsr ayrıntısı aparması da belə bir cəhdin nəticəsidir. Belə klassifikasiyanın “bir çox hallarda subyektiv səciyyə daşımasını” hələ V.M.Jirmunski qeyd etmişdir (196, 616). Doğrudan da, bunu görmək üçün iki çap variantının ötəri müqayisəsi kifayətdir. V.M.Jirmunski “çoxlu nəsr parçalarında qafiyənin varlığını və ciddi izosillobizmin – heca bərabərliyinin yoxluğunu” nəzərə alaraq “Dədə Qorqud” boylarının şeirlə deyilən dastanlarla, şeirlə nəsrin növbələşməsindən ibarət olan dastanların arasında qalması fikrini, eləcə də əlyazmaya sadiq qalaraq şeir-nəsr ayrıntısı aparmayan V.V.Bartoldun tərəfini tutaraq bu prinsipin “oğuz bılinalarının janr xüsusiyyətlərinə daha çox uyğun gəldiyini” söyləsə də, gəldiyi son nəticəni “oxumaq və nağıl etmək” şəklində ümumiləşdirir (196, 616-617). V.M.Jirmunskinin ardınca X.Koroğlu da dastan mətnini “subyektin ekspressiv intonasiyası”, “emosiya”, “nitqin ritmik quruluşu” kimi şeirə məxsus prinsiplərə əsaslanaraq şeir və nəsr hissələrinə parçalayır (222, 190). Müəllif dastanlarda qəhrəmanların qopuzla soylamalarını nəzərdə tutaraq “şeir partiyalarının qopuz çalğısı ilə ifa” olduğunu söyləyir (222, 191). Başqa sözlə, o, epik qəhrəmanların “ifası” ilə ozan ifasını eyniləşdirir. Belə çıxır ki, dastanda soylama olmayan hissələr qopuzsuz ifa olunmuşdur. K.Hüseynoğlu, X.Koroğlunun dastanların şeir hissəsi üçün müəyyən etdiyi ölçüləri dastanın nəsr hissəsində aşkarlayır. Ancaq müəllif həmin ölçülərin nəsrə nisbətən şeirdə daha güclü olduğunu söyləyir (39, 21-22, 35). O.Şaik “ahəngə görə düzülmüş misraların mənsur parçalar içərisində də olduğunu” söyləməsinə baxmayaraq, dastanların “nəzm və nəsr qarışığı olması” fikrindədir (82, CCLXI, CCCXV). Başqa sözlə, o da dastan mətnində nəsr parçalarının varlığını təsdiq edənlər sırasına qoşulur. Qeyd edək ki, dastanın tamamilə nəsr olması haqqında fikir də var. C.Öztelli Dədə Qorqud boylarının nəsrdən ibarət olduğunu söyləyərək məsələyə münasibətdə orta əsr müəlliflərindən daha mühafizəkar görünür (82, CCLXI). Bununla yanaşı, dastanın tamamilə şeir olması fikri də mövcuddur (36, 3). Biz də bir yazımızda bu fikri ozmaq müstəvisində müdafiə etmişik (30, 44). Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, oğuznamələrin poetik forması haqqında söylənən fikirlər konkret araşdırmaya deyil, ümumi müşahidələrə söykənir. Bu üzdən problemin konkret şəkildə öyrənilməsi qorqudşünaslığın qarşısında dayanan vəzifələrdəndir. Bununla yanaşı, biz də, həmkarlarımız kimi, müşahidələrimizə söykənib Dədə Qorqud oğuznamələrinin poetik forması ilə bağlı bəzi qeydlər etmək istərdik.
Deyildiyi kimi, oğuznamələrin şeir deyilən hissəsi formasına görə sintaktik paralelizm əsasında qurulmuşdur. Ancaq burada sintaktik paralelizmin komponentlərini müəyyənləşdirib onları ard-arda düzmək heç də asan iş deyil və müəyyən səbəblərlə bağlıdır. Birinci, məlum olduğu kimi, sintaktik paralelizm və onun oğuznamələrdəki xüsusiyyətləri barədə bir çox araşdırmalar mövcuddur. Bu araşdırmalardan alınan nəticələrdən yararlanaraq oğuznamələrin təhkiyəsini başdan-ayağa nəzərdən keçirmək lazımdır və bu problem, deyildiyi kimi, ayrıca araşdırma tələb edir. İkinci, bizim oğuznamələrin ifası haqqında təsəvvürlərimiz orta əsr qaynaqlarının verdiyi bəzi biliklərə əsaslanır. Bu biliklər oğuznamələrin səslənməsində çalğının və avazın rolu, eləcə də yeri barədə aydın bir təsəvvür əldə etməyə imkan vermir. Gəlin unutmayaq, şifahi mətnin əsl siması ifa zamanı ortaya çıxır. Bu baxımdan V.Y.Vladimirtsovun monqol dastanlarını nəzərdə tutaraq söylədiyi “epik mətn ifa zamanı şeir olur” (253, 130) fikri qarşıda dayanan problemin mahiyyətini anlamaqda yardımçı ola bilər. Üçüncü, Dədə Qorqud oğuznamələri birbaşa şifahi ifadan yazıya alınmışdır. Bu halda ozanın ağzından çıxan sözləri yazıya almaq üçün katib tələsməli idi. Tələsik yazı zamanı sözlərin, ifadələrin, cümlələrin buraxılması təbiidir və “Dədə Qorqud” mətnində kənardan görünən belə hallarla tez-tez qarşılaşmaq olar. Ancaq bütün hallarda buraxılmış yerləri aşkarlamaq heç də asan deyil. Sözümüzün canı odur ki, katibin diqqətindən yayınan söz, ifadə və cümlələr mətnin poetik formasını zədələmişdir. İrəlidə bu məsələdən ətraflı şəkildə söz açılacaq. Burada ümumi qeydlərlə kifayətlənməli olduq. Dördüncü, V.M.Jirmunskinin göstərdiyi katib işləmələrini də buraya əlavə etmək istərdik (196, 552). Katib işləmələri də mətnin poetik formasını əhəmiyyətli dərəcədə zədələyə bilərdi. Beləliklə, gözümüzə nəsr kimi görünən parçaların bir hissəsi, ehtimal ki, belə hallarla bağlıdır. Bütün bunlar birləşərək nəşr zamanı sintaktik paralelizmin komponentlərini müəyyənləşdirib, onları şeir partiyaları şəklində ard-arda düzmək işini çətinləşdirir. Ona görə də mətni nəşrə hazırlayan tərtibçi – mətnşünaslar bu çətinliklərdən yaxa qurtarmaq üçün sintaktik paralelizmin komponentlərinin asan müəyyənləşən hissəsini seçib şeir partiyaları şəklində verir və bu işdə, əsas etibarilə, “soylamış, görəlim nə soylamış” formulu onların dadına çatır. Məlum olduğu kimi, oğuznamələrdə qəhrəmanların öz hiss və duyğularını ifadə etdikləri müraciətlər bu formuldan sonra verilir. Oğuznamələrin soy adı verdiyi bu müraciətləri şeir partiyaları şəklində verən tərtibçi – mətnşünas bu cəsarəti müasir dastanlarımızda işlənən “aldı, görək nə dedi” formulundan sonra qəhrəmanların oxuduğu hecalı şeirlərdən alır. Bununla belə, məlum olduğu kimi, müasir dastanlarımızdan fərqli olaraq oğuznamələrin “şeir hissəsi” soylamalarla məhdudlaşmır. Ritmli sintaktik paralelizm əsasında qurulan parçalar, araşdırıcıların da söylədiyi kimi, epik təhkiyənin hər tərəfində müşahidə olunur və geniş yer tutur.
Ancaq “Kitabi-Dədə Qorqud”da nəsr elementlərinin varlığı inkarolunmazdır. XV əsrdə yazılmış “Zübdətül-ədvar” adlı musiqi haqqında əsərdə ozan adında musiqi aləti ilə türkcə mənzum və mənsur hekayələr deyildiyi göstərilir (97, 139). Əgər Oğuznamənin müasiri olan qaynaq, müasir araşdırıcılar kimi, orada mənzum hissə ilə yanaşı, mənsur hissə də görürsə, mətndəki nəsr elementlərinin varlığını inkar etmək əbəsdir. Bununla bərabər, Oğuznamənin nəsr hissəsinin hansı şəkildə ifa olunması məsələsi qaranlıq qalır.
4.2.4. Ozmaq və yazıya alınmış Oğuznamə mətnləri. Yazıya alınaraq günümüzə çatmış mətnlərin dəyərləndirilməsində ozmaq poetik forması haqqında biliklərin əhəmiyyəti böyükdür. Əlimizdə olan mətnlər formasına görə nəsr və ozmaq şəklindədir. Atalar sözü məzmunlu Oğuznamə mətnləri isə həm ozmaq, həm də ərəb əlifbasının sırası ilə tərtib halında verilir. Ozmağın təsbiti bir şifahi yaradıcılıq hadisəsi olaraq Oğuznamənin şifahi ənənədəki halını görməyə imkan verir. Belə ki, biz Oğuznamənin poetik forması haqqında biliklərə söykənib onun hansı üsulla mətnləşdirilməsini dəyərləndirmək imkanı qazanırıq. İrəlidə Oğuznamə mətnləri ətraflı şəkildə təhlil olunacaq. Burada Oğuznamənin şifahi ənənədəki formasına münasibətdə yazılı mətnlərin vəziyyətindən qısa şəkildə danışmaq istəyirik.
“Oğuz xan və Qara xan” haqqında dastanın ozan adlı hava ilə oxunmasını qaynaqların verdiyi məlumata əsasən bilirik. Ancaq bu dastanın Rəşidəddin və Əbülqazi tərəfindən verilmiş məzmunu günümüzə çatmışdır. Dastanın Rəşidəddin və Əbülqazi təsviri araşdırıcıları çaş-baş salmış və onu oğuz tarixi bilərək, bu şəkildə də qəbul etmişlər. Burada Oğuznamənin “Cami ət-təvarix” kitabında olması və onun tarixi məzmunu az rol oynamamışdır. İş ondadır ki, Oğuznamə elə tarixi məzmununa görə “Cami ət-təvarix”ə salınmışdır. Ancaq sözügedən mətnə dastan deyərkən tarixi motivlər, tarix deyərkən dastan motivləri qarşıda dayanır. A.J.Quryeviçin island saqaları haqqında söylədiyi bir fikir məsələnin nə yerdə olduğunu anlamağa yardım edir: “Saqa elə bir mühitdə yaranmışdı ki, orada tarixi və bədii təhkiyə müxtəlif janrlar kimi bir-birindən ayrılmamışdı. Saqa həm odur, həm bu. Ona görə də o nə tarixdir, nə roman” (187, 70). Oğuznamə də bu məsələdə saqa ilə qohumdur. Bu səbəbdən Oğuznaməyə nə emprik tarix, nə də xəyal məhsulu dastan kimi yanaşmaq olmaz. Oğuznamə zamanında emprik tarix təfəkkürünün məhsulu olan çoxsaylı əsərlərin varlığı bizi çaşdırmamalıdır. Söhbət yazılı mədəniyyətdən və bu mədəniyyəti yaradan ziyalı düşüncəsindən yox, onun qonşuluğunda yaşayan şifahi xalq təfəkküründən gedir. Məsələnin bu tərəfini orta əsr qələm sahibləri nəzərdən qaçırmışdılar. Bu vəziyyət bir çox hallarda bu gün də davam edir.
Oğuznamə folklor hadisəsidir. Bu, o deməkdir ki, şifahi yaradıcılıq haqqında nəzəri biliklərə arxalanmadan onu anlamaq və izah etmək mümkün deyil. Rəşidəddin və Əbülqazi Oğuz haqqında dastan və Oğuz elinin tarixi haqqında oğuznamələr silsiləsinin qısa məzmununu versələr də, orada poetik forma haqqında “müəyyən işarələrə” təsadüf olunur. Məsələn, Rəşidəddin mətnində Suvarın Qara Arslan xanın tabutu üzərində ağlaması təsvir edilərkən deyilir: “Onun şeirlərlə söylədiyi zarıncısı hamını ağlatdı” (303, 87). Söhbət şəksiz-şübhəsiz soylamadan gedir. Ardınca soylamanın mətni verilir ...
Rəşidəddindən fərqli olaraq Əbülqazi, qeyd etdiyimiz kimi, açıq-aydın şəkildə Oğuznamənin poetik formasını səc adlandırır. Bundan başqa, Əbülqazi mətnində ozmaq parçaları da mövcuddur. Qazan xan və Oqürcük alp haqqında ozmaq belə parçalardandır.
Rəşidəddin Oğuz haqqında dastan və Oğuz elinin tarixi haqqında Oğuznamələr silsiləsini daha ətraflı şəkildə şərh etmişdir. Ancaq sözügedən dastanlar şifahi ənənədə Rəşidəddinin təsvirindən qat-qat böyük olmuşdur. Belə düşünərkən biz Rəşidəddinin dastanda bədii dəyər daşıyan epizod və ya bədii təsvir vasitələrini bir yana atıb, öz maraq dairəsinə uyğun şəkildə tarixi məzmuna malik hadisələri təsvir etməsini nəzərdə tutmuruq. Söhbət Oğuznamənin poetik formasına münasibətdə Rəşidəddin mətninin həcmindən gedir. Təsəvvür edək, bəzən 60-70 və daha çox komponentdən ibarət olan sintaktik paralelizm öz əhəmiyyətini itirir və yalnız məzmun (süjet) izlənir. Bu halda Oğuznamənin həcminin Rəşidəddində bir neçə dəfə kiçildiyini qəti şəkildə söyləmək mümkündür. Aydın olur ki, Rəşidəddin mətni, əslində, Oğuznamənin darmadağın olmuş halıdır. Oğuznamənin bədii görkəmi burada tar-mar edilmiş, pərişan hala salınmışdır. J.M.Lotman Oğuznamənin bu halını nəzərdə tuturmuş kimi yazır: “Məlum informasiya (məzmun) məlum strukturdan kənarda mövcud ola bilməz, çatdırıla bilməz. Şeiri adi dillə söyləyərkən biz strukturu dağıdırıq və qavrayana heç də onda olan informasiya tutumunu təqdim etmirik” (235, 16-17). Bu vəziyyət təkcə Rəşidəddin mətninə deyil, irəlidə təhlilə cəlb edəcəyimiz bir çox mətnlərə aiddir. Ancaq biz “Məhəmmədəli Oğuznaməsi”adı verdiyimiz mətndə maraqlı bir halla qarşılaşırıq. Bu mətndə atalar sözü məzmunlu ozmaqların komponentləri parçalanmış və ərəb əlifbasının sırasına uyğun olaraq verilmişdir. Bu şəkildə ozmaqlar param-parça edilərək mətnin müxtəlif yerlərinə səpələnmişdir. Növbəti fəsildə bu məsələdən ətraflı şəkildə söz açılacaq.
V FƏSİL
OĞUZNAMƏNİN YAZIYA ALINMASI VƏ MƏTN
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Biz Oğuznamə ilə orta əsrlərdə yazıya alınmış mətnlər vasitəsi ilə tanış olur, Oğuznamə haqqında fikirlərimizi onların əsasında yürüdürük. Ona görə də Oğuznamə haqqında elmi fikirlər bir çox hallarda həmin mətnlərin xarakteri, xüsusiyyətləri haqqında biliklərdən asılıdır. İrəlidə görəcəyimiz kimi, oğuznaməşünaslıqda özünü göstərən yanlış fikirlərin bir hissəsi yazıya alınmış oğuznamələrin mətn xüsusiyyətləri haqqında biliklərin məhdudluğundan qaynaqlanır.
Oğuznamə şifahi bədii yaradıcılıq hadisəsidir. Ona görə də orta əsrlərdə yazıya alınmış mətnlər şifahi ənənəyə münasibətdə klassifikasiya olunmalıdır. Oğuznamənin şifahi ifası, poetik forması, eləcə də şifahi söz yaradıcılığının təbiəti haqqında biliklərə söykənib, günümüzə çatmış mətnlərin hansı üsulla ərsəyə gəldiyini müəyyənləşdirmək mümkündür. Elə bu prinsiplə də Oğuznamə mətnləri təsnif və təhlil olunur. Bu baxımdan orta əsrlərdə yazıya alınmış Oğuznamə mətnlərini aşağıdakı şəkildə təsnif etmək olar:
I. Təsvir üsulu ilə yaranmış müəllif mətnləri
II. Şifahi ifadan yazıya alınmış mətnlər
III. Tərtib üsulu ilə yaranmış mətnlər
5.1. Təsvir üsulu ilə yaranmış müəllif mətnləri. Belə mətnlər oğuznamələrin təsviri və ya məzmununun verilməsi üsulu ilə ortaya çıxmışdır. Onlar aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Oğuz tarixi haqqında Rəşidəddin və Əbülqazi mətni. 2. Basatın Dəpəgözü öldürməsi haqqında Dəvadəri mətni. 3. Qazan xanın “kafər” ləzgilər – Dağıstan tatarları üzərinə yürüşü haqqında A.Oleari mətni. 4. Bökdiz Əmənlə Yetim Qozan arasında qan düşmənçiliyi haqqında Hafiz Dərviş Əli Cəngi mətni. 5. Oğuznamə əsasında yazılmış Bayburtlu Osman mətni.
5.1.1. Oğuz tarixi haqqında Rəşidəddin və Əbülqazi mətni. Oğuz və onun cahangirlik yürüşləri haqqında mətn orta əsrə aid bir çox qaynaqlarda təsvir olunub. Ancaq bu mətn Oğuz elinin tarixi haqqında mətnlə birgə F.Rəşidəddinin “Cami ət-təvarix” və Əbülqazi Bahadur xanın “Şəcəreyi-tərakimə” əsərində özünə yer tapır.
Birinci mətn Elxani dövlətinin vəziri F.Rəşidəddinin adı ilə bağlıdır. Müəllifin Qazan xanın (hakimiyyət illəri 1295-1304) sifarişi ilə 1300/1301 – 1310/1311-ci illər arasında yazdığı “Cami ət-təvarix” əsərində oğuz tarixi haqqında bir mətn var. Bu mətn “Cami ət-təvarix”də iki variantda verilir. Əsərin içərisində verilən mətn həcmcə kiçikdir. Burada sözügedən tarix müxtəsər şəkildə təsvir olunur. Ancaq “Cami ət-təvarix”ə əlavə kimi verilən mətn həcmcə ondan qat-qat böyükdür. Aradan 350 il keçdikdən sonra həmin mətn bir çox fərqli xüsusiyyətləri ilə Əbülqazi Bahadur xanın “Şəcəreyi-tərakimə” əsərində əks olunur. Son illər “Bəyani-Oğuznamə” adlı yeni bir əlyazma da tapılmışdır. Bu əlyazmanı F.Türkmən Kazan Universitetinin Əlyazmalar Kitabxanasında aşkarlamış və barəsində məlumat vermişdir (122). Ancaq bu əlyazma, hələlik, çap olunmamışdır. Ona görə də bu araşdırmada ancaq Rəşidəddin və Əbülqazi mətninin üzərində dayanmalı olduq.
Yuxarıda “Cami ət-təvarix”də özünə yer tapan oğuz tarixi haqqında mətnin oğuz tarixi haqqında oğuznamələr əsasında yazılmasından bəhs olundu. Rəşidəddin qələmə aldığı oğuz tarixinin qaynaqlarından söz açaraq yazır: “Bütün bu xalq öz soyunu Bulca adlandırdıqları Yafəsdən başlayır. O, türk tayfalarının ümumi əcdadı olub. Ancaq o dövr arxada qaldı və uzun zaman keçdi. O dövrdən çoxlu vaxt keçməsi baş verən hadisələrin unudulmasına səbəb oldu. Türklərin kitabları və yazılı qaynaqları yox idi. Ona görə də onlar dörd-beş min ilin salnaməsini yaza bilməmişdilər. Onlar müasir dövrə yaxın olan bir neçə dastandan başqa müəyyən və etibarlı salnaməyə malik deyillər. [Bu dastanlar] onlara şifahi üsulla gəlib çatmışdır və onları uşaqlarına öyrədirlər” (302, 153). Göründüyü kimi, müəllif oğuz tarixinin şifahi qaynaqlar və ya özünün dediyi kimi, “şifahi üsulla gəlib çatmış” “bir neçə dastan” əsasında yazıldığını etiraf edir. Müəllifin bəhs etdiyi bu “bir neçə dastanın” Oğuz haqqında dastanın Oğuznamə versiyası və Oğuz elinin tarixindən bəhs edən oğuznamələr silsiləsi olması şübhə doğurmur. Rəşidəddin dastanların söyləyiciləri haqqında da məlumat verir. O, “Cami ət-təvarixin” içərisində verdiyi mətnin başlığını Oğuznamənin məzmununa uyğun şəkildə “Oğuz və onun övladlarından törəyən yuxarıda xatırlatdığımız 24 tayfa və ona qoşulan bəzi qardaşları və əmisi oğlanlarından törəyən uyğurlar, qıpçaqlar, kanqlılar, karluklar, kalaclar haqqında tarix və xalq hekayələri” adlandırır və mətnin adı çəkilən “qövmlərin müdrik adamlarının söylədiklərinə və onların hamısının razılaşdıqları məqamlara əsasən ifadə olunduğunu” söyləyir (302, 80). Maraqlıdır ki, müəllif mətnin başqa yerlərində də söyləyicilər haqqında cəm şəklində danışır. Məsələn, o, “Cami ət-təvarix”in içərisində verdiyi xülasədə təsviri aşağıdakı şəkildə başlayır: “Bütün incəlikləri ilə onlar bu vəziyyəti aşağıdakı şəkildə nağıl edirlər” (302, 80). Oxşar halla “Cami ət-təvarix”ə əlavə olaraq verilən mətnin girişində də qarşılaşırıq: “Türk tarixçiləri və hazırcavab nağılçılar söyləyirlər” (303, 25).
Rəşidəddin Oğuznamə söyləyicilərindən danışarkən ozan sözünü işlətmir. Müəllif heyətin Oğuznamədə adı çəkilən tayfaların müdrik adamlarından təşkil olunduğunu söyləyir. “Cami ət-təvarix”ə əlavənin girişində isə, yuxarıda verilən iqtibasdan da göründüyü kimi, onları “türk tarixçiləri və hazırcavab nağılçılar” şəklində tanıdır. Məlum olduğu kimi, Oğuznaməni ozanlar yaratmışdılar. Ancaq o, soy kimliyi haqqında dastan və mübarək tarix olduğu üçün onu xalq da yaxşı bilirdi. Ona görə də söyləyicilərin içərisində hər iki qəbildən olan nümayəndə ola bilərdi.
Söyləyicilərin çoxluğu Oğuz tarixi haqqında mətnin formalaşmasında müəyyən rol oynamışdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Rəşidəddin, mətnin “onların hamısının razılaşdığı məqamlara əsasən ifadə olunduğunu” etiraf edir. Şübhəsiz ki, “razılaşma” ehtiyacı “şifahi üsulla gəlib çatmış” dastanların variant fərqliliklərindən yaranmışdır. Bununla yanaşı, irəlidə görəcəyimiz kimi, müəllif bəzi hallarda variant fərqliliklərini aradan qaldıra bilməmişdir.
Rəşidəddin oğuznamə sözünü də işlətmir. Bunun əvəzində Oğuznaməyə əsaslanan mətni yazdığı “tarixə” uyğun olaraq “tarixi oğuzan və türkan” adlandırır. Bununla müəllif oğuznamələri “oğuz və türk tarixi” kimi anladığını ortaya qoymuş olur. O, oğuznamələrin tarixlə bərabər “dastan” və “xalq hekayələri” olduğunu anlasa da, onun bədii tərəfini bir kənara qoyub, diqqətini onların tarixi məzmununa yönəldir. İrəlidə görəcəyimiz kimi, müəllifin oğuznamələrə belə münasibəti mətnin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
Əbülqazi də, Rəşidəddin kimi, söykəndiyi qaynaqlar haqqında məlumat vermişdir. Xivə xanı “Şəcəreyi-türk” əsərində F.Rəşidəddin, Şərafətdin Əli Yəzdi kimi tarixçilərə müraciət eləyir və Çingiz soyunun İranda və Turanda hakimiyyət tarixinə aid on səkkiz əsərə malik olduğunu söyləyir (221, 21). A.N.Kononov isə Əbülqazinin “Şəcəreyi-tərakimə”ni yazarkən bu əsərlərdən istifadə etdiyini ehtimal edir (221, 21-22). Əbülqazi özü də “Şəcəreyi-tərakimə”də tarix bilicisi kimi tanındığını etiraf edir (221, 36).
Əbülqazinin tarixə dair bilikləri mətnin formalaşmasında xüsusi rol oynamışdır. Burada biz müəllifin təkcə qaynaqlardan istifadə etməsini və ya təsirlənməsini deyil, həm də şifahi informasiyaya bəzi hallarda emprik tarix düşüncəsi ilə yanaşmasını nəzərdə tuturuq. Qeyd edək ki, Əbülqazi mətninin formalaşmasında Rəşidəddin mətninin də müəyyən rolu olmuşdur. Oğuz elinin tarixi haqqında oğuznamələr silsiləsinin epik strukturundan kənarda qalan Sərəng haqqında oğuznamənin Rəşidəddin etdiyi kimi, mətnə daxil edilməsindən görünür ki, Əbülqazi Rəşidəddin mətninə müəyyən mənada sadiq qalmağa çalışmışdır. Bu baxımdan Z.V.Toqanın “Cami ət-təvarix”ə əlavə edilən mətndən Əbülqazinin xəbərsiz olması fikri ilə razılaşmaq olmaz (120, 125).
Nəzərə almaq lazımdır ki, Əbülqazi öz əsərini, əsas etibarilə, türkmən auditoriyası üçün yazmışdır. Ona görə də bu əsərdə Oğuznamənin türkmənlər içərisində yaşayan variantları nəzərə alınmalı idi. Oğuznamənin Əbülqazi mətnində özünü göstərən bəzi variant xüsusiyyətləri, fikrimizcə, onun türkmənlər içərisində mövcud olan variantları ilə bağlıdır. “Şəcəreyi-tərakimə”də sözügedən Oğuznamə əlyazmalarından müəllifin yararlanması barədə bir söz demək mümkün deyil. Ancaq müəllif içki – salarların mənşəyi haqqında rəvayəti verərkən təhkiyəni “başqa bir əsərdə də belə deyilir” cümləsi ilə başlayır (221, 73). Bununla yanaşı, müəllifin əsərdə Oğuznamə bilicilərinin verdiyi məlumatlardan yararlanması bəllidir. Əsərin bir neçə yerində təhkiyə Oğuznamə bilicilərinin dilindən verilir (221, 52, 70, 78).
Ən nəhayət, Əbülqazi Oğuznaməni sərbəst şəkildə ifadə etmək, eləcə də yazmaq imkanı qazanmaq üçün onun poetik formasından imtina etmişdir. Ancaq o, bunun səbəbini başqa şəkildə izah edir: “Hamı bilsin ki, bizdən öncə tarix söyləyənlər özlərinin hünər və sənətkarlıqlarını xalqa göstərmək üçün ərəb sözləri qatırlar və fars sözləri əlavə edirlər. Türk dilini isə səcə çevirirlər. Biz bunların heç birisini etmədik. Onun üçün ki, bu kitabı oxuyan və dinləyən türk olacaq. Türklərə də türkcə müraciət etmək lazımdır ki, onların hamısı başa düşsünlər. Əgər bizim dediyimiz sözləri başa düşməsələr, onun nə xeyri var” (221, 36).
Rəşidəddin Oğuznaməsi adı ilə tanınan mətn günümüzə fars dilində gəlib çatıb. Bizim Rəşidəddin mətni haqqında araşdırmamız bu mətnin Z.V.Toqanın Türkiyə türkcəsinə və R.Şükürovanın rus dilinə edilmiş tərcüməsinə əsaslanır. İstər-istəməz sual olunur: Fars dilindən türk və rus dilinə edilmiş tərcüməyə əsaslanıb Rəşidəddin mətninin xüsusiyyətlərindən necə bəhs etmək olar? Bu sualın cavabı sadədir. Qarşıya qoyduğumuz vəzifə tərcümənin səciyyəsi deyil, şifahi epik mətnin müəllif təhkiyəsi ilə necə təsvir olunmasından ibarətdir. Rəşidəddin mətni günümüzə türkcə gəlib çatsaydı belə, yenə də oxşar problemlər qarşısında qalacaqdıq.
İstənilən şifahi mətn yazıya köçürülərkən canlı ifa üçün səciyyəvi olan musiqi, avaz, jest və s. kimi atributlardan azad olur. Yəni yazıda şifahi mətnə xas olan belə atributları olduğu kimi əks etdirmək hətta bu gün üçün də problemdir. Rəşidəddinə gəldikdə isə, demək lazımdır ki, sözügedən atributlar, ümumiyyətlə, onun maraq dairəsinə daxil deyildi. Onun qarşısında duran vəzifə oğuz tarixi haqqında məlumat verməkdən ibarətdir. Bu üzdən Rəşidəddin dastan mətnində əks olunan tarixlə bağlı motivlərə daha həssaslıqla yanaşmalı idi və o, elə belə də etmişdir. Bu yolu tutduğu üçün dastan Rəşidəddin mətnində epik yaradıcılığa xas olan bir çox xüsusiyyətlərini itirmişdir. Başqa sözlə, dastan Rəşidəddin mətnində Dədə Qorqud oğuznamələrində gördüyümüz bədii təsvir və ifadə vasitələrindən azad olmuşdur.
Müəllif, təhkiyəsini onun qaynağı haqqında məlumatla (müvərrixani-ətrak və raviyani-çalak) başlayır. Bundan sonra Nuh peyğəmbərin dünyanı oğlanları arasında bölüşdürərək “böyük oğlu Yafəsə Şərq ölkələrini, Türküstanı və o bölgələri” verdiyini deyir. Elə buradaca Yafəsin türk təbiri ilə Olcay xan ləqəbi aldığı vurğulanır. Onun yaşadığı ölkə (Türküstan), yaylaq (Urtaq, Kurtaq) və qışlağı (Barsuq), şəhərlərindən (Talas və Karı Sayram) bəhs olunur. Ardınca Olcay xanın Dib Yavkuy xan adlı oğlunun dünyaya gəlməsi və Dib Yavkuy xanın dörd oğlu (Qara xan, Or xan, Kür xan, Küz xan) xatırlanır. Böyük oğlu Qara xanın atasının taxtında oturması və onun oğlunun, yəni Oğuzun dünyaya gəlməsindən söz açılır (120, 17; 303, 25). Sonuncu epizodda dastanın qəhrəmanları təqdim olunur və epik süjet hərəkətə gəlir.
Müəllif mətni epik təhkiyənin xarakterinə uyğun şəkildə yox, informasiyanın qaynağı haqqında məlumatla başlayır. Məlumdur ki, canlı ənənədə epik mətnin qaynağı haqqında məlumat, “Manas” dastanında olduğu kimi, “əvvəlki insanlardan qalan söz” (Murunkulardan kalqan söz) (242, 12) və ya Azərbaycan dastan ifaçılığı ənənəsində olduğu kimi, “ustad deyir ki...” şəklində verilir. Dədə Qorqud oğuznamələrində isə mətn epik hadisələrin iştirakçısı olan Dədə Qorqudun adına bağlanır. Hər üç halda mətnin çox qədim zamanlardan bəri yaşaması ifadə olunur. Rəşidəddin isə mətnin nəsildən-nəslə gəldiyini bilsə də, belə bir təfərrüata ehtiyac hiss etmir. Çünki o, mətnin ifaçısı deyil. Sadəcə olaraq, o, şifahi şəkildə yaşayan mətn əsasında “tarixi-oğuzan və türkan” yazan tarixçidir və yazıya aldığı mətnin informatorları haqqında məlumat verir.
Mətnin informatorları haqqında məlumatdan sonra Nuh peyğəmbərin dünyanı oğlanları arasında bölüşdürdüyü zaman böyük oğlu Yafəsə şərq ölkələrini, Türküstanı və o tərəfləri verməsi qeyd olunur. Elə buradaca xatırladaq ki, bu günə qədər yazıya alınmış heç bir türk dastanında epik qəhrəmanın soyu Nuh və oğlu Yafəslə başlamır. Türk dastanları, adətən, epik hadisələrin baş verdiyi zaman və məkanın təsviri ilə başlayır (247, 231-233). “Manas” dastanında olduğu kimi, hadisələr epik qəhrəmanın soykötüyü haqqında məlumatla da başlaya bilər. Ancaq epik qəhrəmanın soykötüyünün, semit ənənəsinə uyğun olaraq, Nuhdan başlaması təkcə yazıya alınmış oğuznamələrdə müşahidə olunur. Bununla yanaşı, yazıya alınmış oğuznamələr içərisində təkcə Rəşidəddin mətni məsələnin mahiyyətini anlamağa imkan verir. Mətndə Yafəs xatırlanandan sonra deyilir: “Yafəs türk təbiri ilə Olcay adı (ləqəbi) alıb” (120, 17; 303, 25). B.Ögəl “Cami-ət təvarix”in ən qədim əlyazmasında eponimin Bulca variantının işlənməsinə əsaslanıb onun əslində Bulca şəklində olduğunu göstərir. Olcay adını isə sonrakı nüsxələrdə müşahidə olunan monqollaşdırma ilə əlaqələndirir (107, 80-81). Biz yuxarıda Rəşidəddin mətnində, eləcə də başqa qaynaqlarda Oğuz soyunun Nuha bağlanmasının şifahi ənənədən deyil, ədəbi ənənədən gəldiyini göstərməyə çalışdıq. Deməli, Oğuz haqqında dastan birbaşa Bulca xanla başlanmışdır və Bulca xanın Nuh soyuna bağlanması haqqında qeydlər müəllifə və ya onun söyləyicilərinə aiddir.
Bulcadan sonra mətndə onun oğlu Dib Yavkuy xanın adı çəkilir. Rəşidəddin bu adı mənalandırandan sonra (dib – “taxt”, “məqam”, yavkuy “xalqın başçısı”) onun böyük və məşhur hökmdar olduğunu bildirir. Yavkuy tarixən Oğuz konfederasiyasının başında dayanan hökmdarlara verilən yabğu titulunun dialekt variantıdır. Deməli, birbaşa şifahi ənənədən gəlir. Dib sözü isə, ehtimal ki, “mərkəz”, “əsas” anlamı daşıyan tüp sözünün fonetik variantıdır. Onu da deyək ki, Oğuznamədən başqa, heç bir tarixi qaynaqda yabğu titulu dib sözü ilə yanaşı işlənmir. Beləliklə, mətnin girişi epik və ədəbi ənənədən gələn, eləcə də və müəllif mühakiməsi ilə bağlı ünsürləri özündə ehtiva edir.
Müəllif əksər hallarda, sadəcə olaraq, Oğuznamənin qısa məzmununu vermişdir. Bu cəhət müəyyən hallarda açıq-aydın görünür. Məsələn, əsərdə Oğuzun sonuncu qurultayı zamanı qəbul edilən qərarların epik təsviri əvəzinə qısa məzmunu verilir. Rəşidəddin epik təsvirdən yayınmaq üçün “... və onlar belə qərara gəldilər” cümləsi ilə başlayıb, qəbul edilən qərarlar haqqında məlumat verir (120, 48; 303, 62). Bu epizoddan sonra müəllif Oğuzun nitqinin yalnız son hissəsini verdiyini vurğulayaraq yazır: “Bu toyda hamının yanında öz nitqini belə tamamladı...” Bundan sonra Yuşi Xoca və Qara Sülük epizodu gəlir. Ardınca mətnin müəllifi ümumiləşdirməyə ehtiyac hiss edərək yazır: “Bütün bu hadisələr ulu toy ərzində baş verdi” (120, 48; 303, 62).
Rəşidəddin mətnində bəzi “gözlənilməz təqdimatlar” məhz ixtisarlarla bağlıdır. Məsələn, sözügedən epizodda Qara Sülük haqqında deyilir: “Babasının öyrətdiyi tədbirlərin hamısını Oğuza dedi. Bundan başqa, anasından öyrəndiklərini də bildirdi” (120, 48; 303, 62). Personaj olaraq Qara Sülüyün anası müəllif təhkiyəsinin yalnız bu yerində ortaya çıxır və təhkiyənin əvvəlki hissələrində onun haqqında bir kəlmə də deyilmir...
Bəzən ixtisar mətndə ziddiyyət yaradır. Məsələn, Kıl-Barak əhvalatından sonra Oğuzun on yeddi il bu ölkədə qalıb istirahət etməsindən, ordusunu nizama salıb silahlarını təzələməsindən danışılır. Ardınca bu müddət ərzində Oğuzun uşaqlarının yetkinlik yaşına çatması vurğulanır və başqa bir xatundan dörd oğlunun olması və onların da yetkinlik yaşına çatması bildirilir (120, 26; 303, 35). Qeyd edək ki, uşaqların dünyaya gəlişi təsvir olunmadan birdən-birə onların böyüməsindən danışmaq epik təhkiyə üçün xarakterik deyil. Demək, ən azı uşaqların doğulması motivi ixtisar olunub. Rəşidəddin mətnində müşahidə olunan zədə bununla tamamlanmır. Tamamilə aydın deyil ki, yetkinlik yaşına çatan uşaqlar, eləcə də başqa xatun və ondan doğulan dörd uşaq kimdir. Dastanın sonrakı hissələrində “Oğuz” dastanı üçün səciyyəvi olan altı oğuldan söhbət gedir. Yuxarıda verilən məlumatın altı oğul məsələsi ilə nə qədər uyuşması naməlum qalır. Bu ziddiyyətin ixtisarla və ya variant fərqlərinin toqquşması ilə bağlı olması mümkündür. Bir personajın iki adla təqdimi isə ancaq variant toqquşması kimi izah oluna bilər. Məsələn, mətndə İnal Yabkuy xanın Dədə Kerençuk adlı vəzirindən söhbət getdiyi halda, birdən-birə Dədə Kerençuk Dədə Qorqud adı ilə təqdim olunur. Dədə Kerençuk adının Əbülqazidə də əks olunması onun mətndə təsadüfi olmamasını göstərir (221, 55). Görünür ki, müəllif hər iki variantı verərək söyləyicilər arasındakı mübahisəni bu yolla kəsmək istəmişdir.
Dastanın (və ya dastanlar silsiləsinin) Oğuz yürüşləri və Oğuz elinin tarixi baxımından əhəmiyyəti olmayan epizodlarının mətndən çıxarılması halları diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Məsələnin bu tərəfi həm mətnin informatoruna/informatorlarına, həm də onun müəllifinə aiddir. Əgər söyləyicidən/söyləyicilərdən dastanı ifa etmək yox, Oğuz yürüşləri və Oğuz elinin tarixi haqqında məlumat tələb olunursa, onda o, dastan mətninə söykənib ondan tələb olunanı söyləməyə məcburdur. Bu halda onun ancaq tarixlə bağlı hadisələrə diqqət yetirib “əhəmiyyətsiz epizodların” üzərindən sükutla keçməsi mümkündür. İnformatordan fərqli olaraq tarixçi öz işini daha yaxşı bilir. Başqa sözlə, qarşıdakı məqsədin nədən ibarət olduğunu yaxşı anlayır. Bu üzdən sözügedən “əhəmiyyətsiz epizodların” tarixçinin nəzərindən yayınması ehtimalı olduqca azdır. Beləliklə, “əhəmiyyətsiz epizodların” ixtisar olunması hesabına mətnin epikliyini itirməsi və “tarixilik” qazanması ehtimalı tamamilə mümkündür.
Mətnin tərtibində məqsəd dastan yox, tarixdir. Bu halda oğuznamələrin kompozisiyasının pozulması halları da gözə alınmalıdır. Söhbət müəyyən epik hadisənin Rəşidəddin mətnində tamamilə başqa yerə keçirilməsindən gedir.
Rəşidəddin mətnində şifahi ənənədən gəlmə elementlər də özünü göstərir. Bu ifadə ilə biz epik süjeti nəzərdə tutmuruq. Birbaşa epik təhkiyədən “köçürülən” elementlər nəzərdə tutulur. Bu baxımdan mətndə sıx şəkildə əks olunan personajların nitqlərinin və dialoqların şifahi ənənəni əks etdirməsi şübhə doğurmur. Yada salmaq istərdik ki, personajların nitqləri və dialoqlar “Kitabi-Dədə Qorqud” təhkiyəsi üçün də səciyyəvidir. Mətndə əks olunan bir motiv bu nitqlərin bir hissəsinin, deyildiyi kimi, soylama olmasını güman etməyə imkan verir. Kara Arslan xanın yalançı ölümü təsvir olunarkən onun xidmətçisi Suvarın matəm saxlaması aşağıdakı şəkildə təsvir olunur: “O, böyük matəm məclisi düzəltdi. O, xanın xatunlarının yanına gedib ürəkdən ağlayıb sızladı. Onun şeirlə oxuduğu ağılar hər kəsi ağlatdı. O, bu şeirlərdə deyirdi...” (120, 69; 303, 87). Müəllif soylama şəklində olan ağıları şeir sözü ilə ifadə etmişdir.
Mətndə bəzi formullar da qorunub saxlanmışdır. Dastanın birinci hissəsinin (“Oğuz” dastanının) sonunda deyilir: “Oğuz yurda dönməsi münasibəti ilə böyük toy etdi, doxsan min qoç, doqquz yüz day kəsdirdi, qızıl (altun) ev qurdurdu” (120, 47; 303, 61). Burada istər-istəməz “Dədə Qorqud” oğuznamələrində sıx şəkildə işlənən “atdan-ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı”, “ulu toy etdi” və ya “qızıl otağ”, “altun ban ev” kimi formullar yada düşür. Başqa bir motivə nəzər salaq. Dastanın ikinci hissəsində Dönkər oğlu Erkinin Kayı İnal xana verdiyi ehsan aşağıdakı şəkildə təsvir olunur: “O, iki göl (nohur) düzəldib birini yoğurt (ayran), birini qımızla doldurdu, onun kəsdirdiyi at, inək, qoyun ətindən bir neçə təpə düzəldildi” (120, 55; 303, 71). Buradakı təsvirin Dədə Qorqud oğuznamələrində “Dəpə kibi ət yığdı, göl kibi qımız sağdırdı” formulunun variantı olması şübhəsizdir. Dastan mətnində görünən “üç gün, üç gecə”, “yeddi gün, yeddi gecə” (120, 58, 62; 303, 74, 79 və s.) formulları isə bu gün də epik folklorda işlənməkdədir.
Mətndə şifahi ənənədən gələn elementlərdən danışarkən onu da əlavə etmək istərdik ki, müəllif şərhlərindəki adları çıxmaq şərti ilə onomastik vahidlər birbaşa şifahi ənənədən gəlir. Onların içərisində epik səciyyə daşıyan və oğuznamələrin poetik formasını özündə ehtiva edən Tikən Bilə Ər Biçkən Kayı İnal xan, Ala Atlı Keş Dərnəklü Kayı Yavkuy xan kimi eponimlər də var.
Araşdırıcıların da qeyd etdiyi kimi, Rəşidəddin mətnin içərisində epik təhkiyəyə bir çox əlavələr etmişdir (120, 120; 303, 25). Rəşidəddin mətnini tərcümə edib nəşrə hazırlayanlar xüsusi işarələrlə müəllif şərhlərini ayırmağa çalışmışlar. Ancaq onlar bir çox hallarda epik təhkiyəyə müəllif şərhlərini müəyyənləşdirə bilməmişlər. Bu hal tərcüməçilərin mətnə epik yaradıcılıq müstəvisindən sistem halında yanaşa bilməmələri ilə bağlı olmuşdur. Bu sistemsizliyin ucbatından da mətnin bir yerində müəllif şərhi xüsusi işarə ilə verilsə də, başqa bir yerində açıq-aydın görünən müəllif şərhi xüsusi işarə ilə “əsas mətndən” fərqləndirilməmişdir. Burada şübhəsiz ki, mətndəki informasiyanın müəllif qələminə və ya epik təhkiyəyə məxsus olmasını aydınlaşdırma çətinliyi də müəyyən rol oynamışdır.
Müəllif şərhləri sözün geniş mənasında mətni onun auditoriyasına anlatmaq ehtiyacından irəli gəlmişdir. Ona görə də bu şərhlər öz məzmununa görə müxtəlifdir. Məsələn, müəllif Bulcanın paytaxtının (Qarı Sayram) müasir vəziyyəti ilə bağlı qeydlər edir (120, 17; 303, 25), Təkfur xandan söhbət gedərkən ona bu gün də təkfur deyildiyini bildirir (120, 44; 303, 53), yaparlılardan danışarkən indi türkmənlər içərisində yaparlıların olmadığını, onların Xıtay ölkəsində yaşadıqlarını yada salır (120, 51; 303, 65), karluklar epizodundan sonra, indi özünü karluk adlandıranların o ailələrdən törədiyini deyir (120, 47; 303, 61) və ya türkcə toponimin (Akkaya) və antroponimlərin (Oğuzun oğlanlarının adlarının) fars dilində mənasını verir (120, 23; 303, 32) və s. Belə şərhlərdən bəzilərini müəllif öz biliyinə söykənərək, bəzilərini isə informatorlardan almışdır. Müəllif bəzən verdiyi şərhin söyləyicilərdən alındığını açıq şəkildə etiraf edir. Məsələn, o, Oğuzun Qara xan tərəfdarlarını moval adlandırması motivinə şərh verməsi üçün təhkiyəni dayandıraraq yazır: “Türkmənlərin inamına görə, monqollar Kür xan, Küz xan və Or xanın soyundan törəmişlər. Ancaq onların əsl mənşəyi bəlli deyil” (120, 20; 303, 29). Yaxud epik təhkiyədə ağac koğuşunda doğulan uşağa Oğuzun Qıpçaq adı verməsi motivindən sonra Rəşidəddin yazır: “Başqa türklərin fikrinə görə, bütün qıpçaq qəbilələri bunun nəslindəndir” (120, 37; 303, 26). Əslində “başqa türklərin” qıpçaq qəbilələrinin mənşəyi haqqında “fikri” məhz Oğuznaməyə əsaslanır. Rəşidəddin epik mətndən doğan informasiyanı yenə də həmin mətnə söykənən informatorların şahidliyi ilə təsdiq edir. Mətnin müəllifinin dastan yaradıcılığının spesifikasından baş çıxara bilməməsi Oğuzun iki əvvəlki arvadının taleyinin naməlum qalması haqqındakı qeydindən də görünür (120, 20; 303, 29). Rəşidəddin burada xülasəsini verdiyi mətnin dastan olduğunu yaddan çıxarır.
Rəşidəddin epik mətndə adı çəkilən uyğur, kanqlı, Sabalan, Azərbaycan, Bozoq, Üçoq, Yuşi Xoca, İrqıl Xoca, Dib Yavkuy xan, Tikən Bilə Er Biçkən Kayı Yavkuy xan, Ala Atlı Keş Derneklü Kayı İnal xan və s. kimi titul, etnonim, antroponim, toponim, mifonim və inzibati anlam daşıyan sözlərin türk dilində daşıdığı mənaları izah edir.
Müəllifin epik mətnə münasibətini təsəvvür etmək üçün kalac etnonimi haqqında qeydlərinin səciyyəsi üzərində dayanmaq istərdik. Oğuz haqqında dastanın Oğuznamə versiyası kalac etnonimini “burada da qal” şəklində mənalandırır. Yəni arvadı hamilə olduğuna görə ordudan geridə qalan əsgəri Oğuz “burada da qalın” şəklində cəzalandırır. Rəşidəddin bu motivi aşağıdakı şəkildə mənalandırır: “O, (– oğuz) ona (– qadına) türkcə dedi: kal ac”. Bu söz “ey qadın, ac da qal” deməkdir” (303, 59). Z.V.Toqan etnonimin epik yozumu ilə müəllif yozumunu birləşdirərək onu “Ey qadın, ac və geri qal” şəklində tərcümə etmişdir (120, 45). “Cami ət-təvarix”in içərisində qısa məzmunu verilmiş mətndə də qalac etnonimi “ac qal” şəklində mənalandırılır (302, 65). Bu üzdən Rəşidəddinin kalac etnonimini “ac qal” şəklində mənalandırmasını güman etmək olar. Bu yozum epik təhkiyədə qadının hamiləlikdən azad olandan sonra ac qalması motivinə söykənir. Əbülqazi etnonimi yozmağa cürət etmir. O, öncə ac qalma, sonra isə cəza (“sən bu ordunun arxasınca gəlmə”) motivini qeyd edir, ardınca “və onu qal ac adlandırdı” deyir (221, 46). Etnonimin epik yozumu “bir halda ki, siz bu səbəbdən yoldan və ordudan qalmısınız, onda burada da qalın” şəklindədir (303, 58). Göründüyü kimi, Rəşidəddin (və ya informator) etnonimi mənalandırarkən epik yozuma etibar etməmiş, onu “ac qalma” motivi kontekstində izah etmişdir. Beləliklə, mətnin xələclər epizodunun yuxarıda qeyd olunan cümləsinə qədərki hissəsi epik təhkiyədən doğur. Yerdə qalan hissəsi isə müəllif qələminə məxsusdur. Epik təhkiyədə qəhrəmanın ad verməsi, adətən, müəyyən bir motivlə müşayiət olunur. Tarixçinin etimologiyanın epik üsuluna şərh verməsi onun bu üsulla kifayətlənməməsindən (və ya razılaşmamasından) irəli gəlmişdir. Onu da deyək ki, tərcüməçilər “o, ona türkcə dedi ...” cümləsinin epik təhkiyəyə məxsus olduğunu düşünərək mötərizə içərisinə salmayıblar (120, 45; 303, 59). Oğuznamədə “türkcə dedi” ifadəsinin heç bir anlam daşımaması şübhəsizdir. Bununla yanaşı, epik qəhrəmanlar yalnız “epik dildə” danışırlar və onların hər hansı bir dildə danışmasının vurğulanması dastan poetikasına ziddir.
Rəşidəddin mətnində başqa tipli əlavələr də mövcuddur. Ancaq yuxarıda qeyd olunanlar mətnin vəziyyətini təsəvvür etməyə imkan verir. Bu qeydlər Rəşidəddin mətninin Oğuznaməni ifadə edən hissəsini müəllif əlavələri ilə bağlı hissəsindən ayırmağa və mətnin epik simasının müəyyən qədər açılmasına yardım edir.
Əbülqazi, mətni peyğəmbərlər tarixinə uyğun şəkildə başlayır və Adəmdən Yafəsə qədər davam edir. Soykötüyü Yafəsin Türk, Xəzər, Səkləb, Rus, Minq, Çin, Kəməri, Tarıx kimi övladları sadalanır və atasının vəsiyyəti ilə Türkün onların hökmdarı olması qeyd olunur. Ardınca Türkün Tuteq, Cekel, Bersecar, Emlak adlı övladlarının adı çəkilir və hakimiyyətin Tuteqə verilməsi bildirilir. Tuteqdən sonra hakimiyyət Amulca xana keçir.
Mətnin peyğəmbərlər tarixi ilə bağlı hissəsinin təmiz ədəbi xarakter daşıdığını vurğulamağa xüsusi ehtiyac yoxdur. Fikrimizcə, mətnin Amulca xana qədər olan hissəsi də ədəbi xarakter daşıyır. Belə soykötüklərinə, qeyd olunduğu kimi, orta əsrlərə aid qaynaqlarda tez-tez rast gəlmək olar. Amulca xana gəldikdə isə bu ad Rəşidəddin mətnindən bizə tanışdır. Oğuznamənin doğma qəhrəmanı Bulca adının başqa nüsxələrdə Olcay şəklində monqollaşdırılması və ya Abulca şəklində ərəbləşdirilməsi məlumdur (107, 145-148). Amulca adı eponimin ərəbləşmiş Abulca şəklinin pozuq variantıdır. Ardınca Bakuy-Dib-xan, onun oğlu Gög xan, onun oğlanları Tatar və Moğol, Moğolun oğlanları Kara xan, Qür xan, Kır xan, Ur xanın adları çəkilir və Kara xanın oğlu Oğuzun dünyaya gəlişi ilə süjet hərəkətə gəlir.
Soykötüyünün içərisində Oğuznamənin doğma qəhrəmanlarının (Gök xan, Bakuy-Dib-xan, Kara xan və oğlanları) adları çəkilsə də, soykötüyünün düzülüşü sünidir. Müəllifin Oğuznaməni monqollaşdırmaq niyyəti artıq soykötüyündə özünü göstərir. Moğol və Tatar adı bu məqsədlə söykötüyünə salınır.
Cığatay mədəniyyəti çevrəsində yazıya alınmış əsərlərdə Oğuznamənin monqollaşdırılmasından bəhs olunub. “Şəcəreyi-tərakimə” də bu baxımdan istisna təşkil etmir. Əbülqazi öncə Oğuzun Çingiz xan kimi, tatarlar üzərinə getməsindən və onlara qalib gəlməsindən, ardınca 72 illik mübarizədən sonra tatarlara və moğollara qalib gəlib onlara islamı qəbul etdirməsindən danışır (221, 43). Sonuncu epizod Əbülqaziyə tatarları və moğolları on tokuz oğuzla əvəz edib, onları “oğuz ordusuna” çevirməsi üçün lazım olur: “Oğuz xan moğol və tatar ellərini toplayıb Talaş və Sayran üzərinə getdi”. Ardınca təhkiyənin Orta Asiyanın fəthindən bəhs edən hissəsi Çingiz yürüşlərini xatırladır. “Taşkənd, Səmərqənd və Buxara” hakimlərinin qalalar arxasında gizlənməsi haqqında qeyd də buradan gəlir. “Oğuz xanın Turan və Hindistan üzərinə yürüşü” onun “öz evi Moğolustana qayıtması” ilə nəticələnir (221, 45). Bu şəkildə Oğuz elinin epik (eləcə də etnik) coğrafiyası Türküstandan Moğolistana köçürülür və Türküstan fütuhat bölgəsinə çevrilir.
Əbülqazi əsərdə epik informasiyanı tarixləşdirmək yolu tutur. Epik hadisələrin “Şahnamə” və ya islam tarixi ilə müqayisə olunaraq tarixləşdirilməsi bu münasibətdən doğur. Məsələn, müəllif Oğuzun İrana yürüşünü Kəyumərsin öldüyü və Huşəngin hələ hakimiyyətə gəlmədiyi (İranda vahid dövlətin olmadığı) dövrə düşdüyünü bildirir (221, 47). Oğuz elinin hakimlərinin dövrünü bu şəkildə tarixləşdirmək halları ilə mətnin başqa yerlərində də qarşılaşırıq. Oğuz elinin islam dövrünün vurğulanmasını çıxmaq şərti ilə epik hadisələrin tarixləşdirilməsi Oğuznamənin (ümumiyyətlə, epik mətnin) poetikasına ziddir. Oğuznaməyə söykənən şəcərələrdə də qarşılaşdığımız bu hal müəllif qələmi ilə bağlıdır.
Çingiz xanın Orta Asiyaya yürüşü ilə bağlı hadisələrin təsvirində olduğu kimi, tarixi qaynaqlardan gələn detallarla mətnin başqa yerlərində də qarşılaşırıq. Məsələn, Boğra xanın Buxaranı, Səmərqəndi, Xarəzmi alması haqqında qeyd (221, 62), ehtimal ki, Qaraxanlılar haqqında tarixi qaynaqlardan gəlir. Mətnin Səlcuqlu hərəkatı ilə bağlı hissəsi də tarixi qaynaqlara söykənir və müəllif açıq şəkildə belə qaynaqlardan xəbərdar olduğunu bildirir (221, 69-70).
Müəllif təhkiyəsində dastanla heç bir əlaqəsi olmayan tarixi haşiyələr də mövcuddur. Məsələn, Oğuzun Qıpçağı qiyamçı urus, olak, macar və başkurtlar üzərinə göndərməsi ilə bağlı dastandan gələn motivdən sonra müəllif, Çingiz xanın Xarəzmşah ölkəsini fəth etməsi, Cuci xanın qıpçaqları məğlub etməsi, qıpçaqların və onların yurdlarının taleyi ilə bağlı təfərrüatlar vermişdir. Oğuznamədən gələn kalac motivindən sonra kalaçlardan olan Məhəmməd Bəxtiyarın Hindistanda qurduğu dövlət haqqında qeydlər də bu qəbildəndir (221, 46-47). Əlavələrdən söz düşmüşkən onu da xatırladaq ki, Əbülqazi mətnində də, Rəşidəddin mətni kimi, şərh xarakterli əlavələr mövcuddur. Buraya sözlərin izahından tutmuş mətni tarixləşdirmə elementlərinə qədər müxtəlif tipli əlavələr daxildir.
Əbülqazi, Rəşidəddindən fərqli olaraq, Oğuz haqqında dastanın və müəyyən hallarda Oğuz elinin tarixindən bəhs edən oğuznamələr silsiləsinin geniş təsvirini verməkdən imtina etmişdir. O, əsərdə Oğuzun dünyanı fəth etməsi ilə bağlı hadisələrin bir çoxunun hətta qısa məzmununu da verməmişdir. Müəllif Oğuzun Qərb yürüşündə fəth etdiyi ölkələrin adlarını belə tam şəkildə çəkmir. Fəth olunan ölkələrdən yalnız Xorasanın, İraqi-Əcəmin, İraqi-Ərəbin, Azərbaycanın, Ərmənin, Şamın və Misirin adı xatırlanır (221, 48). Müəllif Rəşidəddin mətnində əks olunan qaranlıq dünya, Şirvan və Şamaxı, Arran və Muğan, Gürcüstan, Diyarbəkir, Şam, Kürdüstan, Təkfur xan və franklar, Misir, Bağdad, Bəsrə, İsfahanın fəthi, habelə Qara Sülük və Yuşi Xoca və s. ilə bağlı hadisələrin təsvirindən yan keçmişdir.
Əbülqazi mətnində Rəşidəddin mətnindən fərqli və şifahi ənənə ilə bağlı olan bir çox variant fərqləri mövcuddur. Mətndə özünü göstərən variant fərqləri və ya Rəşidəddin mətnində olmayan motiv və epizodlar şifahi ənənəni öyrənmək baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, Oğuz haqqında dastanın uyğur versiyasında əks olunan başında qızıl və gümüş toyuq olan qırx qulac ağac motivinin “Oğuz” dastanının Oğuznamə versiyasında da olduğunu biz Əbülqazi mətnindən öyrənirik. Oğuznaməni əks etdirən bu motiv aşağıdakı kimi təsvir olunur: “Sağ tərəfdə 6 ağ çadır (ürgə) və sol tərəfdə 6 ağ çadır qurdurdu. Və yenə sağ tərəfdə başına qızıl toyuq qoyulan qırx qulac ağac və sol tərəfdə başına gümüş toyuq qoyulan qırx qulac ağac dikəltdi. Və sonra xanın əmri ilə buzuklar nökərləri ilə qızıl toyuğa, uçuqlar nökərləri ilə gümüş toyuğa ox atdılar. Toyuqları vuranlara çoxlu xələtlər verildi” (221, 50). Təhkiyənin epik mənşəyi şübhə doğurmur.
Əbülqazi mətnində şifahi ənənədən gələn epik formullar və oğuznamənin poetik formasını əks etdirən parçalar da mövcuddur. Sonunculardan Korkut ataya aid edilən Salor Kazan alp haqqında öygü və Öqürcik dilindən deyilən tartım xüsusi maraq doğurur (221, 71-73).
“Şəcəreyi-tərakimə”, əsas etibarilə, türkmən auditoriyası üçün yazılmışdır. Elə ona görə də Əbülqazi Oğuznamədən bu auditoriyanın marağı çərçivəsində bəhs edir. Müəllifin Oğuznaməyə söykənib türkmən tayfalarının mənşəyindən bəhs etməsi də deyilən məsələ ilə bağlıdır. Bununla yanaşı, Əbülqazi bir özbək xanı olaraq türkmənlərin hakimidir. Özbək dövlətçiliyinin monqol kimliyi haqqında mübarək mətnə ─ “Erkeneqon”a söykəndiyini yada salsaq, Oğuznamənin “Şəcəreyi-tərakimə”də monqollaşdırılmasının səbəbini anlamaq olar.
Oğuznamə əsasında yazılmış bədii əsərlər ədəbiyyat sferasına aiddir. Belə əsərləri epik ədəbiyyat adlandırmaq daha doğru olar. Oğuznamənin təsvirindən ibarət olan Rəşidəddin və Əbülqazi mətnindən fərqli olaraq, müəllifli oğuznamələr yazılı ədəbiyyatın qanunlarına müvafiq şəkildə meydana gəlmişdir. Əslində, bu əsərlər bizim tədqiqat obyektimizdən kənarda qalır. Ancaq onların şifahi ənənəyə münasibəti haqqında qısa şəkildə olsa da, danışmağa ehtiyac var. Oğuznaməyə həsr olunmuş belə əsərlərdən birinə “Mənzum Oğuznamə” adı verilmişdir (74, 169-216). “Mənzum Oğuznamə” Uzun Köprüdə Seyid Əli adlı bir şəxsin kitabxanasından əldə edildiyi üçün ona Oğuznamənin Uzun Köprü variantı da deyilir. Əsərin harada, nə zaman və kim tərəfindən yazılması haqqında məlumat yoxdur. Əsər öncə H.M.Orkun, ardınca K.Erarslan tərəfindən nəşr olunmuşdur. K.Erarslan nəşri daha mükəmməl olduğu üçün K.V.Nərimanoğlu və İ.Osmanlı bu nəşrə əsaslanaraq əsəri Azərbaycanda çap etdirmişlər (45; 49). K.Erarslan əsərin dil xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq onun “klassik cığatay yazı dili öncəsi XIII və ya XIV əsrə aid Doğu türkcəsi mətni” olduğunu güman edir (74, 172). K.V.Nərimanoğlu və F.Uğurlu K.Erarslanın əsərin “başdan, ortadan və sondan xeyli itməsi” fikrinə qarşı çıxaraq yazırlar: “Oğuz haqqında mənzum dastanın, daha doğrusu, dastanın əldə olan parçasının başdan və ortadan nəsə bir gözədəyər itkiyə məruz qalması fikri bizə şübhəli görünür, çünki bu dastanın Rəşidəddin Oğuznaməsi ilə tutuşdurduqda bəlli olur ki, “Mənzum Oğuznamə”nin naməlum müəllif tərəfindən nəzmə çəkilən parçası Rəşidəddin Oğuznaməsinin vur-tut ilk iki fəslini əhatə edir. Zənnimcə, dastan əvvəldən itmişsə də, çox az itirmişdir. Dastanın ortadan da nə qədər itirdiyini demək çətindir. Sonrakı mətn isə göz qabağındadır” (49, 39). Müəlliflər bu şəkildə düşünərkən haqlı olaraq əsəri Rəşidəddin mətni ilə tutuşdururlar. Həqiqətən də, sözügedən əsər Oğuz haqqında dastan əsasında nəzmə çəkilmişdir və onu bu dastanın daha geniş təsviri verilən Rəşidəddin mətni ilə müqayisə etdikdə görürük ki, Oğuz haqqında dastan əsərdə kifayət qədər yığcam şəkildə verilmişdir: “Gərçi söz çoxdur, ancaq biz elə uzatmadan dedik, çoxunu qoyub indi azını söylədik” deyən müəllif hansı yolu tutduğunu etiraf edir (49, 47). Müəllif Rəşidəddin mətnində geniş təsviri verilən oğuz yürüşlərinin yalnız adını çəkir: “İraq və Xorasan, Rum və Firəng, Misir və Şam dövlətlərini savaşaraq aldı” və s. (49, 47). Belə görünür ki, müəllif Oğuz haqqında dastanı təfərrüatı ilə nəzmə çəkmək fikrində olmayıb.
Ənvərinin 1464-cü ildə yazdığı “Dəsturnamə” əsərində də Oğuznamədən istifadə olunmuşdur. Əsərin yeganə nüsxəsi Paris Milli Kitabxanasında saxlanılır. Tarixçi Mükrimin Halil Yipanç iri həcmli giriş sözü ilə əsəri çap etdirmişdir (222, 61-65).
Müəllif əsərdə Osmanlı soykötüyünü qələmə almaq niyyəti güdmüşdür. Əsərdə bəzi Oğuznamə motivlərindən istifadə olunsa da, əsas etibarilə, xəyal məhsulu bir soykötüyü yaradılmışdır. Onu deyə bilərik ki, belə soykötüklərində bəzi Oğuznamə motivlərinin istifadəsindən söhbət gedə bilər. Müəllif əsərdə onları öz niyyətinə uyğun şəklə salmışdır. Bu baxımdan X.Koroğlunun bu yöndə söylədiyi bir çox fikirlərlə razılaşmaq lazım gəlir (222, 61-65).
Oğuznamə XVIII əsrin türkmən şairi Nurmuhammed Andalıp tərəfindən də nəzmə çəkilmişdir (316). Məsnəvi formasında nəzmə çəkilən əsər Cığatay mədəniyyəti çevrəsində yazılmış oğuznamələrə məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Oğuzun tatar və moğol xanı, Monqolustanın Oğuz yurdu kimi təqdimi belə cəhətlərdəndir. Çingiz xanın yürüşləri və xələc qəhrəmanı Muhammed Bəxtiyar haqqında məlumatdan görünür ki, müəllif əsəri “Şəcəreyi-tərakimə” əsasında nəzmə çəkmişdir.
5.1.2. Basatın Dəpəgözü öldürməsi haqqında Dəvadəri mətni. “Kitabi-Dədə Qorqud”da da yer alan bu oğuznamə haqqında ilk dəfə Dəvadəri məlumat verir. Müəllif məşhur əsərində “Oğuznamə” kitabından danışarkən “Basat Dəpəgözü öldürdügi boyı”n haqqında da fraqmentar məlumat vermişdir. Müəllif mətnə bir müsəlman alimi kimi yanaşaraq, orada deyilənləri “şəriətin qəbul etmədiyi” “ağlasığmayan bir çox hadisələr” və ya “türklərin xürafatları” adlandırır. Basatla Dəpəgözün döyüşü səhnəsinin təsvirindən yan keçməsi də, ehtimal ki, müəllifin boya sözügedən münasibətindən doğmuşdur. Dəvadərinin aşağıdakı cümləsindən görünür ki, o, “Oğuznamə” kitabında oxuduğu variantdan başqa, şifahi ənənədə yaşayan Oğuznamədən də xəbərdar olmuşdur: “Oğuzların Dəpəgöz haqqında çox məşhur nağılları var. Bu nağıllar bu günə qədər deyilir. Bu nağılları oğuzlar içində ağıllı və bilikli adamlar əzbərlər və qopuzlarını çalaraq söylərlər” (98, 250). Müəllif əlində olan kitabda Basat boyunun varlığını söyləsə də, boyun məzmununu yuxarıdakı qeydindən sonra vermişdir. Bu halda Dəvadəri mətninin “kitaba” və ya birbaşa şifahi ənənəyə əsaslanması şübhəli qalır. Bununla yanaşı, müəllifin boy haqqında cəm şəklində danışması da anlaşılmazlıq yaradır. Çox güman ki, müəllif bununla boyun variantlarını nəzərdə tutur. Əgər belə deyilsə, onda söhbət, ümumiyyətlə, oğuznamələrdən gedir. Ancaq bir həqiqət var ki, Dəvadərinin əsərində boyun maraqlı bir variantı təsvir olunmuşdur. Bu variantda Basatın atası Aruz qocanın külahı, “Kitabi-Dədə Qorqud”da olduğu kimi, altı ərkəc dərisindən deyil, F.Köprülü tərcüməsinə görə, on qoç (F.Sümərə görə, on keçi, O.Ş.Gökyaya görə, on üç qoyun) dərisindəndir (98, 250; 222, 139, 115, 377). Bundan başqa, Basatın ox atmaqda misli olmayan bir oğuz qızına qalib gələndən sonra qızın və atasının təhriki ilə Dəpəgözlə döyüşə getməsi motivi mətnin variant xüsusiyyətlərindəndir. M.Ergin sonuncu motivi Dəvadərinin bu boyu Beyrək və ya Qanturalı boyu ilə qarışıq salması şəklində dəyərləndirir (79, 37). Əslində biz Dəvadəri mətnində türk qəhrəmanlıq dastanları və bahadırlıq nağılları üçün səciyyəvi olan sınaq motivinin bir variantı ilə qarşılaşırıq. Bu motiv boyun “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı variantında “atbasma” motivi şəklində əks olunur.
Basat boyu haqqında Əbubəkir Tehraninin “Kitabi-Diyarbəkriyyə” əsərinin soykötüyü hissəsində də məlumat verilir. Burada Bisut xan Bayandur soyunun əcdadları sırasına daxil edilir. Onun 120 il padşahlıq etməsi qeyd olunur. Əsərdə boy haqqında soykötüyü üslubuna uyğun şəkildə məlumat verildiyi üçün boyun yalnız giriş hissəsi nağıl olunur. Mətndə Bisut xanın himayəyə alınması monqol qoşunlarının onun atasının evinə hücum etməsi ilə əlaqələndirilir. Nəticədə anası yolda onu doğur və qoyub qaçır. Qoca qadın onu tapıb dörd ay inək südü ilə bəsləyir. Hakimiyyətə qayıdan atası uşaqdan xəbər tutur. O, qoca qadını yanına aparır və uşağın adını Bisut qoyur (23, 44). “Kitabi-Dədə Qorqud”da oğuzun ürkməsinə səbəb olan Dəpəgöz bu mətndə “monqol qoşunları” ilə əvəz olunur. Şifahi ifadan yazıya alınmış oğuznamələrdə epik düşmən olaraq “monqol qoşunları”nın adı çəkilmədiyi üçün sözügedən ifadənin şifahi ənənədən gəlməsi şübhəlidir. Bununla yanaşı, inək südü ilə bəslənmə motivi türk epik yaradıcılığı üçün səciyyəvi deyil. Düşünmək olar ki, həmin motiv müəllif qələminin məhsuludur.
5.1.3. Qazan xanın Dağıstan tatarları üzərinə yürüşü haqqında A.Oleari mətni. Bu boy 1638-ci ildə Azərbaycana gəlmiş alman imperator səfirliyinin üzvü A.Oleari tərəfindən fraqmentar şəkildə təsvir olunmuşdur. Sözügedən boydan irəlidə söhbət açılacaq. Burada onu demək istəyirik ki, müəllif qeydlərində Elxanlı dövlətinin məşhur hökmdarı Qazan xanla Oğuznamənin qəhrəmanı Qazan xanın qarışdırılması barədə M.Erginin, V.M.Jirmunskinin və X.Koroğlunun müşahidəsi doğrudur (79, 46; 196, 564; 222, 73). Bununla yanaşı, sözügedən məsələ barədə X.Koroğlunun aşağıdakı qeydi də nəzərə alınmalıdır: “… xalq onu məhz A.Olearinin təsvir etdiyi şəkildə qəbul edib. Hələ onu demirik ki, onun arvadı Burlenin qəbri çox da uzaqda yerləşdirilmir” (221, 73). Əlavə edək ki, Burlenin “qırx funt uzunluğunda qəbrinin” Urmiya qalasında yerləşməsi haqqında məlumat “göstərirlər”, “deyirlər” ifadələri ilə müşayiət olunur.
5.1.4. Bögdiz Əmənlə Yetim Qozan ailəsi arasında qan düşmənçiliyi haqqında Hafiz Dərviş Əli Cəngi mətni. Buxaralı Hafiz Dərviş Əli Cəngi (XVII əsr) “Töhfətüs-sürur” əsərində yalnız bu qaynaqda olan oğuznamənin məşhur qəhrəmanları Bögdiz Əmən ailəsi ilə Qozan ailəsi arasında qan düşmənçiliyindən bəhs edən bir oğuznamə haqqında məlumat vermişdir. F.Kırzıoğlu Əbdürrauf Fitrətinin “Özbək musiqi tarixi” (Daşkənd, 1927) əsərinə daxil edilən qaynağa istinad edərək Oğuznaməni təsvir edir: “Doxsan yeddi oğuz qəbiləsində Ak xan, Qara xan və Bayandur xan adlı üç padşah və Bögdüz Əmən, Salur Kazan, Şah Bakı (Can/Xan Bakur ?) və Yetim Qozan adlı dörd alp var imiş. Böyük qardaşının intiqamını alaraq Bökdiz Əməni oxla öldürən Qozan onun ozan (adlı) çalğısını yenə Bögdiz Əmənin oğluna qaytarmalı olur. Çünki oğul da Qozandan atasının intiqamını alıb onu öldürür” (94, 10). Yada salmaq istərdik ki, Topqapı Oğuznaməsində də Oxçu Kozanın Əmən bəydən qisas almasına işarə olunur: “Qaradağın qurdu, Qara qaya qaplanı, Qara şahin yavrusu, Əmən bəydən öcün alan, Ənsi Qoca oğlu Oxçu Kozan” (35, 79). İstər bu, istərsə də yuxarıdakı mətn oğuznamələrin “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı sayından daha çox olmasına şübhə yeri qoymur.
5.1.5. Oğuznamələr əsasında yazılmış Bayburtlu Osman mətni. Artıq deyildiyi kimi, tarixi qaynaqlarda oğuznamələrdən gələn məlumatlar əks olunur. Bu qaynaqlarda Oğuznamədən istifadə olunması Oğuznamənin tarixi məxəz kimi dərk olunmasından doğur. Bu meylin bu gün də yaşamasını nəzərə alsaq, sözügedən qaynaqlardakı məlumatların şifahi yaradıcılıq müstəvisindən təhlili öz aktuallığını saxlayır. Belə qaynaqlardan biri Bayburtlu Osmanın (1574-1595) “Tarihi-cedidi-mirʹati-cihan” əsəridir. Bu əsərin “Bayandur xan” bölümündə Oğuznamədən gələn məlumat, müəllifin dediyinə görə, “Bəhrül-ənsab” adlı kitabdan götürülmüşdür. Mətndə Gög alp xanın ölümündən sonra onun oğlanlarından Kaydur xanın və Turmuş xanın öz ölkələrində xan olmaları, üçüncü oğlu Bayandur xanın isə Xorasandan Aniyə, Qarsa gəlməsi barədə məlumat verilir (79, 40). Əgər mətndə sözügedən Kaydur adı Kayı sözünün variantıdırsa, deməli, burada şanlı Kayı soyuna, onun Bayandur redaksiyasının imkan verdiyi səviyyədə yer verilir. Kaydurun da, Turmuş və Bayandur kimi, Bayandur soyunun atası olan Gög alp xanın oğlu kimi təqdim olunması başqa cür düşünməyə imkan vermir.
Kayı Bayandur qardaşlığı Ö.Çələbidə də xatırlanır. Ö.Çələbi qeyd edir ki, Sultan Cəlairin hakimiyyəti illərində Mahandan gələn Ərtoğrulun babası Kayı alp, onun qardaşı Bayandur xan və Ərtoğrulun atası Süleyman bəy Çingiz ordusundan yayınaraq Əhlətə sığınıblar. Bundan əlavə, Ö.Çələbi Əhlətdə Ərtoğrulun atası Kayı alp bayı Həsən Bayandur xanla qəbirlərinin yanaşı olmasından və ziyarətgaha çevrilməsindən danışır (306, 136). Kayı alp bayla oğlu Süleymanın və qardaşı Bayandur xanın monqol ordusunun qarşısından çəkilərək Əhlətə sığınması haqqında qeyd Ağqoyunlu eli ilə Kayı elinin Süleymana və ardınca oğlu Ərtoğrula tabe olan hissəsinin Əhlətə sığınması haqqında tarixi həqiqətin Oğuznamə “dili” ilə ifadəsindən başqa bir şey deyil. Belə məlumatlar V.V.Bartold, V.M.Jirmunski, X.Koroğlu kimi alimləri Bayandur xanın gerçək tarixi şəxsiyyət olmasına inandıra bilmişdir (221, 65). Həmin alimlərin Bayandur xanı gerçək tarixi şəxsiyyət saymaları tarixi hadisələrin Oğuznamə təfəkkürünə uyğun şəkildə ifadəsindən qaynaqlanır. Biz artıq 24 oğuzun yalnız epik səviyyədə oğuz törəmələrinə çevrildiyini bilirik. Bayandur xanın Qarsa gəlməsi haqqında rəvayət Oğuz elinin süqutundan sonra oğuz tayfalarının taleyi haqqında günümüzə gəlib çatan onlarla tarixi rəvayətlərdən biridir. Artıq deyildiyi kimi, türkman təfəkkürü tarixi Oğuznamə şəklində anlayır və yalnız bu şəkildə ifadə edirdi. Elə ona görə də mətndə ağqoyunluların bölgəyə gəlişi ilə bağlı tarixi hadisə Bayandur xanın gəlişi şəklində ifadə olunur. Mətndəki Kaydur adı Kayı sözünün variantıdırsa, onda kayılılar haqqında məlumat bayandur redaksiyasına məruz qalmış haldadır. Kaydurun Bayandur soyunun əcdadı olan Gök alpın oğlu kimi verilməsi deyilən məsələ ilə bağlıdır. Deyildiyi kimi, bəzi Osmanlı soykötüklərində də oxşar halla qarşılaşırıq.
Biz yuxarıda Bayburtlu Osmanın oğuzların “inanc tarixi” Bayandur xanın “Dəmirqapunu” və “Tokuz Tümən Gürcüstanı” fəth etməsi haqqında verdiyi məlumatın bayandırlaşmış Oğuznaməyə söykənməsindən bəhs etmişik. Mətndə verilən başqa məlumatlar da bu qəbildəndir. Bununla yanaşı, mətndə Avşar bəg, Dögər bəg kimi Taş Oğuz bəylərinin adı çəkilir. Belə məlum olur ki, “Bəhrül-ənsab” müəllifi bizə gəlib çatmayan oğuznamələrlə və ya məlum oğuznamələrin variantları ilə tanış imiş.
Dostları ilə paylaş: |