AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr VI kitab

QADININ PİRİNƏ LƏNƏT
Bir dəfə vəzir Allahverdi xannan yenə bı Şah Abbas dörviş-livas oluf məmləkəti gəzirmişdər. Deməli, bı, kadınnan bağlıdı ha. Bir kadın qırx lotuynan bir yerdə gəzir. Bını görür, gəlir deyir ki, fılan qadını gətirif dar ağacına çəhdirejəm. Bının qapısına bir işarə qoyur da. Bir işarə qoyur ku, bı işarəynən bını tapejəm da. Məmləkət də, elə bil məhlələrdi. Şəhər da məhəllə məhəllədi. Deyir ki, bını gərəh mən gətirəm dar ağacına çəhdirəm, bı, sarsax hərəkət eliyir. Vəzir deyir, səhərdən gedərsiniz, fılan məhəllədə, fılan yerdə da bir nəfər kadın var, onu tutuf gətirərsınız. Bınnar gedillər, görüllər ki, bı məhəllədə həmən işareynən bütün qapılar işarəlidi. Gəlif deyir ki, Şah Abbas, bəs belə-belə, o qadını tapa bilmədih da. Evini məlum eliyə bilmədih ki, bı hansı evdi? Elə bil məhəllə başdan-başa həmin işareynən bağlıdı. Anasına deyir ki, ana, bəs görürsəmmi, mən sana deyirəm, kadının pirinə nəhlət, sən deyirsən yüzdə birinə nəhlət. İndi görürsən, kadının pirinə nəhlət.

BAYQUŞLARIN SÖHBƏTİ
Deyir Şah Abbas vəziri xan Allahverdiynən gəzintiyə çıxır. Görür kü, iki dənə bəyquşdu. Biri erkəhdi, biri dişi. Söhpət eliyillər. Şah Abbas soruşur ku, vəzir Allahverdi xan, nə deyir o? Sən axı quşdarın dilin bilirsən? Deyir ki, şah-aləm sağ olsun, erkəh quş dişi bəyquşa deyir ki, qızını ver mana, oğluma alım. O da deyir ki, yaxşı, verirəm bu şərtnən ki, mana bir neçə xaraba kənt verəsən. O da deyir ki, narahat olma, nə qadar ki, Şah Abbas şahdı, hökmüdardı, sana isdənilən qədər xaraba kənt verəjəm. Deyir, onnan sora Şah Abbas qayıdıf bütün xəzinənin ağzını açıp kasıblara paylıyır.
SƏDVAKQAZ
Cəbrayıl rayonunda, bir dənə bizdə olufdu, ərəb xəlifəsi, imperiyası bu əraziləri işğal eliyəndə, o kitablarda yoxdu, Sədvakqaz olufdu. O Sədvakqaz hansı ki, Həzrət Əli əleyhissəlamın pəhlivanı olufdu. Onun qəbri bizim Cəbrayıl rayonunun Sirih kəndindədi. Yeddi metir boyudu, dört metir enidi onun qəbrinin. Yanı uzunnuğu, eni. Yeddi metir boyudu, dört metir eni.
KOROĞLU
Hə, Koroğlu Nigar xanımı da götürür. Gəlir çıxır bir kotan əkənin yanına. Həə, görür kü, bının da bir tüfəngi var. Həə, tüfəngi söküyüf daşa. Deer ki, a kişi, bı nədi? Deer ki, bı tüfəhdi. Deer, tüfəh nədi? O vaxdı tüfəh yoxumuş da, qılış, ambut, qalxanımış. Deer ki, bəs tüfəhdi, mən isdəsəm, səni ataram, ölərsən. Deer, gərəy məni atasan. Nəhlət şeytana deer. Deer, olmaz. Deer, olajax, gərəh məni atasan. Atmır, axırı kişi o qədir məjbur olur ku, kotana qoşduğu ökzünün birinə atır, yıxılır. Koroğlu Niyar xanıma deer ki, indi namərt dünyasıdı. Ta mənim Koroğluluğum getdi. Başdıyır hər şeyi tulluyur, çıxır gedir.
TƏRƏKƏMƏ QADINLARI
I mətn

Mərcannıda qadınlardan iki qoçağ arvad, deyirdilər, o birisinin adı yadımnan çıxıf, biri mənim qocam idi, dədəmin nənəsi Gülpəri. Görməmişəm e, deyilənnərə görə, cannı arvadımış. Oğru-zad gələndə qapıya neçəsin baş-gözünü dağıtmışdı. Dava-zad düşdümü, kişilərdən qabağa Gülpəri arvat gələrmiş.

Gülpəri nənəm bi dəfə dağda olufdu. Oğlu Musdafa da cavanımış da, yeniyetmə vaxdıymış. Gülpəri nənəm deyir, gördüm kü, çadırın arxasında nəminin (nəmi – orda süt sərərdilər, üzü qaymağ olurdu. Pərdə olurdu, qırağınnan da qarğıdan çəpər-zad çəkirdilər) çəpəri şıkqıldıyıf tərpənir. Dedim, qoy bir az gözdüyüm. Nəsə, biraz gözdüyüf, səs yavaş-yavaş hənirti olufdu. Həə, deyir, yavaşcadan tulum ağacını götürüf qapıdan çıxıf. Deyir, Musdafanı durquzmuyuf ku, gədəni vırallar. Nəsə, soora deyir, görüf kü, biri atın üsdündədi, qucağında da bir motal. Təpəsinə birin qoyufdu, gəlif yerə. İkinci biri çıxıf, bını da vırıf. Vıranda arxadan üçüncü adam arvadı vırıfdı. Üçüncü də varımış da, görmüyüfdü, gejədi. Üçüncü adam Gülpəri nənəmi vırıfdı. Hay düşüv oyanmağ, oba-zad qalxıfdı. Bıllar qaçışıflar. Qaçışannan sora görüflər ki, aşağıda – çınqıllıxda dörd erkəh bağlamışmışlar, onu da götürəmmiyiflər. Elə erkəhləri də əllərinnən alıflar. Özdərin də biraz döyəşdiyif bıraxıflar.
II mətn

Biri də vardı, kişi Mədinə. İki qardaşın övlatdarı varımış bir əvin içində. Birinin qızı çoxumuş. Birinin də bircə oğlu varımış, bircə də qızı varımış. İndi o kişilər hara atdanıf gessə, neynəsə, əvi bu qoruyarmış. Mədinə heç aylə də qurmamışımış, qız uşağıymış hələ. Ağacı dəymədiyi yer, adam da yoxumuş, ya kişi, ya arvat. Həməşə döyərmiş. Bax ona görə ona elə kişi Mədinə deyərmişlər. Deməli, dağa, arana gedəndə, yolda, irizdə, köş düşən yerdə Mədinə vardısa, da kişilərə ehtiyac yoxumuş. Kamil məlim demirmi, qojam Gülpəri. Ona da kişi Gülpəri deyərmişdər. Ağaşdı arvatdarımışdar.

NƏR KİŞİLƏR
I mətn

Bizim nənə babamız olub, pəhlivan kimi oluf. Çox da gamış saxlıyırmışdar. Dədəm danışırdı, deyirdi, gamışı çox saxlıyır. Savahertə durur ku, gamış qapıda yoxdu. Amma kəndin altında da meşəlih var – tala. Bütün armutdu, özü də qəşəy armut. Kişi durur tərpənir, gedir ki, bı armutduğa gedim görüm gamış nejoluf. Gəlir ki, armud ağaşdarının divində gamış var. Deyir “tfo, tfo”. Dəvərəndə görür kü, gamış dəyil, ayıdı. Əmim danışırdı ki, atam əlindəki ağacınan vırıf, potanın birini öldürüf. Deyir, potanın biri öləndə ayı cumur bı kişiyə. Kişi də nər oluv e. Deyir, ayını qulaxlıyıf. Bının qardaşı varımış, qardaşı da kəndin böyründə qoyuna gedirmiş, üzdənirax yanında da iki it varıymış. Qışqırır, Abbas, hay, Abbas, hay, ayı məni yedi, gəl, hay. İtdər gəlir, potanın birin də it alır, biri qaçır. Abbas itin dalıncan düşür gəlir ki, ayını belə qulaxlıyıf, ayı əllərin qoyuf bının çiyninə. Deyir, Abbas, ayını sınqırra¹⁶, ayı maa zor eliyir. Xənçəlnən sınqırrıyır, ayını orda aşırır. Qılçasın dal qılçasınnan kəsir, aşır.

Bir də dədəm danışırdı, deyirdi, babamız ölüf, babamın qardaşıymış, bını gəlir, elə bilginən, bax haranı deyim e, Sabir savxozunnan yox, hələ uzax. Bir yerdə bıllar mal gətirirmiş. Orda bir düyələri, boğaz düyələri yorulur. Deyir, gəlir, deyir, Güləmbər, Güləmbər. Deyir, Şəhi, nə deyirsən? Deyir, örkəni maa ver, deyir o yetimlərin bir düyəsi yoruluf, gedim onu gətirim. Əmimgil bax danışırdı, bı sıfra hakqı. Deyir, gedir, düyəni beləcə götürür qoyur ipin arasına, deyir, qalxızın dalıma. Qalxızıllar dalına, gəlir düyə dalında, yolda su içir, əyilir. Gətirir kətdə yerə qoyur, deyir, xeyləh ağırımış.

Bir də deyir, qonşu kətdə toy var, toya gediflər. Bırda da deer quvvalı adamnar varımış. Bı qazanaltına sajayax deyırıx biz. Bının birin qoyur mis teşdin içinə, belə tutur oynuyur toyda, oynuyur, oynuyur, deyir, Kəlbəlayı, tut. Kəlbalayı Şəlliymiş adı. Deyir, atam, qoy yerə. Qoyur yerə. Deyir, get, qara kotan oluv irəli, onun nəstavı¹⁷ da deyir, yüz əlli-iki yüz kiloymuş. Gətirir yığır o teşdə, götürür. Oynuyur, oynuyur, oynuyur, həmin o kişiyə deyir ki, tut, deyir, yox, Kəlbəlayı, mən o qələti eliyəmmərəm. Abbas, dur. Abbas da qardaşıymış, cavanıymış. Əmim danışırdı. Deyir, durur, orda oynuyur. Nəzərriyillər, gələn kimi ölür. İrəli həylə nər kişilər oluf.

II mətn

Bizim kətdə Mahmut kişi oluf. 110 yaş yaşadı. Qısırəmən dananı, altmlş-yetmiş kilo çəkisi olan dananı örkənnən şəlliyif aparıf. Qış vaxdı oluf. Baxıflar ki, dört dənə dana burdadı, biri yoxdu. Dana izi getmir, amma bir dənə adam izi gedir qarda. Kürdoğlu Məhəmmədə cığır gedir, cığırın altında bulax var. Qara ayağ izi salan adam dana dalında əyilif su içəndə dananın dırnaxlarının izi düşüb qara. Mamaoğlu Əhliyar var. Dədəmin bacısı oğluydu, gödək barmağ Əhliyar deyərdilər. Deyif, əə, bu dananı Mahmud aparmış olacağ. Deyir, Mahmud dayı. Deyir, nədi? Deyir, bizim bir danamız itib axı. Deyir, Məhəmmədin qonağı vardı, sizin dananı mən şellədim, apardım. Qapıda 10-15 dənə danam var, hansını aparırsan, apar. Da kim idi onun danasın aparan?

MOLLA PƏNAH VAQİF VƏ MOLLA VƏLİ VİDADİ
Molla Pənah Vaqifnən dost oluflar Molla Vəli Vidadi. Hacı Qaramanda mədrəsə varıymış, orda dərs deyirmiş Molla Vəli Vidadi. O vax da deməh, Vaqif Şuşa qalasında vəzir imiş, İbrahim xanın. Ordan Vaqif Molla Vəli Vidadiyə məhtub yazır. Nəysə, zarafatınan götürür yazır ki:

Ey Vidadi, nə düşmüsən, bir Çələbinin cəbrinə?

Orda da Dağ Tumas kəndi var, Dəli Kazım varımış, onnan dosduğ eliyirmiş. Opşim, Molla Vəli Vidadi uzun müddət dərs deyifdi, bizim həmin o Hacı Qaramanda mədrəsə varımış. Vaqif də bunu Şuşa qalasına dəvət eliyir ki, gəl bura, gəl burda yaşa.

HACI İSMAYIL
Yoldaşımın babasınnan danışım. Hajı İsmayıl olufdu, savet hökuməti onu o vax qulağ eliyib. Nə bilim, tutuf aparıf. O, belə karrı kişi olub. O, bəlkə də iyirmi qan bağlıyıb, öz puluynan, öz ağsakqallığıynan. Heylə qoçax adam oluf. Nəbiynən döyüşüp o. Nəbi kimi adamnan, Qaçax Nəbiynən vuruşuf. Nəbi onun qardaşı Vasili öldürüf, Ağcanı öldürüf. O da Nəbigildən adam öldürüb. Nə bilim, belə-belə işlər eşitmişəm. O vax qojalar söybət eliyif. Hacı İsmayıl oluf adı. Amma çox qoçağ adam olub. Dədəsinin atasıdı Hacı İsmayıl. Onun da dədəsi gənə Şahgəldi olub, onu da İrannılar vırıbdı.
QANLI HAVIS¹⁸
Öz kəndimnən nağıl eliyim birin də. Mənim kəndimin adı Havuslu kəndidi. Deməh, bizim kətdə Havus addı kişi oluf, onun adına qoyuluf. Qannı Havıs, qannı Havıs da dəərmişdər ona. Nəysə, onun yeddi oğlu varmış. Bir gün yoldaşıynan nəysə sözdəşir. Sözdəri çəp gəlir. Dəli kişiymiş. Arvadı inəy sağdığı yerdə kişinin şəxsiyyətinə toxunan söz deyif, arvadı xənçərnən öldürür. Döşün tutur oğlannarına ki, atanın üzünə ağ olmayın, günah mənim öz dilimdə olub. Bu belə. Bir də o da genə qoçağ adam olub. İrannılar gəlif onun malın, atın naxırçının qabağından yığıf aparıf. Naxırçı qaçıf gəlif Havısa deyif ki, ay Havıs, irannılar apardı. Bir dəsdə adamdı, dəsdəliyif aparıf. Arazın qırağında Soltannı kəndi var, onun yanınnan keçə-keşdə ata dəyif gəlif, orda çatılıf aralıda. Güllə atıf deyif ki, əyə, çıxın maldan, atdan aparmayın, çıxmıyıflar. Atın birin vırıf, o adamnarın atının birin vırıb. Atdan düşüb, at yıxılıb, atdan düşüf ayrı bir at tutub miniflər. Genə deyif ki, ayə, qıymıram vuram, çıxın gedin, malı qoyun gedin. Eşitmiyiflər. Deyif, indi özünü gözdə. Ortasını verir güllənin ağzına, yoldaşdarı qaçışır gedir, at-mal da qalır, malı, atı yığır gətirir gəlir. Onun meyidini də gətirir. Gətirir onu dəfn eliyir, müsəlman qanun-qaydasıynan basırır. O ki qaçmışdı yoldaşdarı, gedillər İranda anasına deyillər ki, bəs oğlunu filan yerdə vırdılar. Deyir, oğlum gedəndə dedim ki, ay oğul, getmə. Dedi, Qarabağda kişi yoxdu. Dedim, oğul var, əlinə geşmirsən. Məni eşitmədi, getdi. İndi aparın məni oğlum vurulan yerə. Addıyıllar, gəlillər İrannan həmən o Havıs vırdığı yerə. Gösdərir, deyir, bax burda vırdı. Gəlir deyir, mənim oğlumu vuran kimdisə çıxsın ki, görüm necə oğuldu. Orda Havıs çıxır deyir, ana, mən vurmuşam. Arvadmış e, atası yoxmuş. O xanmış, arvat da belə. Alnınnan öpür, deyir, oğlumun qanı sənə halaldı. Oğluma deyirdim, oğul, getmə. Deyirdi ki, o tayda kişi yoxdu, Qarabağda. Dedim var, əlinə düşmürsən. Havıs həmən Havısdı. Arvadın öldürmüşdü, ona görə qannı Havıs deyirmişdər.
QAÇAQLAR
Mən eşitmişəm ki, İran qaçaxları babalarımı öldürüplər. Görücü babamnan (Salman babam) qardaşı gediblər çay qırağına, ağaç kəsməyə. Bir balta vuruflar, heş nə olmuyuf. İkinci baltada, baltanın ağzınnan qan düşüf guya ki. Onu ta bunun qojası (ərini göstərir – top.) nağıl eliyirdi. Mən eşitmişəm uşaxlıxdan. Elə vabşe kənt bilirdi o söhbəti. Onda deyir, qayıdıf baltanı qoyub yerə. Qardaşı deyib ki, niyə bikafladın? Gəlir, oturur. O qeybdən gələn təsbehi çevirir, çevirir. Ta heş nə demir. Gəlillər əvə. Bacısı görür, bu bikafdı. Deyir, ay qağa, nədi? Deyir, Pəri, sabah bu vaxdı bizim ikimiz də torpağın altda olacıyıx. Deyir, ay qağa, qurban deyəh, ağaya nəzir deyəh. Deyif, buna heş nəyin çarəsi yoxdu. Çoxlu sürüləri varıymış. O Pəri də bir az iyid arvadıymış ha. Yüz neçə yaş yaşamışdı. Deyir da, öküz deyəh, inəh deyəh. Deyif, heş nəyin çarəsi yoxdu. Biz sabah bu vaxdı ikimiz də torpağ altında olmalıyıx. Gecə qaçax-quldur gəlir. Bunun oğlu da balaca uşağıymış. Onda dədəsinin qucağında yatmışımış. O uşax mənim babamdı. Babam (həmin uşax) onu xatırrıyıf danışırdı ki, biri isdədi məni də vıra. O İran qaçaxları. Deyir, o biri qayıtdı ki, ə, yazıxdı. Uşağın günahı nədi? Vırma. O qalıf. O biri qardaşı da qoyunun yanında vırmışdılar. Qoyun sürüsünü təh qavırın yanında saxlıyıflarmış. Təh qavır vardı orda. Qavırın yanında qoyunun içində onu da vırıllar. Arvad isdiyir (həmən Pəri) bir güllə ata, buların dalınca. Bular da qayıdır muna sarı güllə atıllar. Güllə Pərinin tumanın dəlir keçir, ordan da gedir dəyir qavlamıya. Qavlama bularda dururdu, mis qabdı. Qaçıncan dədəsi evində dururdu. Muna güllə dəyən qavlama deyirdilər. Qaçaxların gülləsi dəyif. Elə həmən savax dediyi vax buların ikisini də basırdılar. Qaçaxlardan heylə eşitmişəm.
QAÇAQ NƏBİ
Bir gün Nəbinin yolu düşür Zəngilana. Orda bir kişidə bir boz at varmış. İki variant deyillər. Biri deyir, İrannan gətiriflər, İrannan Qazanzəmili Allahverdi gətirif Nəbinin Boz atını. Deyiləni deyirəm də, keçmiş adamların dedihlərinnən. Bir variantda da deyillər ki, bir gün yolu düşür Zəngilana. Bir evdə qonağ olur. Bu kişinin bir boz atı varmış, qonağ olduğu evdə. Nəbinin gözü düşür bu ata. Gətirillər yumurta bişirif qoyurlar, çörəh qoyullar, duz-çörəh. Nəbi çörəysiz, duzsuz bu yumurtaları yeyir. Yumurtaları çörəysiz, duzsuz yeyif, gecənin nə vədəsi durur, öz atını qoyur, həmən boz atı götürür, minir çıxır dağlara. Kişi səhərdən baxır görür ki, at yoxdur. Deməh, Nəbi orda o yumurtanı yavan yeyif, nə duz yeyif, nə çörəh kəsif. Yanı oğurruğ eliyəcəhdi, kişi duz-çörəh kəsdiyi yerdə haramnıx, oğurrux, əyrilih eləməz axı. Bir variant belə deyillər. O biri variantı da nağıl eliyərəm. O ki deyirəm Cəbrayılın Qazanzəmisinnən Qaçax Allahverdi oluf. Bir günnərisi Allahverdi gedir, Nəbiyə deyir ki, məni də dəsdənə götür. Deyir, səni o şərtnən götürərəm ki, İran şahının Boz atı var, o atı maa gətirəsən. Deyir, gedərəm, Allaha pənah, gətirərəm, gətirərəm da. Durur gedir, gözdüyür, görür şah evdə yoxdu. Axşam vaxı şah gəlir hardansa gəzməhdən. Qaçır girir, atın səbəti var, saman qoyullar, deməh, qabağ bu bardan, təlis, meşox deyillər, nə bilim (olar da səbətdən örülür), atın samanını ona yığıf gətirif atın qabağına tökürmüş. Girir səbətin altına, şah gəlir, girir pəyiyə, nökər atın yəhərin alır, tumarrıyır, bağlıyır, daldan da qapını vırır. Pəyənin içinnən şahın evinə piləkən varmış. Piləkən də həmən şahın evinə – üç mərtəbəli evinə çıxırmış. Şah gəlir, ağır kök adammış, oturur belə səbətin üsdə nökərə ki göz qoyur, nökər atımı tumarrıyırmı, arpasını nətəəri verir? Bulara nəzarət eliyir. Allahverdinin, o səbətin ki altına girmişdi, bu baş barmağı qalır səbətin çubuğunun, qırax çubuğunun altında. Barmağın deşir, o, ona dözür. Şah o piləkənnən çıxır yuxarı. Nökər də çıxır. Dal qapının çöldən cəfdəsi vardı. Durur atı çıxardır, o qapını açır, bullar çıxannan sora arxayın olur da. Atı yəhərriyif çıxardır, bağlıyır qapıda ağaca. Deyir, birəz qoy vaxd keşsin, gedərəm. Belə baxır görür kü, kişinin, o şahın bacasınnan bir dənə ip sallandı. İp sallandı, şahın ayləsi ipi saldı kişinin boğazına, o şahın boğazına. Yuxarı çəkəndə, bu yetirdi kəndiri vırdı, həmən o oğru. Kəndiri vırdı, tap, düşdü yerə. Gözü həvikkələndi¹⁹, gördü bir adam var, qeyri heş kim yoxdu. Dayan! Sənin bu aylən kəndiri saldı sənin boğazına, bax çəkdiyi yerdə kəndiri vurmuşam. Atı da gəlmişdim aparam, mən Qaçax Nəbinin adamıyam, Qarabağdan gəlmişəm. Bax bu da atın qapıda, gedif baxa bilərsən. Çıxır, görür, doğrudan da, atı yəhərriyif, bağlıyıf, gözdüyür. Bu gözdüyürdü guyə əl-ayax yığışsın, hamı getsin yatsın, onnan soora mən o atı apararam. Həə. Dur, get, oğul, halaldı at da saa, get. Bu getdi, bunu buraxdı. Dedi, atı da apar, get. Bu getməhdə olsun. Şah arvadı öldürdü, başını kəsdi. Kəsə yolnan gəldi, bu elə bil bəənnən gedir meşənin içiynən, şah da bəənki yolnan gəldi. Kəsə yolnan çıxdı bunun qabağına. Elə belə arvadın başın saşdarı əlində belə tulladı o Allahverdinin qabağına. Dedi, oğul, bax budu ha cəzası həmən kadının. Bunun cəzası budu, bunu öldürdü. Həə. Atı gətdi verdi Nəbiyə. Nəbi gənə bunu götürmədi. Dedi ki, yox, indi bir iş də var. Nədi? Dedi, sən tüfəngi alassan əlinə, atın çaparağında qozu gərəh vurasan. Qozu göyə atajam, sən atın qaçarağında (at çapajax dörd dənə), göydə gərəh o qozu vurasan. O qozu da vırır, onnan sonra həmən Allahverdini götürür dəsdəsinə Nəbi.
SİRİK QAÇAQLARI
I mətn

Sirih qaçaxlarınnan Nazar kişi olufdu. Onnan sonra mənim babam Əşrəf olufdu. Savet hökumətinə qarşı vuruşufdu, kəndin ortasında onu gülləliyiflər. Döyüşdərin birində bir rus afserin vuruf, öldürüflər. Afserin arvadı bizim Sirih kəndinə gəlif, camahatı düzüflər sırıya. O öldürülən afser də göyçəyimiş, viddi-fasonnuymuş. Kadına deyiflər ki, kimi isdiyirsən seç, öldürəh, ərinin əvəzi çıxsın da. Bu da gəliv Əşrəf babamı göstərifdi ki, bu, ona bərabər ola bilər. Çox, həddinnən artıx gözəlmiş. Deərmişdər ki, mənim dayım vardı, Xankişi dayım, Allah rəhmət eləsin cəmi ölənnərə. Yuxuda görmüşdü, soruşuflar həmən o Qasım Çələbidən, deyif ki, Həzrəti Əli kimə oxşuyur? Deyif, əşi bunu niyə təkrar eliyirsiniz, Həzrəti Əli bu Əşrəf kişiyə oxşuyur. Nəzər onu vuruv, onnan sonra elə bəlaya gəldi. Savet hökuməti, deməli, bizim kəndi mühasirəyə alıf, mühasirəyə alannan sonra da bizim Sirih qaçaxları savet hökumətini qəbul eləmirdi, ona qarşı mübarizə aparıflar. Həmən o babamı düzüflər orya, qəbrin qazdırıflar. Əşrəf babam deyif ki, icazə ver, heç olmasa kəlmeyi-şəhadətimi oxuyum. Kəlmeyi-şəadətini oxuyuf, rus əsgəri tüfəngi tuşduyuf ki, mənim babamı vura, atmıyıf tüfənk. Öz azərbaycannımız mənim babamı güllüynən vurufdu, elə orda da o şəhid olufdu.

II mətn

Sirih qaçaxları olufdu. Nazar kişi, Süleyman kişi olufdu. O vaxdı uyezd gedirdi Cəbrayıl qazasına. Onu ora təyin eliyiflər ki, sən bu qəzanın yiəsi ol. Həmən kişi gedif o Qasım Çələbiyə deyif, nə deyirsən, məni axı bu uyezdin rəisi təyin eləməy isdiyillər. Deyif, Süleyman kişi, iki partiya bir yola getməz. Lenin (yezidə Allah lənət eləsin) yezitdən bir barmax yuxarıdı. Lənət düşür ona, nə mənada, çünkü bilə-bilə Allahı inkar elədi, Allahı dandı ki, Allah yoxdu. Quranı özü də oxumuşdu o, onçun ona lənət düşür. Ona görə demişdi ki, iki partiya bir yola getməz. Sən kamunis partiyasını götüsən, o dinsiz partiyasıdı. Həm də ki, burda mənim partiyamdasan, o düz yola getməz. Ona görə o həmin vəzifədən atqaz eləmişdi, yəni getməmişdi kamunis partiyasına.

KÜRDOĞLU MƏHƏMMƏD
I mətn

O vaxdar Kəlbəcərin yaylaxlarına çoxlu elat toflaşardı, dincələrdi. Qarabağ camahatı Qoşdaş yaylağına daha çox toflaşardı.

Bir günnəri bir qarabağlı Qoşdaşda oğluna toy eliyir. Böyüh, kiçih, uşax yığılır. Bı cavannar başdıyıllar aralarında mərc gəlillər. Ara qızışır. Deellər, qoy hər iki tərəfdən bir cavan at çafsın, güş tussun, hünərin gösdərsin. Kəlbəjərin yeri, qızım, dağ-dərədi, təpəlihdi. Düzənnih dööl ha, at aparasan. Bı kəlbəjərrilərdən Kürdoğlu Məhəmmədi seçillər. Kürdoğlu Məhəmməd Alxasdı kəndinnən Quluş oğlu Məhəmmədin boz atını isdiir. O boz at da kətdə çox məşhur oluf. Deellər, atı yəəsi dokquz öküzə alıfmış. Atı gətirillər. Kürdoğlu Məhəmməd əvvəlcə atın tavxırın yoxluyur, qalxır üsdünə. Çapır, çapır, gəlir Tərəzi dağının üsdünə. Ordan camahatın üsdünə tərəf çapır. Hər tərəf xəndəh, daş-kəsəh, hamı qorxur. Camaat bir də baxır ki, Kürdoğlu Məhəmmət başı üsdə yəhərin üsdə duruf, sonra görüllər ki, yoxdu. Hamı qorxur. Deellər, day yıxıldı öldü. Demə, bı atın döşünün altınnan sarılıf çapırmış. Camahat onun qabaana çıxıf, alnınnan öpüllər. Sonra nööbə bu biri tərəfə gəlir. Bu biri tərəfdəkilər gördühlərinnən sonra mərjdən vaz keçir.
II mətn

Bı Kürdoğlu Məhəmmədin Yunus adında qardaşı, bir də Reyhan addı anası oluf. Olar Umudduda yaşıyırdılar, sooralar Malaslara (kənd adı – top.) köçüllər. Malasdı tayfası onnarın köşməyinnən narazılığ eliyir. O vaxtdarı Qılışdı dayrəsinin milisi Ədil addı biriydi. Ədil baxır ki, həndəvərində Məhəmməddən igidi, cəsuru yoxdu, onu özünə köməhçi götürür. Bir yerdə işdiillər. Hardasa, bullar 1922-23-cü illərdə oluf. Bir günnəri bu Ədil həddin aşır, cızığınnan çıxır. Bir kəntdən, dəəsən Sırxavət kəndinnən birinin arvadın götürüf qaçır. Arvadın əri hər yana şikaata gedir. Söhbət Mircəfər Bağırova çatır. Ədil bəyi Bakıya çaarıllar. Ədil bəy bilir ki, Bakıya gessə, onu güllələjəhlər. Qaçıf çıxır dağlara. Malasdıların əlinə girəvə düşür, yazıf verillər ki, bu işdə Kürdoğlu Məhəmmədin də əli var. Yazığı tutullar, onu Şuşa türməsi, soora da Gəncə türməsinə göndərillər. Bı yannan da Kürdoğlu Məhəmmədin qardaşı Yunusnan Ədil bəyin arasın vırıllar. Şayə yayıllar, Ədil bəyə çatdırıllar ki, qardaşını saa görə tutuflar. Odu ki, Yunus səni öldürməyə girəvə gəzir. Bu yannan da deellər Yunusa ki, Ədil bəy sənnən qorxur, səni öldürməy isdiyir. Mircəfər Bağırov o vaxdan əmir verir ki, harda olur-olsun Ədil bəy tapılıf güllələnsin. Yenə hiylə işlədillər. Yalannan deellər, Ədil bəy gejələr kəndin qırağında samannıxda gizdənir. Samannıxda da gejələr Yunusnan əmisi qalırmış. Gejəynən milisdər tökülür, samannıxda, Yunusnan əmisin öldürüllər. O vaxdar Kürdoğlu Məhəmmət bı ermənilərə qarşı vırışıfmış. Mircəfər Bağırova da beləcə deyiflər.

Bir günnəri Gənciyə gələn Mircəfər Bağırov Kürdoğlu Məhəmmətnən görüşür. Ona deer ki, səni buraxdırajam, amba heş kimə dəyif dolaşma, başı aşaa sal, dolan. Bını buraxıllar. Kürdoğlu Məhəmməd evinə gəlir, görür kü, qardaşın, əmisin öldürüflər, anası Reyhan da ağlamaxdan xəsdə düşüf. Arvad olannarın hamısın açıf oğluna danışır. Kürdoğlu Məhəmmət gəlir Malas kişinin yanına. Deer ki, kişi, biz sizə neynəmişih? Nə günah eləmişih məni nahaxdan türməyə saldız, qardaşımı öldürdüz. İndi də evimi dağıtmısız. Malas kişi onun sinəsinnən itəliyif deef, irədd ol. Kürdoğlu Məhəmmət hirsdənif, deef, Mən Mircəfər Bağırova söz vermişdim, ama keşdi. Yunusdan soora onsuz da yaşamağ isdəmirəm. Evə gəlir, silahı götürür, Malası da, tayfasındakı karrı adamların da hamısın öldürür. Bir qadınnara, uşaxlara dəymir. Qalxır dağlara, başdıyır qaçaxçılığa.
III mətn

Deellər, Kürdoğlu Məhəmmət qaçaxçılığa başdıyanda arvadın, anasın gətirif qoyur yenə Umutdu kəndinə. Bir günnəri Ağdam MKVD-si milis göndərir ki, gedif Umutdudan Kürdoğlu Məhəmmədin arvadın Ağdama gətisinnər. Məhəmmədə də xəbər çatır, tez atdanıf Ağdama üz tutur. Görür kü, Ağdamda idarənin həyətində arvadı bir daşın üsdündə dusdax kimi oturuf. Ona yaxınnaşır. Bı vaxdı milis qadının yanına gəlir soruşur ku, bu kimdi? Deer, kətdən qohumumdu, dalımca gəlif. Başdıyır milis soruşur ki, Məhəmmət, necə adamdı ki, onnan belə qorxullar. Arvad əliynən Məhəmmədi göstərif deer ki, bax belə bir adamdı. Soora qadını aparıf içəridə dindirillər. Bı dəfə milis rəyisi soruşur ku, a bajı, o Məhəmmət nətəəri adamdı ki, Sovet hökuməti onu yola gətirə bilmir? Qadın deer ki, Məhəmmədi görmədin, indicə həyətdaydı. Qorxumnan düzün demədim ki, ikimizi də öldürər. Eyham elədim, başa düşmədiz. Rəis, milisdər qorxuya düşür. Sevinillər ki, Məhəmməd olları öldürmüyüf. Tez qadını iki milisə qoşullar ki, aparıf Umutduya çatdırsınnar. Ağdamdan təzəcə aralanmışdılar ki, Kürdoğlu Məhəmmət dəsdəsiynən başdarının üsdün alır. Milisdər qorxur, qaçmağ isdiyəndə deer ki, qorxmuyun, siz tapşırığı yerinə yetirirsiz. Çıxardıf ollara beş yüz manat pul verir. Milisdər qorxusunnan götürmür. Gətirif qadını Umutduya qoyullar. Məhəmmət onnara heyvan kəsdirif, yeməh yedirdir. Deer ki, qalın, sabax gedərsiz. Milisdər gejəni qalmıyıf Ağdama dönüllər.

IV mətn

Bir dəfə də deellər, üç nəfər milis – Məhər, Qulu, bir də Xəlil gəlillər ki, Kürdoğlu Məhəmmədin arvadın Kəlbəcərə aparsınnar. Bı Məhərnən Qulu qardaş oluf. Özdəri də Dəmirçidamınnanıymışdar. Gəlillər, Kürdoğlu Məhəmmədin də arvadı xəsdəymiş. Arvadı təhqir eliyiflər, şillə-şapalax vuruflar ki, dur, düş yola. Evdən şey-şüy də götürüflər. Bı Xəlil dözmüyüf onnarın arasına girif, qardaşdarı evdən çıxarıf deef ki, ayıfdı, xəsdə qadındı. Çıxanda deef ki, bajı, bağışda, Allah bınnarın üzün qara eləsin. Axşam olur, Məhəmmət evinə gəlir. Qadın deer ki, bəs belə-belə, adamlar gəlmişdi, məni döydülər, söydülər, vırdılar, Xəlil addı o adam olmasaydı, məəm başıma çox oyun açajeydilər. Kürdoğlu Məhəmməd dəsdəsinnən Sadaynan, Nüsrəti götürüf gəlir Bağırsax kəndində, meşədə gizdənir. Bilir ki, bunnar Bağırsaxdan keçif Dəmirçidamına gedəjəhlər. Xeyli gözdüyüllər, görüllər, üç atdı gəldi. Kürdoğlu Məhəmməd onnarın nişanaların arvadınnan öyrənmişdi. Xəlili uzaxlaşdırır, qardaşdarı güllüyə tutur. Biri qaçıf palıd ağacının dalına girir, o birisi yerindəcə ölür. Onu ölü bilif aralanıllar. Qulu sooralar da yaşadı, ama şıkəs qaldı. Hamı ona “Topal Qulu” deerdi.