AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu qarabağ: folklor da bir tariXDİr V kitab

DÜNYANIN SƏFASI

Şah Abbas vəziri Allahverdi xannan bir gün çıxır bazara. Baxır ki, bazara qovun gətiriflər. Soruşur ki, qovun neçəyədi? Deyir, on dinara. Deyir, çox baha deyil? Deyir ki, nübarınadı, qibleyi-aləm sağ olsun. Almır. Yan keçəndə pamidor satan baxıf görür ki, şah qovunu almadı. Deyir, tezdənnən indiyə qədər üç dinarrıx alver eləmişəm, bunu verirəm, axşama qədər də nə eləsəm onu verərəm, qovunu ver mənə. Nəysə, qovunu alır, kəsib dizinin üsdündə yediyi yerdə vəzirnən Şah Abbas geri qayıdır. Şah baxır ki, pamidor satan qovunu dizinin üsdündə parçalıyıf yeyir. Baxır, baxır, başın buluyur. Deyir ki, Vəzir Allahverdi xan, çəkdim bu dünyanın cəfasın, bir gəda gördü səfasın.

61. 
    ŞÜKÜR BƏY
    

I mətn

Şükür kişinin özünün bajısı uşaxları olub. Olardan biri nişannı olur, biri subay. O vaxdı poçt faytonnan gəlirmiş. Gələndə uşağlar urusun əlin-ayağın bağlıyıf faytonu dağıdıflar. Uşaxların ikisin də tutub aparıflar. Şükür babam deyif ki, bu işdən ötrü mən heş kəsə ağız açmaram. Arvad qılıxlı olur dana. Girir bunun qılığına, deyir, ay Şükür, o birsi gedəni tutsalar, məni o qədər yandırmaz. Amma bu biri gedənin nişannısı özünü öldürür, ona kömək elə. Deyir, ay Hüsöyn, faytonu qoş. Faytonu qoşdurur, qabaxlar bəzəkli xurcun olurdu, onun iki gözünü də doldurur qoyur faytona, deyir, sür. Gedir qubernatorun qapısını tıkqıldadanda belə baxır görür Şükür. Deyir, ay Şükür, sən də mənim qapımı döyürsən? Girir içəri. Deyir, nədi? Deyir, bir xoşagəlməz işdən ötrü sənin yanına gəlmişəm. Heş gəlinəsi də döyül. Deyir, nədi? Deyir, bəs belə-belə. Deyir, ay Allah saa kömək olsun, bir az vaxdında gələrdin dana. O vaxdı qubernatorun işin Maskva həll eliyirmiş. Telefonnan zəng eliyir, deyir, belə bir iş olub. Deyir, o artıx gejdi. Deyir, ə, bunnan ötrü Şükür gəlib. Nə deyif, nə demiyif, Hüsöynə deyir ki, apar buları qəssinsiyaya qoy. Yemək-işmək verir, deyir, görək nətər olur. Bular gedir, bir az keçənnən sora adam göndərir ki, uşaxlar hazırdı, gedin götürün. Gedif görüllər ki, uşaxlar tokqaları əllərində oturuflar türmənin qabağında. İki xurcun da həmin gündən qubernatorun qapısının ağzında söykəli durur. Deyir, Hüsöyn, gedək kişiynən görüşüm, çıxax gedək. Gəlib qubernatornan görüşəndə deyir, Şükür, sumkan qaldı. Deyir ki, sumka qalasıdı burda. Qubernatorun rəngi olur qapqara. Deyir, bilseydim sən belə eliyəssən, mən bu əzyəti çəkməzdim. Aparginən qızılı o nişannı oğlana toy elə. Amma Şükür götürmüyüf.

Şükür baba heylə bir hörmətdi adam oluf.
II mətn

Bu zonada Gələbədin, Qiyamadın bəyləri var ey, bular Ləmbəranın torpağının hamısını almışmış. Çakqal təpədən bəri uje addamışmışlar. Şükür baba nətər komanda verirsə, onun biri də bu zonada qalmır.

Adgözəl bəy Alpout qəbirsannığının yanında yer əkirmiş. Şükür baba arabaları qoşdurur, kotannarı qoşdurur, gejəynən Adgözəl bəyin olduğu imarətin qabağında xışı endirib. Adgözəl bəyə deyiblər ki, kimsə gəlib buraları şumluyur. Deyib ki, o Şükür olajax, mən səyf eləmişəm.
III mətn

Oların əsli İrannan gəlmədir, Meşgindən. İrannan iki qardaş gəlir; biri olur Məmməd, biri olur Bayram. Məmmədin bir oğlu varmış Qəhrəman, bir də o olur. Bular şahın qəzəbinnən qaçıflar. Çoxlu da mal-qaraları oluf. Gejəynən Arazı addıyıblar bəri taya. Gəlib düşüllər Taxtakörpüyə. Ordan baxanda iki şah görükür: Ləmbəran, bir də Qılışdı görükür. Bayram deyir ki, a Məmməd, bizi bir belə malnan-döölətnən bir mahala qoymazdar. Birimiz bu şaha gedək, birimiz o biri şaha gedək. Deyir, nə deyirəm. Məmməd deyir ki, yaman yorulmuşam. Bayram deyir ki, onda Məmməd, sən bu yaxın şaha get (Qılışdını göstərir), mən o biri şaha gedərəm. Bayram malın-qarasın ayırıb bəri gələndə Məmməd deyif ki, ay Bayram, qoy gədə sənnən getsin, sənin malın çoxdu, əzyət verəjəh saa, yolun uzaxdı. Deyif, nolar, qoy gəlsin. Ora oluf Məmməddi Qılışdısı, bura oluf Bayramlı. Bayramdan olub Şükür, Nəsir, Petiş, Süleyman. Ləmbəranski nəsli Bayram kişinin nəvə-nəticələridir.

IV mətn

O vaxdı Nikolay ququşkaynan gəlirmiş Yevlağa. Bələdiyələr indi vergi yığır ey, vergi o vaxdı da varmış. Bir gün siyahı tuturlar ki, kasıblara, yoxsullara pul yazılsın. Adgözəl bəy otuz maat verir, filan bəy qırx maat verir. Şükür ağanın adını yazanda çıxardıb beş yüz maat verir. Siyahı çatır Nikolaya. Ququşkaynan gəlib Yevlağa, orda saxlıyıb. İki balaca isdol qoyuflar: birində Nikolay özü oturub, birində də yazanı. Deyif, oxu siyahını görüm. Başdıyıb siyahını oxumağa. Filan bəy burda, filan bəy burda. Deyir, Şükür Ləmbəranlı. Deyib, bəli, burdadı. Nikolay deyib, o isdolun yanına bir isdol da qoyun. Onda da babam oturub. Nikolay deyir, bura bax görüm, sən bəysən? Deyir, xeyir. Xansan? Deyir, xeyir. Deyir, bəs nəsən? Deyir, Şükürəm, rəiyyət oğluyam, ləmbəranlıyam. Deyir, xeyir, sən Şükür ağasan. O vaxdan ona Şükür ağa deyillər. Nikolay deyir, mənimçün qulluğun? Deyir, sənə ayrı qulluğ mən deyə bilmərəm, bu vergi bizim camaatı yaman əldən salıb. Xayiş eliyirəm, onu bir az endir. Vergini endirib eliyib əlli faiz.

Narrı dərədə palatka qurullar. Şükür ağa da Ləmbəran cejimindən bir palatka qurdurur orda Nikolayı qarşılamaq üçün. Gələndə deyir, harda oturax? Gün vuruf, Şükür ağanın qurduğu palatka parıldıyırmış. Deyir, orda oturax. Cejim də xalis ipəkdən toxunurdu, içərini sərin saxlıyırdı. Qızıl ləyəndə, qızıl aftafada su tökdürüb Nikolayın əlinə.
V mətn

Şəmil kişi danışırdı. Deyir, balajayam, Şükür əlimdən tutub darvazaya çıxardıb məni. Bu mamentdə gördük ki, bir bəzəkli fayton gəlir. Dörd atlı faytondu, qotazlı, zınqırovlu. Gəldi dayandı. İçindən kürdülü bir cavan qız (Xan qızı Natavan – top.) düşdü. Gəldi babamnan görüşdü. Dedi ki, Şükür, qonax isdəmirsən? Deyir, niyə isdəmirəm? Şükür bəyin çayın lap qırağında alt-üst evləri vardı, çıxdıx balkona, isdol qoydular, çay gətdilər. Elə bu mamentdə bir pəhlivan gəldi. Dedilər ki, ay Şükür, pəhlivan gəlib, icazə ver çimənlikdə məşq eləsin, baxax. Deyir, lap yaxşı olar, elə qonağımız da var, biz də burdan baxarıx. Deyir, pəhlivan girdi evə paltarın dəyişməyə. Qız ayannan qayıtdı ki, ay Şükür, subayam deyə maa xannığı idarə eləməyə icazə vermillər. Bir belə bəylərin, xannarın içində ürəyimə yatanı yoxdu. Sənnən ötrü gəlmişəm. Babam deyif ki, ay xanım, gəlmisən yaxşı eləmisən, gözüm üsdə yerim var. Amma mən rəiyyət oğlu, sən xan qızı. Sənnən bizim qohumluğumuz tutmaz. Deyəndə pəhlivan ordan deyir, ay oğlan, mənə qırışığımı aşmağa bir adam. Deyəndə Şükür dedi, ə, yüyürün ordan Xəlili çağırın. Xəlili gedif çağırıflar, gəlif. Pəhlivan təlim görmüş pəhlivandı, götürür Xəlili bir belə tulluyur, bir belə tulluyur. Babam ordan qışqırır ki, ə Xəlil, nağarırsan? Tərpən dana bir. Deyir ki, mən də tərpənim? Deyir, əlbətdə. Qılçasın çirmiyir, gennən nətər gəlir pəhlivanı hop götürürsə, pəhlivan nə qədər partdıyır bunun qucağınnan çıxa bilmir. Gurp çırpır yerə. Pəhlivan deyir ki, ay oğlan, ərənlər neçədən deyif? Deyir, üşdən. Deyir, onda bir də. Bir də yıxanda qız kürdüsünün civinnən çıxardıb neçə manatsa tulluyur yerə ki, pəhlivan bunu götürsün. Pəhlivan götürəndə Xəlil deyir ki, pulu qırağa qoy, kim yıxsa, o götürəjək. Üçüncü dəfə Xəlil bunu bir də yıxanda babam həmin pulun paçkasın çıxardır, ortasın qırır, səpir. Xəlil pulu yığır. Deyir, yığdın Xəlil? Deyir, hə. Deyir, gətir bura. Pəhlivanı da çağırır. Deyir, pulu pəhlivana ver. O bilsəydi ki, uduzajaxdı, bura gəlməzdi. Həmin pulu verir pəhlivana, bir o qədər də pul Xəlilə verir.

62. 
    KƏRİM BƏY
    

I mətn

Ziyad kişi danışırdı ki, mən cavan oğlanıdım, Tərtər çayı da göynən gəlirdi. Ağaşdarın başında qaçaxlar gizlənib, əllərində də dayandoldurum. Kərim bəy gözəl bir oğlan idi. İki dənə xurcun atın tərkinə yüklüyüb, atı vurdu addadı Tərtərin o üzünə. Baxdı ki, hamımız ağacın başında, əlimizdə silah durmuşux da. Dedi, ay bədbaxtlar, düşün yerə, siz o urusa nağara bilərsiz. Atın silahı yerə, gedin təslim olun. O gələn mənnən ötrü gəlir, mən də budey, yığmışam bura, mən getdim. Atı vurdu getdi. Ayləsi qalır burda.

Mustafa kişi vardı Kürün o üzünnən idi. O danışırdı ki, bəyin xanımı adam göndərdi ki, Mustafaya deyin bura gəlsin. Gəldim. Mənə dedi, bəy çıxdı getdi, bizi apara bilmədi. Gəl bizi gəmiynən keçirt Kürün o üzünə. Kür onda bəridən gəlirdi. Kişi danışırdı ki, bunnar götürdüklərin götürdülər, Kərim bəyin iki dənə oğlu vardı, bunnarı qoydum gəmiyə, pismillah eliyib gəminin kəndirini açanda silahı çəkdilər ki, tərpənmə. Rus qoşunu məni tutdu. O ki var məni döydülər, suya yıxıldım. Bəyin ayləsin götürüb apardılar.
II mətn

Bizim kəntdə Aşıq Musa olub, Kərim bəyin faytonçusu olub. O deyirdi ki, Kərim bəyin atının zınqırovunun səsi beş yüz metrdən eşidilirdi. Deyir, Ağdama gedəsiyik. Məni çağırıb dedi ki, Musa, faytonu hazırra.

Nəysə, oturdux faytona, Bərdənin içinnən keçirik. Bərdənin içiynən getdiyimz yerdə qabağımıza cavan bir oğlan çıxdı, qurşaxdan yuxarı çılpax. Qaratikanın ən qancığını şəlliyiflər bunun dalına kəndirnən çəkiflər. Qaradavoy bunu döyə-döyə gətirir. – “Ə saxla, Musa”. Cəld adam idi. Sırazı düşdü tutdu qaradavoyun boğazınnan ki, bunu niyə belə eləmisən? Dedi, bəy sağ olsun, bu gedər-gəlməzə gedir. Kişinin and işdiyini deyirəm. Deyir ki, orda qaradavoyu soyundurdu, qaratikanı maa götüzdürdü, dedi, qoy bunun belinə. Kəndirnən çəkdi bunun belinə bağladı, bir-iki şallax da vurdu. Qaradavoyların başçısını çağırdı dedi ki, bunu aparın, sora özüm də gələjəm. Oğlanı da qızıl ala qanın içində mindirdi faytona. – “Hardansan?” – “Şirvannı kəndinnən”. Getdik. Dedi ki, budu bizim ev. Bəyin faytonunu görəndə evin sahibi arvadnan kişi çıxdılar. And içirdi ki, kişi dizini yerə qoydu, iməkliyə-iməkliyə faytonun qabağına gəldi. Bəy faytondan düşdü.– “A kişi, sən nağarırsan?” Dedi, sən mənim balamı xilas eləmisən. Bəy çıxartdı civinnən bir kisə pul verdi, dedi, ala, uşağına paltar alarsan.

Belə rəhmli bəy olub.

III mətn

Onun faytonçusu vardı, Aşıq Musa idi. O, bir dəfə söhbət elədi. Dedi, bir dəfə Kərim bəy mənə dedi ki, məni Yevlağa neçə saata çatdıra bilərsən? Dedim, bəy, dörd saata. Dedi, yox Musa, bu gejdi. Dörd dənə yaxşı atı faytona qoşdum, iki saat neçə dəyqəyə bunu çatdırdım Yevlağa. Nikolayın qızı gəlmişdi. Olar perronda hərrəndiyi yerdə mən beş-altı dəfə yannarınnan keşdim, hər dəfə bəy öz səxavətin göstərmək üçün çıxardıb mənə qızıl pul verirdi. O pulnan mən sora getdim bir camış aldım. Camışı bir gün yoldaşım sağanda bəy onu gördü. Dedi, Musa, bu nədi belə? Dedim, bəy, sən verən pulnan camış almışam. Maa dedi ki, o camışı sat. Mala baxannara dedi ki, gündə buna nə qədər lazımdısa, süd verin. Heylə səxavətdi olubdu.

IV mətn

Kərim bəyin yası düşəndə gedirmiş Qaladan molla gətirirmiş. Ağdamın Xıdırlı kəndində Şəmşəddin kişi vardı, onun atası Hüsöyn əfəndi olub. Hüsöyn əfəndi ilə Çələbilərdən Əhməd əfəndi İstanbulda bir oxuyub gəliblər. Kərim bəy də burdan furqonu yolluyurmuş, gedirmiş Qalaya ordan molla gətirirmiş. Bir gün belə, beş gün belə. Bir gün Kərim bəyin yaxın qohumu ölmüşmüş. Əhməd əfəndi deyir, mən də gedim Kərim bəyin yasına. Gələr oturar burda, nətər Qurandan hədis eliyərsə, Kərim bəy məhətdəl qalar. Deyər, mənim ağlım hardadı? Burdan Qalaya adam yolluyuram, gedir ordan molla gətirir. Bu kişi alimdi ki. Onnan sora Kərim bəy nə qədər burda yaşıyıbsa yas məclisinə Əhməd əfəndini gətirib.

63. 
    ADIGÖZƏL BƏY
    

Burda bəyzadalar kəndi oluf, Göyüşdünün yuxarısında yerrəşirdi. Orda Murad bəy adında bir adam oluf. O da Qazax tərəfdən gəlif. O, Mollaisələrə, Gərşatdara, Bəyzadalara, Göyüşdüyə, Xəlilağalıya, Ağalıya bəylik eliyif, devlət rüsumun verif. Şuşada knyazdıx yaradılır. Bəylər Şuşada iclas keçirillər. Knyaz göstəriş verif ki, dövlət rüsumları rusca aformut olunuf Maskvaya getməlidi. Murat bəy deyif ki, Göyüşdü zonasında rusca bilən adam yoxdu, mən hardan alım? Tərtər rayonunda Mamoy ağa oluf. Boyəhmətdinin o tərəfinnən o, arx çəkdirif. Mamoy ağa deyif ki, mən saa mirzə verərəm, sən narahat olma. O vaxdı imkannı adamlara bəy deyillərmiş. Gəncənin hansısa kəndində bəyin bir oğlu Tiflis gimnaziyasını qutarıfmış. Mamoy ağanın bajısı oğluymuş, adı da Adgözəlmiş. Onu Murad bəyə mirzə verir. Bir müddət işdiyillər. Maskvada bəylərin qurultayı çağrılır. Murat bəyin də o vaxdı deyilənə görə, doxsana yaxın yaşı varmış, həm də mövhumatı adammış. Bu deyir, a bala, mən ora gedəmmərəm, sən get. İndi gərək vəkalət verəydi da. Vəkalətsiz-zadsız Adgözəl bəy gedir Maskvıya. Orda öz adıynan qeydiyyatdan keçir. Qurultay qutarannan sora bulara bəylik tamğası verillər. Başına əmmamə qoyullar, boynunnan orden asıllar, belinə qurşax bağlıyıllar. Bu sənətnən bunu verillər Adgözələ. Evə gələndə dədəsinə deyir, bəs belə-belə. Deyir, a bala, sən ora mirzə gedifsən. Bəyin gərək varidatı olsun, torpağı olsun, mülkü olsun. Sən nə danışırsan? Olar qoçax adamlardılar, səni öldürəjəhlər. Mən bu işə qarışammaram, dayın bilər. Səni ora çıxardan dayındı, get dayının yanına. Gəlir Mamoy ağanın yanına. Mamoy ağaynan söhbət eliyir. Mamoy ağa da qalır belə. Faytonnan gəlillər Bəyzadalar kəndinə – Murad bəyin yanına. Deyillər, əşi, hal-qəzyə belə oluf. Bu gərək vəkalət aparaydı, aparmıyıf. Öz adıynan aformut olunuf, tamğanı, filanı bunun adına veriflər. Bəy də yaşdı adammış. Deyif, elə bəy olsun da bu. Deyir, əşi, bunnan bəy olmaz, sənətdər uyğun gəlməz. Deyillər, onda belə eliyək, heç bunun üsdünü ağartmıyax. Sən öz işində ol, bu da öz işində. Açot da gedəndə Adgözəl bəyin adınnan getsin. Bir on ilə yaxın belə işdiyiflər. Sora Murad bəy xəsdələnir. Mamoy ağanı çağırır. Deyir, mənim vaxdımdı, mən öləjəm. Mən ölənnən sora mənim qohum-əqrabam bunu öldürəjəh ki, bu satqınnığ eliyif. Alpoutda İsfəndiyar xozeyn oluf. Deyir, İsfəndiyar xozeyinnən danışmışam, atmış hektar yer verif ordan. Sən buna orda ev tikdir, bu getsin ora. Mən sağkən bu getsin orda mərkəzləşsin. Mamoy ağa da, – indi balnisya eliyiflər, – fransadan injiner gətirif buna yaxşı ev tikdirif. Tikdirənnən sora Adgözəl bəy köçüf ora, başdıyıf orda bəyliyə. Bu həm savatdı adamdı, həm də cavan adamdı da. Yevlaxnan Şuşa arasında poşt açıf, çox məşhur işdər görüf. Aşağıda yataxlar oluf – boş yerlər, oları zəbt eliyif ki, mənimdi. 90-cı ildən 14-cü ilə qədər bəylik eliyif.

Bala Göyüşdünün o tərəfi meşə oluf. Adgözəl o meşəni özünə quş qoruğu elan eliyif ki, qonax-zad gələndə tazıynan, tulaynan gedələr orda ov eliyələr. Bir müddət belə olur.

Bala Göyüşdüdə Xəlil müəllim var. Onun babası malları aparıf meşədə otarmağa. Bəyin qoruxçusu kişini döyüf, kişi qaçıf gəlif evə. Onnan da ölüf. Kişi ölənnən sora fikirrəşillər ki, bəy nağarır? Camaatın örüşüdü. Bozaxlarda Balədə oluf, üç adam göndərif: Birini Bala Göyüşdüdən, birini bozaxlardan, birini də hüsöynalılardan. Deyif, gedin bəydən xayiş eliyin, camaata dəyməsin. Camaat malını otarır da, əkmir, biçmir, bir şey eləmir. Bular gedillər. Bəyin orta evi var. Evdə oturub arvadıynan söhbət eliyirmiş. Arvadı da rusuymuş. Bular da bir soyuxlu günü, şər basanda atdı gediflər. Binanın ətrafına belə hərrəmə çinar ağacı əkif. Göyüşdüdən Eyif kişi oluf. Əlində əlcək oluf. Əlcəyi çıxardıf qoyuf ağacın haçasına, atı bağlıyıf, girif bəyin yanına. O da ötkəm adam oluf. Deyir, köpəyuşağı, sizi kim buraxdı? Bunun Niyaz addı nökəri oluf. Hava soyux imiş, girif evinə, buların gəlməyinnən heç xəbəri olmuyuf. Bəy deyif, mənim üsdümə niyə gəmisiniz? Deyif, a bəy, hirsdənməginən, sənin üsdünə xayişə gəlmişik. Arvada ruscan deyif ki, tüfəngi maa gətir. Arvad qapıdan girmək isdiyəndə arvadın qılçasınnan atıflar, bəyin də təpəsinə atıflar, atı minif gəliflər.

Xəbər veriflər ki, bəs bəyi atıflar. Hökumət adamları tökülüf gəlif, yoxluyuflar. Bir də görüflər ağacın arasında ağ yunnan toxunma əlcək var. Əlcəyin üsdündə qara yunnan Eyif kişinin adı yazılıf. Deyiflər, bu Göyüşdü Eyifdi. Balədə də Gəncə qubernatorunun səlahiyyətdi nümayəndəsi imiş. Bunu çağırıllar ki, sənin ərazində bəy atılıf. Deyif, taparam, tutaram. Eyif kişi qaçıf. Hökumət bir müddət axtarış eliyif. Göstəriş veriflər ki, Eyif kişinin arvat-uşağı sürgün edilsin, malı-dööləti də müsadirə olunsun. Bozaxlarda Qazanpapağ oğlu Məhəmmət adında bir nəfər adam oluf. Qazanpapağ oğlu gəlif Eyif kişinin arvadını, uşağını, malını-döölətini yığıf aparıf. O da qoçax adammış, buna girəmmiyiflər. Helə oluf Eyif kişinin arvad-uşağını apara bilmiyiflər. Birinci dünya müharibəsi başdıyanda bular tamam yaddan çıxır. Rusiya baydağın sancannan sora Eyif kişiyə, Fərəcə bəyi öldürən adam kimi partbilet verillər.

64. 
    HACI AVAS
    

I mətn

Bəhlul kişi mənə söhbət elədi ki, mən Hajı Avas oğlu Məhəmmədnən dosd oldum. Özü Zarıstıdan idi. Dedi ki, Şuşaya getdim ki, yemək yeyəm, çay içəm. Gördüm ayə, yeməkxanda o qədər adam var, gülüşüllər, yeyillər, içillər. Yemək yedim, pul verəndə yeməkxananın yiyəsi dedi ki, pul lazım döyül. İsrar eliyəndə dedi, çölə çıx. Çölə çıxdım ki, qapıya loha vuruluf. Yazılıf ki, üş gün-üş gecə kim burda nə yeyib-içsə, Qılışdı Savalan bəy pulun verəjək. Onnan sora dedim, ə, sən öl, gedib onnan dosd olajam. Atı mindim gəldim Bərdəyə. Çıxdım Ləmbərana. Hajı Avası soruşdum, dedilər, o görükən yataq Hajı Avas oğlu Məhəmmədin yatağıdı. Getdim Məhəmmədnən dosd oldum.

II mətn

Hajı Avasın üç min, beş min ana qoyunu varmış. Dööləti elə bir ay dağa axırmış. Onun çobanı maa söhbət elədi. Dedi ki, mən quzuya gedirəm. Ağdamdan bəri yol gedəndə gördüm ki, ağ yabılı cavan bir oğlan gəlir. Salamməlöykü, əlöykətsalam. Dedi ki, kimindi bu quzu? Səkgiz yüz, minə qədər quzudu. Quzu həmişə geridə gedər, ağır gedər. Dedim ki, Hajı Avasındı. Bir az bizim yanımızda durdu, dedi, ə, bu Hajı Avas nə yaman varrıdı. Atın sürdü çıxdı getdi. Gedər Kəngərliyə çatmamış görər ki, ana qoyun gedir. Üş minnən artıq ana qoyundu. Deyər bu qoyun kimindi? Deyəllər, Hajı Avasındı. Atı bir də sürər. Kəngərlidən çıxanda görər erkək sürüsü gedir. Erkək sürüsü həmişə qavaxda gedir axı. Deyir, bu sürü kimindi? Deyillər Hajı Avasındı. Düşür atın yüyənini bağlıyır üsdünə, g..ünə bir şallax vurur. Deyir, bu da olsun Hajı Avasın. Deyillər ə, yekə oğlansan, atını niyə buraxırsan? Deyir, canın üçün, atı minmərəm. Özü də sizdən əl çəkmərəm, siznən gedəjəm. Deyiblər, hara gedirsən? Deyir, dədəmnən nənəm dağdadı, oların yanına gedirəm.

Gedillər Taxtabaşına çıxıllar. Hajı Avas da dağda öy tikib orda oturubmuş. Qoyun çıxıb Taxtabaşına. Gəlib görür ki, sürünün içində bir ağ yabı var. Deyir, o ağ yabı kimindi, nə gəzir sürünün içində? Deyillər bu oğlanındı. Deyir, qəşəng oğlan, bir yanıma gəl görüm. Hardansan? Deyir, Ağcabədinin ovşarınnanam. Deyir, bəs nə gəzirsən burda? Deyir, atam-anam dağdadı, onnarın yanına gedirəm. Deyir, bəs o atını niyə buraxmısan? Deyir, nə bilim. Çobanın biri deyir, ağa, atı buraxdı ki, bu da olsun Hajı Avasın. Dedi, dosdam sənnən. Otdux yemək-işmək gətirdilər. Yedik-işdik. Hajı Avas dedi ki, durun bir dənə saz erkək tutun gətirin bura. Məmmədqulu kişi deyir, bir saz erkəyi mən tutdum. Dedi, dörd ayağın da bağlıyın, verin qujağına. Dedi, apar bunu bu axşam ata-anana kəs, yesinnər, denən ağam göndərdi. Amma qoyun qırxımında mənim yanımda ol. Qoyun qırxımınnan bir həftə qabax oğlan gəldi. Qoyunun ayaxlarını bağladı yıxdı, on-on beş gün oğlan qoyun qırxdı. Deyir, dedi, oğul, havaxt gedəssən? Dedi, havaxt icazə versən, o vaxt gedəjəm. And olsun Allaha, bir sabah gedəndə Hajı Avas iyirmi səkgiz xam şişək ayırtdı. Dedi, Məmmədqulu, get iki dənə qoş gətir, cüt olsun. İyirmi səkgiz damazdıx, iki qoçu verdi oğlana. Dedi, oğul, bu barmağımı görürsən (çeçələ barmağını göstərir – top.), babalı boynuna haram qatsan. Götür apar, sən mənnən varlı olmalısan. Oğlan, deyir, götdü heyvannarı apardı.

Hajı Avas bax belə kişi olub. Savalan bəy də onun qardaşıdı. Bəyliyi Hajı Avasa verəndə deyib mən onu götürmürəm, balaca qardaşım götürsün. Oların da əsli iranlı olub.

65. 
    SAVALAN BƏY
    

Burda Savalan bəy olub, dağda da Soltan bəy. Soltan bəynən Savalan bəy qudadı. Savalanın bajısı Rübabə xanım Soltan bəyin qardaşı Zülü bəyə gedib.

Bir gün Savalan bəy sabah-ertə deyir, gedirəm Soltangilə çay içəm. Soltan bəyin arvadının adı Sımavardı. Olar gəlib yerrəşiblər Xanağalıda. Soltan deyib çay qoyginən Savalan gəlibdi. Arvada deyib, arvad, iki arpanı yu, çayın içinə tulla. O çox çaybazdı, onu yoxluyajam mən. Arvad iki arpanı yuyub, tulluyub çayın içinə. Çayı dəmliyif. Oturuf söhbət eliyiflər. Soltan bəy deyir, çay dəmlənifdi, bir çay içək. Deyib, içək. Savalan bəy özü də çayı isdi-isdi içirmiş, istəkan-nəlbəkiyə tökməzmiş. İstəkanı götürüb ağzına vurub qoyur yerə. Soltan bəy deyir ki, Savalan, axı sən çay içənsən, niyə işmədin? Deyir ki, at arpanı kəsmədi. Əlin vurub kürəyinə deyib ki, sənnən qohumam, qardaşam, dosdam ey sənnən. Deyib, Sımavar, çayniki boşalt gətir bura. Çaynikin için töküblər padnosa, baxıblar ki, iki apra var. Deyir, səni yoxlamağ üçün iki arpanı mən saldırmışam ora. Savalan bəy deyir, canın üçün, gözümnən görmədim, amma ağzıma dəyəndə bildim arpa var burda.

66. 
    İSFƏNDİYAR XOZEYN
    

İsbəndiyar xozeyn burda mator qoyuf. 1938-ci ilə qədər mator işdiyirdi, Kürdən su çəkirdi. İşdədənin də hamısı qıraxlı idi, o taylı (Ağdaşın Kürqırağı kəndlərini nəzərdə tutur – top.). 38-ci ildə rusdar böyük mator qurdular, ondan sonra əvvəlki mator ləğv olundu.

Rus bura 20-ci ilin payızı gəlib. Olar gələnnən sora İsbəndiyar xozeyn burdan qaçıb. İsbəndiyar xozeynin burda anbarı olub, amma öyü Alpout kəndində olub, bişmiş kərpişdən alt-üst öy idi. GEPO Abdullayev dəsdəsiynən gedib ki, İsbəndiyar xozeyni tuta. İsbəndiyar xozeynin böyük bağı vardı. İsbəndiyar xozeyn bularnan görüşür, yerə gəvə-zad döşüyür ki, bular otursunnar. Deyib ki, oturun, mən yemək-işmək hazırradım. Çıxır yuxarı, bulara çay gəlir. Avdullayevin dəsdəsinin içində İsbəndiyar xozeynin bir dosdu olub. Dosdu buna qandırıb ki, yemək-işməkdən sora səni götürəjəklər. İsbəndiyar nökərə deyib ki, atı rahla. Tolada iki atı varmış: biri kəhər at idi, biri ağ yal at. Nökər atı rahlıyır. Binanın da günbatan tərəfə iki dənə qladoru var (mən oraların hamısına gözümnən baxmışam). Nə götürəjəksə götürüb bağlatdırıb ata. Nökər atı çıxardıb o tərəfə. Abdullayevin dəsdəsi də bağda oturub. Çörək gələndə Abdullayev deyir, İsbəndiyar düşsün gəlsin bura da. Deyillər, İsbəndiyar yoxdu. Bir az fikirrəşib deyir, baxın görün nəynən gedib o. Deyiblər ki, atnan. Nökəri çağırıblar, deyiblər ki, hansı atı minib? Deyib, ağ yalı. Bunun dosdu çıxardıb saatına baxıb, deyib ki, İsbəndiyarın bizim yanımızdan çıxdığı az qala bir saat olar. Onda İsbəndiyar bu saat olar Daşburunda. İsbəndiyar heylə aradan çıxıb gedir İrana, amma arvadı qalıb burda.

İsbəndiyar gedib fikirrəşir ki, mən gəldim, arvad qaldı. Gedib orda bir oğlan tutub, deyib oğul, səni elə saxlıyajam da nətəri. Get gör mənim ayləmi gətirə bilirsən. Otuz yeddinci ilə qədər irannılar gəlib gedirdi bura. Oğlan gəlib bura, nə qədər çalışıb mümkün olmuyub. (Molla Əhməd kişi vardı, bunu mənə o söhbət elədi). Qayıdıb gedib. Deyib ki, orda gənəşdim, ağa, dedilər, mümkünü yoxdu. Öz arvadın olsa apararsan, özgə arvadını aparammazsan. Deyib bala, icazə verirəm, get kəbini kəsdir özünə. Oğlan bir də qayıdıb gəlib bura. Gələnnən sora arvadın kəbinini kəsdirir özünə. Molla Əhməd kişi kəbini kəsir. Altı-yedi aydan sora oğlan deyir, mən köçüb gedirəm. Deyiblər, ixtiyar sənindi. Gətirib arvadı verir İsbəndiyara. Deyir, bu sənin arvadındı, mənim də bajımdı. Heylə olub arvadını da aparır.

67. 
    QURBANƏLİ XOZEYN
    

I mətn

Qubranəli xozeyn Xanqaraqoyunnudan oluf. O çox insaflı adam oluf. Onun burda meşəsi vardı. Onun altı otağı vardı, üçü altda, üçü üsdə. Sovet gələndə onun evin əlindən alıb məktəb etmişdi. İnsaflı adam idi. Birinə pul lazım olurdu, gedirdi bunun qapısına. Deyirdi, ə, orda durma, bəri gəlginən. İki dənə pilləkəni vardı, biri dolayı çıxırdın, biri də düz pilləkən idi. Deyirdi, mənə heş-zad demə, gəl hələ. Aşbazı vardı onun, Nəsib kişi. Çağırırdı nökərlərini, deyirdi, bu kişi ev tikdirmək isdiyir, buna beş dənə ağac lazımdı. Ağaclara nişana qoymuşam, get o ağacları gösdər kəssin aparsın. Kəsdirirdi verirdi. Biri də pula gəlirdi, heç soruşmurdu nə qədər pul lazımdı. Soruşur nədən ötəri pul lazımdı? Deyirdi, xozeyn sağ olsun, bunnan ötrü gəlmişəm. Əlini atardı, heç baxmazdı nə qədərdi, deyirdi, apar. Deyirdi, xozeyn, bu çoxdu. Deyirdi, götür get.

Əl tutan adam olub. Balqona çıxarmış yolnan keçən adam olanda deyirdi, ə, burdan gəl. Çağırırdı, yedirdirdi, içirdirdi, yola salırdı.

Camaat dağa gedəndə bir qadın burda qalıbdı. Atı sürüb qabağına. Deyib, bu uşağ niyə burda qalıb, dağa göndərməmisən? Deyib, xozeyn sağ olsun, vallah, nə bilim. Deyif, utanma, de görüm. Deyif, unum olmadı. Dəyirmanı vardı. Deyif, arabanı qoş gəl. Üç yüz kilo unu arabaya yığmışdı. Demişdi, uşax burda qalmasın, göndər dağa. Bir nəfər adamı qoymazdı aranda qala, hamını göndərərmiş dağa. Camaatı qaratikan kimi qoruyan adam oluf.