AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi l'ƏLSƏFƏ VƏ Sİyasi-HÜquqi TƏDQİqatlar institutu
Yüklə 4.08 Mb. Pdf просмотр
|
| AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI l'ƏLSƏFƏ VƏ SİYASİ-HÜQUQİ TƏDQİQATLAR İNSTİTUTU «POLİTOLOGİYA» ŞÖBƏSİ İBRAHİM MƏMMƏD OĞLU AĞAYEV MÜASİR ŞƏRAİTDƏ AZƏRBAYCANDA MİLLİ-ETNİK PROSESLƏR M on oqrafiya A M E A -n ın Fəlsəfə və S iy asi-H üquqi T ədqiqatlar İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur (p ro to k o l № 7 « 03 » iyul 2006-cı il). Elmi redaktorlar: tarix elmləri doktoru, professor İQomörşah CAVADOV fəlsəfə elmləri doktoru, professor Əlikram TAĞIYEV Rəyçilər: fəlsəfə elmləri doktoru, professor Vəli HƏBİBOĞLLİ fəlsəfə elmləri doktoru, professor Cahangir MƏMMƏDOV İbrahim Ağayev. «Müasir şəraitdə Azərbaycanda milli-etnik proseslər», Bakı, «MBM», 2006, 180 səh. Monoqrafiya müasir Azərbaycan cəmiyyətində milli-etnik pro blemlərin tədqiqinə həsr olunmuşdur. Müəllif Azərbaycan reallıqla rından çıxış edərək milli-etnik prosesləri və onların tənzimlən məsin-:, dövlətin milli siyasətinin prioritet məsələsi olduğunu araşdırmar- qarşısına məqsəd qoymuşdur. Kitab elmi işçilər, tələbələr və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tu tulmuşdur. ISBN 9952-29-058-5 © İ.M.Ağ-ıyev MÜNDƏRİCAT Giriş
................................................................................. 4 I Fəsil. Azərbaycanda etnosiyasi proseslər və onların sə ciyyəvi xüsusiyyətləri.........................................................15 1.1. Etnosiyasi proseslərin mahiyyəti................................ 15 1.2. Azərbaycanda etnosiyasi proseslərin səciyyəvi cəhət ləri
........................................................................41 1.3. Azərbaycanda milli azlıqların və azsaylı xalqların in kişaflarının sosial dinamikası və xarakterik xüsu siyyətləri ....................................................................65 II Fəsil. Milli-etnik problemlərin nizamlanmasının siyasi- hüquqi aspektləri............................................................... 90 2.1. Milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının təmin olun ması xüsusiyyətləri....................................................90 2.2. Milli-etnik proseslərdə münaqişəli vəziyyətlər və on ların aradan qaldırılması yolları .............................. 109 2.3. Milli dövlətçilik ideyası - milli maraqların təminatı kimi
..........................................................................130 Nəticə .....................................................................................161 Əlavələr ...............................................................................166 Резюме ................................................................................170 Summary ................................................................................172 Kitaba verilən rəylər................................................................. 173 3 Bu kitabı görkəmli alim, qayğıkeş itısan, unudulmaz müəllimim, professor Q Ə M Ə R ŞA H C A VADO VUN əziz xatirəsinə ithaf edirəm________________ G İR İŞ
«Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun gözəl təbiətini nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla yanaşı respublikanın ən başlıca sər vətlərindən biri, bəlkə də ən başlıca sərvəti qə dimlərdən bu torpaqda yaşayan, öz taleyini, öz həyatını bu torpağa bağlayan, müxtəlif millət lərdən olan, müxtəlif dinlərə etiqad edən adamlardır. Ölkə nə qədər çox xalqı birləşdir sə, bir o qədər çox zəngin olar.» Heydər Əliyev Təqdim etdiyimiz monoqrafiiyada milli-etnik proseslərin mahiyyəti, Azərbaycanda bu proseslərin xüsusiyyətləri və onların tənzimlənməsi istiqamətində aparılan siyasət, bu sahədəki problemlər elmi şəkildə təhlil olunur. Müasir dövr iqtisadi ziddiyyətlərlə, sinfi və
milli qarşıdurmalarla, siyasi-mənəvi problemlərin kəskinləşməsi ilə xarakterizə olunur. Müasir dövrün qlobal problemləri içərisində etnik proseslər xüsusilə seçilir. Çünki dövrün sosial- siyasi ziddiyyətlərinin ən ağır yükünü də məhz onun mərkəzində dayanan müxtəlif millətlər, xalqlar və etnoslar çəkməli olurlar. Problemin aktuallığını doğuran başlıca səbəblərdən biri budur ki, keçmiş SSRİ-də və eləcə də Azərbaycan SSR-də etnik proseslərin öyrənilməsinə lazımi diqqət yetirilməmiş, bu proseslər elmin müstəqil bir problemi kimi deyil, əsasən sosial- 4 tdü a s ir şəraitdə Azərbaycanda m illi-e tn ik proseslər sinlı pıoblemlərin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilmişdir. Bu da milli məsələlərin həlli sahəsində bir sııa nöqsanlara yol verilməsinə səbəb olmuşdur. Tədqiqat işinin aktuallığı bir də ondan irəli gəlir ki, keçmiş SSRİ əıazisində və dünyanın bir sıra regionlarında etnik münaqişələrin kəskinləşdiyi, bu münaqişə zəminində milyonlarla insanın evsiz-eşiksiz qaldığı, məcburi köçkün və qaçqın vəziyyətinə düşdüyü, insanların milli əlamətə görə bir- birini öldürdüyü və bir-birinə düşmən kəsildiyi hazırkı şəraitdə millətlərarası münasibətlərin öyrənilməsinə maraq
xeyli artmışdır. Təcrübə göstərir ki, etnosiyasi problemlərin dərindən elmi şəkildə öyrənilməməsi, onların psixoloji, sosioloji, politoloji cəhətdən qarşılıqlı əlaqələrinin aşkara çıxarılmaması millətlərarası münasibətlərin çox mürəkkəb daxili və xarici ziddiyyətlərinin hələ də dərindən açıqlanmamasına səbəb olmuşdur. Deməli, bu problemlərin kompleks şəkildə öyrənilməsi, oııLııııı vaxtında həll edilməsi və düşünülmüş milli siyasətin həyata keçirilməsi nəticəsində milli ziddiyyətlər kəskin xarakter almaya bilər. Dünyanın bir sıra regionlarında və eləcə də keçmiş SSRİ məkanında bu kimi ziddiyyətlərin özünü qabarıq şəkildə göstərməsi bir sıra obyektiv və subyektiv amillərlə bağlıdır. Fıkıiınizeə, cəmiyyətin demokratik ənənələrinin, siyasi
mədəniyyətinin aşağı
olması və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatlarının zəif fəaliyyəti və digər amillər buraya daxildir. M övzunun aktuallığını şərtləndirən amillərdən bin də budur ki, m illətlərarası m ünasibətləri, bu sahədə m eydana çıxan problem ləri öyrənm ədən onların
həll edilməsinə S İbrah im A ğayev məqsədyönlü təsir göstərmək qeyri-mümkündür. Bu cəhətdən cəmiyyətdə etnosiyasi proseslərin diqqətlə öyrənilməsi, demokratik inkişaf yolu tutmuş Azərbaycan Respublikasında bu sahədə mövcud vəziyyətin araşdırılması çox zəruridir. Tədqiqat işinin aktuallığı bir də onunla əlamətdardır ki, çoxmillətli respublika kimi Azərbaycanda millətlərarası münasibətlər sahəsində həyata keçirilən siyasətin diqqətlə öyrənilməsi, habelə ondan çıxarılan nəticələr ölkədə etnik proseslərin tənzimlənməsində faydalı ola bilər. Azərbaycan qədim
zamanlardan müxtəlif etnosların yaşadığı ərazilərdən sayılır. XIX və XX əsrlərdə də Azərbaycan özünün polietnik mənzərəsini qoruyub saxlamışdır. Elmi baxımdan öyrənilməsi, tədqiq edilməsi son dərəcə vacib olan Azərbaycanda milli-etnik proseslərin araşdırılmasına XIX əsrdə ilk təşəbbüslər olmuşdur. Həmin vaxtdan başlayaraq rus alimləri Azərbaycanda milli-etnik proseslərə aid xeyli tədqiqat aparmışlar. Bu dövrdə aparılan tədqiqatların böyük əksəriyyəti tarixi aspektdə olmuş, həmin vaxt çap olunmuş əsərlər təkcə öz dövrü üçün deyil, həm də bu gün Azərbaycanda etnosiyasi proseslərin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın etnik tərkibi haqqında bəzi məlumatlara M.H.Vəliyevin (Baharlının) “Azərbaycan” əsərində də rast gəlinir, lakin burada da həmçinin yalnız tarixi məlumatlar verilmişdir1. 1923-cü ildə yaradılmış «Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyəti»nin təşəbbüsü ilə Azərbaycanın ayrı-ayrı azsaylı
etnosları tarixi-etnoqrafık baxımdan öyrənilmiş, xüsusilə XX əsrin 20-40-cı illərində bu sahədə xeyli işlər görülmüşdür. Belə ki, B.V.Miller, Q.F.Çursin, A.N.Qenko, N.Q.Volkova və başqalarının yazdıqları elmi əsərlər, məqalələr bu baxımdan öz elmi əhəmiyyətini bu gün də saxlamaqdadır. Milli-etnik proseslərin öyrənilməsində bu tədqiqatların özünəməxsus əhəmiyyətinin olmasına baxmayaraq, bu alimlər də həmçinin öz tədqiqatlarını tarixi aspektdə aparmışlar.2 Son 50 il ərzində Azərbaycanda yaşayan müxtəlif etnosların tarixi, dili, məişəti, təsərrüfat həyatı rus və Azərbaycan alimləri tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Onlar öz tədqiqatlarında yeri gəldikcə milli-etnik proseslərə də toxunmuş, bu etnoslann ictimai həyatdakı rollarını düzgün və obyektiv təsvir etmişlər Belə ki, Y.D.Deşeriyev, Ş.M.Sədiyev, A.L.Qryunberq, Ə.Ə.İz- mayılova, V.Z.Piriyev, Q.C.Cavadov, R. Ə. Hüseynov, N.A.İbrahimov və başqaları Azərbaycanda yaşayan müxtəlif etnoslar haqqında maraqlı tədqiqat əsərləri yazıb çap etdirmişlər.3 2 Миллер Б.В. Таты, их расселение и говоры. Баку, Издание Общества Об следования и Изучения Азербайджана, 1929, 44с; Чурсин Г.Ф. Азербай джанские курды // Известия Кавказского историко-археологического ин ститута в Тифлисе. ТЛИ. Тифлис: 1925; Генко А.Н. Сообщение о резуль тате поездки в Хиналуг // Бюллетень Кавказского историко- археологического института в Тифлисе. Тифлис: 1928 № 1-3, 13 с.; Вол кова К.Г. Хиналыг // Кавказский этнографический сборник. VII. М.: 1980,221с. 3 Дещериев Ю.Д. Грамматика хиналугского языка. М.: Издательство АН СССР, 1959, 223 с.; Садиев Ш.М. Опыт исследования крызского языка (Автореферат докторской диссертации), Баку: 1972, 32 с.; Грюнберг А.Г Язык северо-азербайджанских татов. Л.: Издательство АН СССР, 1963, 212 с.; Измаилова А.А. Социалистические преобразования хозяйства, культуры и быта талышей: Автореф. канд. Диссертации. М.: 1964, 26 с.; П İbrahim A ğayev Sovet dövründə vaxtilə milli münasibətlərlə bağlı bir sıra maraqlı tədqiqat işləri aparılmışdır. Lakin bu tədqiqatlar şübhəsiz ki, sovet milli siyasətinin təsiri altında yazılmışlar. Bu gün həmin tədqiqatlar cəmiyyətdə gedən etnosiyasi prosesləri, millətlərarası münasibətləri obyektiv əks etdirmirlər. Bununla yanaşı, milli siyasət və milli münasibətlər sahəsində aparılan bu tədqiqatların üzərindən tam xətt çəkmək düzgün olmazdı. Bu tədqiqatlarda öyrəniləsi və gündəlik fəaliyyətdə nəzərə alınası bir çox problemlər bu gün də əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra R.Mehdiyev, Ə.Daşdəmirov, V.Abdullayev, Ə.Tağıyev, M.Şükürov, H.Orucov, V.Həbiboğlu, İ.Cəfərzadə, V.Arzumanlı, S.Xəlilov və bir çox başqaları milli siyasət, milli münasibətlər və etnosiyasi proseslərin inkişafı ilə bağlı tədqiqat işləri aparmışlar.4 Buduqlu (Piriyev) V. Buduq və buduqlular. Bakı: Sabah, 1994, 137s.; Ca vadov Q.C., Hüseynov R.Ə. Udilər (Tarixi-etnoqrafik tədqiqat). Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1996, 240s.; Ибрагимов H.A. Немецкие страницы истории Азербайджана. Баку: Азербайджан, 1995, 200 с. 4 Мехтиев Р.А. Межнациональные отношения на исходе XX столетия: проблемы теории и политики.Баку: Азернешр, 1995, 222 с.; Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan: Qloballaşma dövrünün tələbləri. Bakı: XXI-Yeni Nəşr lər Evi,2005, 464 s.; Дашдамиров А.Ф. Национальная идея и этничность. Баку: Азернешр, 2001, 154 с.; Orucov H. Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət. Bakı: Şərq-Qərb, 2001, 160 s.; Abdullayev V.İ. Millət ideyası: Siyasi aspekt. Bakı: Təbib, 1998, 43 s.; Tağıyev Ə.M., Şükürov M.A. Et- nopolitologiya. Bakı: Elm, 2000, 165 s.; Мехтиев Р.А. Межнациональные отношения: Анализ проблем и поиск решений. Баку: Азернешр, 1992, 260с.; Həbiboğlu V.H. Heydər Əliyev və milli siyasətimizin inkişaf istiqa mətləri // Dövlət idarəçiliyi: Nəzəriyyə və təcrübə, 2003 № 2, s.96-117.; Cə fərzadə İ. Millətlərin müqəddərat hüquqlarının ekstremist yozumu. Azər baycan XXI əsrin astanasında // elmi praktik konfransın materialları). 8 Azərbaycanda milli-etnik proseslərin öyrənilməsi istiqa mətində tədqiqat işinin aparılması zamanı, ölkə miqyasında müstəqil respublikanın həyata keçirdiyi milli siyasətin inkişaf xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Dünyanın əksər ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da uzun müddət milli siyasət lazımi səviyyədə aparılmamışdır. Bəzən milli siyasət dedikdə Azərbaycanda millətlərarası münasibətlərin məqsəd yönlü şəkildə tənzimlənməsi başa düşülür. Halbuki milli siyasət millətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsi siyasəti anla yışından çox-çox genişdir. Bu cəhətdən «Heydər Əliyev və Azərbaycanda milli siyasət» kitabının müəllifi, Azərbaycan Respublikasında Milli Siyasət Məsələləri üzrə dövlət müşaviri Hidayət Orucov ölkəmizdə müstəqillik şəraitində həyata keçirilən milli siyasətin mahiyyətini çox gözəl açmış, bu sahədə dövlətin düşünülmüş və ardıcıl siyasi kursunun həyata keçirilməsində Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin rolunu faktiki materiallara istinad edərək
göstərmişdir5 * * * . Tanınmış filosof, professor Ramiz Mehdiyevin «Millətlərarası münasibətlər: problemin təhlili və həlli axtarışı» monoqrafiyası da tədqiq olunan mövzu baxımından xüsusi maraq doğurur. Burada müəllif Azərbaycanda keçmiş sovet
________________________ M üa sir şəraitdə Azerbaycanda m illi-e tn ik p ro seslər 9 İbrahim Ağayev rejimi şəraitində millətlərarası münasibətlər sahəsində real vəziyyəti, buraxılmış qüsurları təhlil
etmiş, xüsusilə müstəqilliyimizin əldə olunması ərəfəsində ölkəmizdə bu istiqamətdə görülən işlərdən bəhs etmişdir. Müəllif bu problemin təhlilində maraqlı və respublikamızda həyata keçirilməsi vacib olan nəticələrə gəlmişdir6. Professor R.Mehdiyevin «XX
yüzilliyin sonlarında millətlərarası münasibətlər: nəzəriyyə və siyasət problemləri» monoqrafiyası da mövzunun işlənməsi baxımından böyük maraq doğurur. Kitabda postsovet məkanında milii sahədə baş verən hadisələrlə əlaqədar olaraq millətlərarası münasibətlərin nəzəriyyə və siyasət məsələləri nəzərdən keçirilmişdir7 Akademik Ə.Daşdəmirovun 2001-ci ildə nəşr etdirdiyi «Milli ideya və etniklik» monoqrafiyası da həmçinin mövzunun tədqiqi baxımından böyük maraq doğurur. Bu t)dqiqatın əhəmiyyəti ondadır ki, müəllif 80-ci illərin sonu və 90 cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi h disələri məhz etnosiyasi mövqedən təhlil etmişdir. Burada milli ideya və milli-etnik proseslərin qarşılıqlı təsiri məsələsinə geniş yer verilmişdir8. Milli siyasət, millətlərarası münasibətlər, eləcə də etnosiyasi proseslərin tədqiqində fəlsəfə elmləri doktoru, processor Əlikram Tağıyevin də əsərləri maraq doğurur. Onun «Etnik siyasət» adlı kitabında etnoslar və millətlər, etnonilli
I problemlər, etnik konfliktlər və onların aradan qaldırılması yolları haqqında söhbət açılır. Təəssüf ki, müəllif bu problemləri ümumi nəzəri şəkildə təhlil edir, Azərbaycan gerçəkliyi şəraitində etnik proseslərin araşdırılmasını qarşısına məqsəd qoymur9. Professor Ə.M.Tağıyevin «Milli ideya və milli ideologiya: problemlər və onların şərhi» adlı monoqrafiyasında isə ideologiya anlayışı, milli ideya problemi, milli hərəkatlar və onların genezisi, milli ideya və onun aprobasiyası və s. məsələlərlə yanaşı etnoslararası münasibətlərin xarakterinin təhlilinə də müəyyən yer ayrılmışdır10. Mövzunun tədqiqi baxımından prof. Ə.M.Tağıyevin M.A.Şükürovla birgə yazdıqları «İki əsrin qovşağında Azərbaycan: milli və
millətlərarası problemlərin həlli yollarında» monoqrafiyasını da qeyd etməliyik. Burada milli- etnik ziddiyyətlərin qlobal və regional aspektləri və s. problemlər nəzərdən keçirilmiş, etnik millətin siyasi millətə doğru inkişafı xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur11. Təqdim
olunan monoqrafiyanın tədqiqat obyekti
baxımından N.F.Şirinovanın yazdığı «Etnik birliklər və onların sosial fəlsəfi təhlili» adlı namizədlik dissertasiyası da az maraq doğurmur. Burada müəllif milli-etnik birliklərin hüquqi dövlətə və vətəndaş cəmiyyətinə keçid mərhələsində sosial inkişaf problemlərindən, polietnik cəmiyyətdə və
o cümlədən
________________________ M üasir şəraitdə Azerbaycanda m illi-e tn ik pro sesi ar 7Tağıyev Ə.M. Etnik siyasət. Bakı: İnam plüralizm mərkəzi, 1997, 28 s. '“Tağıyev Ə.M. Milli ideya və milli ideologiya. Bakı: Təbib, 2000. 11 Tağıyev Ə.M..Şükürov M.A. İki əsrin qovşağında Azərbaycan: milli və millətlərarası problemlərin həlli yollarında. Bakı: «Adiloğlu» nəşriyvaiı. 2004, 194 s. 11 Azərbaycan gerçəkliyi şəraitində onların yeri və rolu haqqında söhbət açır13. Göründüyü kimi,
tədqiqat problemi qeyd olunan
aspektlərdən öyrənilsə də, bütövlükdə bu mövzu
respublikamızda xüsusi
qaydada tədqiq
olunmamışdır. Azərbaycan alimləri tərəfindən bu mövzu tam halında işlənilməmiş, onun bəzi tərəfləri tədqiq olunmuşdur. Şübhəsiz ki, bütövlükdə belə bir problemin kompleks şəkildə tədqiqi, elmi-nəzəri baxımdan araşdırılması bir monoqrafiyanın imkanı xaricindədir. Ölkəmizin müstəqil dövlət kimi formalaşması, demokratik hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin yaradılması sahəsində qazandığımız mühüm nailiyyətlər bir daha Azərbaycan tədqiqatçılarından tələb edir ki, müasir şəraitdə respublikamızda milli-etnik proseslərin öyrənilməsinə öz diqqətlərini daha da artırsınlar. Monoqrafiyada qarşıya qoyulan əsas məqsəd müasir Azərbaycan cəmiyyətində milli-etnik proseslərin xüsusiy yətlərinin, milli azlıqların və azsaylı xalqların inkişafının sosial dinamikasının, bu proseslərin tənzimlənməsinin siyasi-hüquqi aspektlərinin tədqiq edilməsindən ibarətdir. Bunun üçün aşağıdakı vəzifələr irəli sürülmüşdür: - etnosiyasi proseslərin mahiyyətinin öyrənilməsi; - müasir Azərbaycan cəmiyyətində baş verən etnosiyasi proseslərin əsas mahiyyətinin və məzmununun təhlili; - Azərbaycan Respublikasında yaşayan azsaylı xalqların, milli azlıqların və etnik qrupların sosial-siyasi inkişaf dinamikasının öyrənilməsi;
__________________________________________________________ Каталог: front -> files -> libraries -> 2474 -> books books -> Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında books -> Bakı-2012 Elbrus Şahmar «Qusar beşiyim mənim» books -> Aparan yol kimi books -> Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil» books -> MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015 books -> Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ books -> A. M. Allahverdiyev m.İ. Bağirova books -> İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov books -> CZ £f azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ azərbaycan elmi-TƏDQİqat baytarliq institutu Поделитесь с Вашими друзьями:
|