AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 42.54 Mb. Pdf просмотр
|
- Навигация по данной странице:
- AZƏRBAYCANDA ELMİN İNKİŞAFI VƏ REGİONAL PROBLEMLƏR
- В Ö L M Ə L Ə U 7.
- Zəhmət Şahverdiyev, ismayıl Zeynalov.
- Elşən Hüseynov, Rafiq Rəhimov.
- Nadir Hüseynbəyli.
- Novruzəli Rəhimov.
- Ceyhun Mahmudov.
- Bəhram Həsənov.
- Etibar Məmmədov.
- Akif Bayramov.
- Mirmahmud Seyidli.
- I ləbib Hüseynov.
- Qara Mustafayev, Hüseyn Novruzov.
- Bəhruz Şəkuri, Akif Mərdanlı.
- Azad Məmmədli.
- Rövşən Həsənov.
- Elşad Ağayev.
- Almuq Abbasov, Məcnun Ağayev, Oruc Əhmədov.
- Məhbub Kazımov, Nazilə Mahmudova.
- Cavid Mustafayev, Rafiq
| AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NAXÇIVAN BÖLMƏSİ İ ,
-------- ---------------- — "
^
— - = - ■ ■ ■ ■
- ■
■
' ■ =
İNKİŞAFI VƏ REGİONAL PROBLEMLƏR В а к ı - «Nurlan» - 2005 ftzdr6ayjan M illi ‘Elmbr Äfademiyasınm 60 illiyind fıəsr olunur Redaksiya heyəti: İsmayıl Hacıyev, İsa Həbibbəyli, Əbülfəz Quliyev, Tariyel Talıbov, Vəli Hüseynov, Əliəddin Abbasov, Hacı Qadir Qədirzadə, Qulu Həziyev, Rəcəb Rəhimli. Azərbaycanda elmini inkişafı və regional problemlər (28 fevral - 1 mart 2005-ci il taırixdə keçirilmiş elmi konfransın material ları). Bakı, «Nurlan», 2005. - 632 səllı. 4602000000 ^ ------------Qnfl1 nəsr
- 098 - 2005 © «N urlan», 2Ю05
MÜNDƏRİCAT PLENAR İCLAS ismayıl Hacıyev. Müqəddəs elm məbədi............................... 11 İsa Həbibbəyli. Azərbaycan elminin baş qərargahı........... 19 Tariyel Talıbov. Naxçıvan MR ərazisində botaniki tədqiqatlar tarixi......................................23 Əbülfəz Quliyev. (50 ildə Naxçıvan MR dialekt, şivə və yer adlarının öyrənilməsi........................ 29 Əliəddin Abbasov. Azərbaycanda kimyanın iııkişal' istiqamətləri və XXI əsrə baxış................ 36 Qulu Həziyev. XX əsrdə Azərbaycanda astronomiya elminin inkişaf tarixi.....................................43 Asif Şirəliycv, Müslüm Cabbarzadə. Azərbaycanda iqtisadi araşdırmaların və elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsinin mərkəzi..........................46 В Ö L M Ə L Ə U 7. Tarix elmləri Qadir Qədirzadə. Qızılbaşlığm mahiyyətinə d air.................. 49 Fəxrəddin Səfərli. Naxçıvan imamzadəsinin kitabələri......... 56 Vəli Baxşəliycv. Naxçıvanın qədim tayfalarının ideoloji görüşləri........................................ 63 Eınin Şıxəliyev. Naxçıvanın problemli zonaya çevrilməsində böyük dövlətlərin maraqları.......................68 Musa Quliyev. Şükrulla Xan Kəngərli ilə bağlı araşdırmalar........................................ 74 Nəzakət Əsədova. Naxçıvan qəzasının iqtisadi-mədəni həyatında Kəngərlilərin rolu ...................79 Sara Hacıyeva. Naxçıvanın açıq muzeyindəki qoç və qoyun heykəlləri haqqında...........................84 Türkan Qədirzadə. Türkəçarə müalicə üsulu.........................89 Arif Əsədov. Naxçıvan MR ərazisindəki maddi-mədəniyyət abidələrinin öyrənilməsi tarixindən..................93 Zakir Rzayev. Nəlıəcirin orta tunc dövrü keramikası........... 96 Fizuli Ibrahimzadə. B.Şahtaxtınskinin publisistik fəaliyyəti.... 102 3
Zəhmət Şahverdiyev, ismayıl Zeynalov. Naxçıvanda məişət mədəniyyəti və onun təkmilləşdirilməsi...................................105 Həmzə Cəfərov. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanlı tələbə gənclərin ictimai-siyasi fəaliyyəti.................. 110
xarici siyasətinin əsasıdır.............................122 Elbrus İsayev. Böyük ipək yolu üzərində Naxçıvan şəhərləri........................................... 127 Nadir Hüseynbəyli. Naxçıvanda sovetləşməyə qarşı müqavimət hərəkatı.................................133 II. FƏLSƏFƏ, İQTİSADİYYAT VƏ HÜQUQ ELMLƏRİ Məmməd Rzayev. Müasir keçid dövrü şəxsiyyətinin formalaşmasının bəzi məsələləri................ 140 Rəcəb Rəhimli. Demokratikləşmə prosesində mərkəzi dövlət orqanları ilə yerli özünüidarəetmə orqanları arasında münasibətlərin tənzimlənməsi...............................................147 Novruzəli Rəhimov. Qloballaşma prosesinin mahiyyəti və bu prosesdə Azərbaycanın rolu.............. 152 Ağarza Rüstəmov. Bazar münasibətləri şəraitində kənd əhalisinin sosial müdafiəsinin iqtisadi mexanizminin mahiyyəti və onun əsas prinsipləri.......................................... 156 Ərəstü Iləbibbəyli. Azərbaycanın enerji resurslarının istifadəsində Böyük Britaniya şirkətləri m arasında tarixi rəqabət..............................160 Ceyhun Mahmudov. İnvestisİ 3 'a siyasəti və Azərbaycan iqtisadiyyatında xarici sərmayə............. 167 Həsən Məmmədov. İstehsal infrastrukturunun formalaşması və inkişafında demoqrafik amillərin rolu........................ 171
inteqrasiyasının zəruriliyi və əhəmiyyəti...........183 Əli Səfərli. Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində kənd təsərrüfatının səmərələliyinin yüksəldilməsi 4 187
Elçin İbrahimov. Sahibkarlıq münasibətlərinin mahiyyəti və iqtisadi münasibatlər sistemində yeri..........189 Rəhman Məmmədov. Aqrar sektorda məhsulun keyfiyyətinin və rəqabət qabiliyyətinin artırılması yolları.................................. 193 Səhət Həbibbəyli. Daxili bazarın tənzimlənməsində gömrük amili.............................................199 Mehriban Qasımova, iqtisadi artım və əhalinin rifahı - sosial-iqtisadi inkişafın əsas amili kimi...................................... 202 Məmmədcəfər Sadıqov. Hazırlıq iclasının nəticələrinə dair çıxarılmış xüsusi qərar............... 207 III. FİLOLOJİ ELMLƏR VƏ İNCƏSƏNƏT Məhərrəm Cəfərli. Məhəbbət dastanlarında şərti amil........... 212 Rafiq Babayev. Bədii dünyanın bulalı Şeyx Sənanı................ 217 Məhsəti İsmayıl. Əfsanələrdə mifik inamın təzahürü............. 222 Nazirə Əsgərova. Naxçıvan lətifələri və onların ideya-bədii xüsusiyyətləri............................................. 225 Yusif Səfərov. Bəzi nağılların tarixi kökləri............................229 Firudin Rzayev. Naxçıvan və onun ətraf bölgələrində qədim Sak türkləri................................................... 233 Kəmalə ismayıllı. Naxçıvan toponimlərinin tədqiqi tarixindən......................................242 Adil Bağırov. Naxçıvan ərazisində bəzi oykonimlərin mənşəyi haqqında............................................ 248 Nuray Əliyeva. Azərbaycan dilinin şahbuz rayon şivələrində cümlənin baş üzvləri..................... 253 Şirməmməd Quliyev. Dilçilikdə sahə nəzəriyyəsinə dair......... 258 Sədaqət Həsənova. Söz-cümlə (cavab cümləsi) və predikativlik........................................ 261 Fərqanə Kazımova. Akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun bədii yaradıcılığı.................................... 267 Aynur Cəlilova. Naxçıvan regionu əfsanə və rəvayətlərinin bədii xüsusiyyətləri..............;.......................273 Surə Seyid. Mirzə İbrahimovun Naxçıvanda ədəbi proses və mətbuatın inkişafında rolu............................ 277
5 Azadə Zeynalova. Güllü Məmmədovanın «Qarabəkir əfsanəsi» romanı..................... 283 Aypara Behbudova. Adil Babayevin lirikası və onun əsas xüsusiyyətləri................................... 288 Lütvüyyə Əsgərzadə. «İblis» - şərq mifologiyasının tipoloji həlli..........................................293 Nəzakət İsmayılova. Mədəni irsimizin güney qolu istiqamətində öyrənilməsi......................299 Əli Qəhrəmanov. Rza Təhmasibin teatr, kino və ' pedaqoji fəaliyyəti...................................... 304 Cəlil Vəzirov. «Vaqif», «Frhad və Şirin» pyesləri Naxçıvan səhnəsində........................................311 Rüxsarə Hüseynova. Azərbaycan xalq teatrında musiqinin rolu.......................................317 Mehriba n Sultan. «Yeni yol» qəzetində teatrşünashq məsələləri............................. 322 Gülnarə Qənbərova. Memarlıq və xalçaçılıqda naxış yaradıcılığının ortaq prinsipləri............. 328 IV. TƏBİƏT ELMLƏRİ Tariyel Talıbov, Abbas Dəmənabi. Cənubi Azərbaycanın Kiyaməki ərazisinin endemik və nadir bitkiləri............................................... 336 Varis Quliyev. Hibridləşmə yolu ilə yeni üzüm formalarının alınması.....................................339 Teyyub Paşayev. Naxçıvan MR lixenoflorası üçün yeni şibyə növləri................................................ 343 Ənvər İbrahimov. Naxçıvan MR ərazisində yayılan yabanı armud növlərinin fenoloji xüsusiyyətləri ....347 Seyfəli Qəhrəmanov. Naxçıvan MR-də yayılmış bir sıra yaşıl yosunlar................................... 350 Aydm Qənbərli, Rüstəm Rəhimov. Sənaye əhəmiyyətli bəzi bitkilərdə efir yağlarının toplanılma dinamikasının və yağ çıxımının təyini........... 354 Ramiz Ələkbərov. Naxçıvan MR briofiorasmm sistematik təhlili..........................................358 Arzu Məmmədov. H.Ə.Əlij'ev adına Ordubad Milli parkının ornitofaunas.............................. 362 6
Loğman Bayramov. Naxçıvan MR ərazisində yayılmış bəzi yerli alma sortlarmm biomorfoloji xüsusiyyətləri......................................... 368 Abbas İsmayılov. Gilançay hövzəsinin səhra və yarımsəhra bitkiliyi.....................................372 Pərviz Fətullayev. Naxçıvan MR şəraitində buğda bitkisinin müxtəlif sort və formalarının öyrənilməsi............................................... 376 • ____
Səyyarə Ibadullayeva, Tamaşa Nəzərəliyeva. Kərəvüzkimibrin bəzi yabanı ədviyyat bitkiləri haqqında...............................380 Orxan Bağırov. Naxçıvan MR ərazisində gilas və gilənarın sort müxtəlifliyinin tədqiqinə dair................ 385 Şəfiqə AJlahyarova. Tiilpan cinsinə daxil olan növlərin Nəbatat bağında toplanılması və biomorfoloji xüsusiyyətlərinin tədqiqi............................. 390 Günay Rüstəmova. Naxçıvan MR-in səlıləbkimilər fəsiləsi bitkiləri.........................................392 Aytən Vəlisoy. Naxçıvan MR-də yayılmış ardıç növlərinin biomorfoloji xüsusiyyətləri............................ 395 Zülfiyyə Salaycva. Naxçıvan MR-in Naxçıvan düzənliyi botaniki-coğrafi rayonunun süsənləri.... 397 Gültəkin Əliyeva, İlhamə Mustafayeva. Dərman təyin edilməsinin bəzi xüsusiyyətlərinə dair........ 403 Fərman Xudaverdiyev. Naxçıvan MR-də becərilən yerli və gətirilmə gavalı sortları...................... 410 İsmayıl Sadiqov. Naxçıvan florasının yeni taxıl növləri......... 412 Xanbala Rüstəmov, Naibə Əliyeva. Naxçıvan MR-də otlaq və biçənəklərin mühafizəsinə d air........... 416 Musa Piriyev. Andız bitkisinin biologiyası və əhəmiyyəti__ 421 Əli Məmmədov. Nalbənd ağacı Naxçıvanın gözəl bəzək bitkisidir............................................. 425 Daşqın Qənbərov. Arazboyu düzənlik zonasının epigey şibyələrinin indikatorluq xüsusiyyətləri ...429 Hamlet Nəzərov. Naxçıvan MR-də qoz bitkisinin bəzi bioloji xüsusiyyətləri.............................................. 432 İsmayıl Məmmədov. Naxçıvan MR-də xırdabuynuzlu heyvanların sarkosporidiozu................ 436 7
Etibar Məmmədov. Anoplosefalyatozlarm iribuynuzlu heyvanlarda yayılma xüsusiyyətləri....... 439 Mahir Məhərrəmov. Arazboyu maili düzənliyin arıkim ilərin in (hymenoptera apoidae) öyrənilməsi........................................... 442
növlərinin çoxillik inkişaf dinamikası.......... 446 Aqil Qasımov. Gavalı meyvələrini (laspeyresia funebrana Tr.) onun bioloji xüsusiyyətləri və entomofaqları........................................... 450
cinsləri və onların populyasiyaları....... 454 Elsevər Əsədov. Vərəmumun bioloji təsir mexanizminə dair.........................................458 Saleh Məhərrəmov. Naxçıvan MR-in müxtəlif zonalarında he İmin ilərin yayılmasının ekoloji xüsusiyyətləri.........................................463
səmərəli istifadə yollan......................... 466 Yavər Məmmədov. Ağqalxanh sümürtkən (Anisoplia leucaspis cast) böcəyi növünün Naxçıvan MR şəraitində generasiya xüsusiyyəti.................................471
öyrənilməsi vəziyyəti................................. 475 Həmid Fərəcov. Naxçıvan su anbarında ekoloji amillərin heyvanat aləminə təsiri................................. 480 Qara Mustafayev, Hüseyn Novruzov. Naxçıvan MR-də quşların sinekologiyasmm əsas göstəriciləri............................................. 485
tərkibinin öyrənilməsi və onlardan səmərəli istifadə yolları.............................................. 490
Respublikasında dağ və dağətəyi zonalarda eroziyaya qarşı m übarizə tədbirləri................ 496
KU-2x8 kationiti ilə Cu2+, Zn2f və Pb2+ ionlarının sorbsiyasmın tarazlıq xüsusiyyətlər və kinetikası............................................501 8
Bayram Rzayev, Rafiq Quliyev, Naibə Məmmədova. SnSz-AgNCb-IhO sistemindən AgıSnS^ tərkibli tiöbirləşmələrin alınma şəraitinin araşdırılması................................................ 507 Əhməd Qarayev. Parağaçay molibdenit filizinin kollektiv Flotasiyası.................................................. 511 Günel Məmmədova. İzobııtilen oliqomerlorinin alınması və onunla qatılaşdınİmiş M-10 yağının özlüliik indeksinin təvini......................................516 Məmməd Babanlı, Qorxmaz Hüseynov. TlJ-Te sistemi.......... 520 Şamil Mahmudov. Naxçıvan Ağdərə polimetallik konsentratı əsasında yeni, bir və çox nüvəli molibden karbon il klastcr birləşmələrinin sintezi və tədqiqi................................................. 522 Məmməd Ağasıyev. Naxçıvan MR ərazisində neft təzahürləri....................................... 527 Malikəjdər Ibralıirııov. Daı ıdağ mineral suyunun ürək-damar xəstəliklərində müalicəvi əhəmiyyəti;........................................ 535 Əlövsət Quliyev. Əylis kəhriz sistemləri, onların potensial imkanları.......................................540 Aygün Heydərova. Kəngərli rayonunun hidrogeoloji şəraitinə dair................................................544 Nazim Bababəyli. Orta Araz təbii vilayəti düzənlik landşaft kompleksində səhralaşma problemi......... 548 Əli Qurbanov. Naxçıvan MR ərazisində aqroirriqasiya eroziyası.............................................................553 Alonı Ələkbərov. Naxçıvan MR torpaqlarında radionuklidlərin hərəkti və miqrasiyası......556 Ceyhun Əsgərov. Gilançayın hidroenerji ehtiyatlan............... 560 Gültəkin Süleymanova. Naxçıvan MR-də dağ-çəmən landşaftının rekreasiya ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi..............................564 Etiqat Bektaşi. Naxçıvan Muxtar Respublikasında endogen mənşəli təbiət abidələri.................... 568 9
Azad Məmmədli. Məhdud üç cisim məsələsinin xüsusi həlləri haqqında......................................... 572 Tapdıq Hacıyev. Kiçik səyyar kornoqraf................................580 Əlövsət Dadaşov. Orbitlərarası ən qısa məsafənin tapılmasının bir həlli haqqında...................................... 583 Sadıq Vəliyev. Cırlaşan əmsalh eksponentlər sisteminin hilbert bazisliyi...............................................586 Rövşən Həsənov. Başlanğıc gərginlik yarımmüstəvi tiçün dövri məsələ (xüsusi elastiki potensiallar)............. 592 İbrahim Rüstəmov, Faıtma Hacıyeva. İbtidai siniflərdə tənlik qurmaqla məsələlər həllinin tədrisinə dair....................... 598
Elşad Ağayev. Bir elliptik tip tənlik üçün sərhəd məsələsi......603 Azad Novruzov, Sahib Əliyev. Riyazi analizdən praktik məşğələlər üçün çalışmaların seçilməsi prinsipi və onun didaktik əhəmiyyəti............ 608
2 Se<ı moııokristalmda valent və keçiricilik zonası iiçün deformasiya potensialı............................................... ...613 Almuq Abbasov, Məcnun Ağayev, Oruc Əhmədov. CuGdTe
2 , CusCrdTe 4 birləşmələrinin sintezi və əksolma spektrlərinin öyrənilməsi........... 616 Məmməd Hüseynəliyev. Horizontal bricmen üsulu ilə alnımış CulnJb monokristalının optik xassələri...........................................619
3 -Fe tipli monokristalının sintezi, elektronoqrafık və rentgenoqrafık tədqiqi.............................. 623 Nailə Qardaşbəyova. Polyar optik fononlardan səpilmə........ 625 Məhərrəm İbrahimov. İnfornıasiyaölçmə sisteminin əsas xüsusiyyəlləri haqqında......................627 Cavid Mustafayev, Rafiq Nəcəfov. Tədqiq edilən obyektlərdən informasiyanın alınması və toplanması ....630 V. FİZİKA, RİYAZİYYAT VƏ .ASTRONOMİYA ELM LƏ Rİ 10
İS M A Y IL H A C IY E V A M E A Naxçıvan Bölməsi MÜQƏDDƏS ELM MƏBƏDİ Azərbaycanda elmin, mədəniyyətin, ictimai-fəlsəfi fikrin inkişafında çox mühüm rol oynayan Milli Elmlər Akademiyası 60 ilə yaxın bir müddətdə şərəfli yol keçmişdir. Bu illərdə Azərbaycan elmi, təhsili və mədəniyyəti dünya elminə birbaşa inteqrasiya olunmaq imkanı qazanmış və həmişə cəmiyyətin inkişafına xidmət etmişdir. «Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 60 illik yubileyi haqqında» Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamda qeyd edildiyi kimi, bir çox sahələrdə alimlərimizin əldə etdiyi nəticələr elm aləmində öz layiqli yerini tutm uşdur1. Respublikamızda elmi-tədqiqat təşkilatları və idarələrinin formalaşması prosesi keçən əsrin 20-ci illərindən başlamışdır. 1923-cü ildə Elmlər Akademiyasının ilk özəyi olan «Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti» (ATTC) yaradıldı2. 1929-cu ildə ATTC təxminən akademiya struk- ____
• turuna malik olan Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İnstitutuna çevrildi3. Bu instituta respublikada mövcud olan bütün elmi idarə və təşkilatların fəaliyyəti birləşdirildi. 1923-cü ildə həmin institutun əsasında SSRİ EA Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan Şöbəsi (AzOZFAN) yaradıldı4. 1935-ci ildə isə bu şöbə SSRİ EA-nın Azərbaycan Filialına çevrildi5. SSRİ XKS-nin 28 yanvar6 1945-ci il tarixli qərarı və Azərbaycan XKS-nin həmin ilin 27 mart tarixli xüsusi qərarı ilə
Azərbaycan Filialı
əsasında Azərbaycan Elmlər Akademiyası yaradıldı7. Bu vaxt akademiyanın 4 bölməsi (geologiya-kimya elmləri və neft, fizika-texnika elmləri və neft, biologiya və kənd təsərrüfatı elmləri, ictimai elmlər)8, 16 elmi-tədqiqat institutu, 2 elmi-tədqiqat şöbəsi, 3 muzeyi, mərkəzi kitabxanası və respublikanın 4 regionunda elmi bazaları var idi9. Bu zaman Akademiyanın ilk heyəti də 11
formalaşır: 41 nəfər namizəddən 15-i Elmlər Akademiyasına həqiqi üzv seçilir. Onun ilk heyətinə M.Mirqasımov, O.Hacı- _ _ _ _ • bəyov, S.Vurğun, Y.Məmmədəliyev, M.Torçubaşov, M .İbra himov, M.Qaşqay, S.Dadaşov, Ş.Əzizbəyov, A.Qrossheym, İ.Yesman, Ə.Əlizadə, H.Hüseynov, İ.Şirokoqo- rov və M.Hüseynov daxil oldu10. Həmin ilin mart ayının 31-də Aka demiyanın keçirdiyi ümumi iclasda akademik M.Mirqasımov Azərbaycan Elmlər Akademiyasının ilk prezidenti seçildi11. 1945-1947-ci illərdə Akademiyanın prezidenti olan M.Mirqa- sımovun təşkilatçılıq bacarığı sayəsində respublikada elm və texnikanın müxtəlif sahələri üzrə fundamental və tətbiqi tədqiqatların genişləndirilməsi, texniki, neft-kimya, təbiət şünaslıq, ictimai elmlər, ədəbiyyat və incəsənət sahəsində aktual məsələlərin yaxın illərdə həlli üçün məqsədyönlü tədbirlər planlaşdırıldı. Sonrakı illərdə Respublika Elmlər Akademiyasına tanınmış elm xadimləri Yusif Məmmədəliyev (1947-1950; 1958-1961), Musa Əliyev (1950-1958), Zahid Xəlilov (1962- 1967), Rüstəm İsmayılov (1967-1970), Həsən Abdullayev (1970-1983), Eldar Salayev (1983-1997), Fəraməz Maqsudov (1997-2000) rəhbərlik etmişlər. 2001-ci ilin iyul ayından isə elm ocağına görkəmli alim Mahmud Kərimov rəhbərlik edir. 1945-1965-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyası 5 bölmədən. 22 elmi-tədqiqat institutundan, 2 sektordan, 3 muzeydən ibarət olmuş və burada 6 mindən artıq əməkdaş çalışmışdır. Elmi əməkdaşlardan 150 nəfəri elmlər doktoru, 300-ə qədəri isə elmlər namizədi olmuşdur. Həmin illərdə Akademiyanın 34 nəfər həqiqi üzvü, 25 nəfər müxbir üzvü olmuşdur12. Bu illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasına 6 dəfə (1945, 1949, 1955, 1958, 1959, 1962) seçkilər keçirilmiş, Azərbaycan elminin ən görkəmli nümayəndələri həqiqi və müxbir üzv seçilmişdir. 20 il ərzində Elmlər Akademiyasının maddi texniki bazası möhkəmlənmiş, əhatə dairəsi genişlən miş, yeni elmi-tədqiqat müəssisələri, laboratoriyalar, şöbələr, bölmələr açılmış, perspektivli elmi sahələrin inkişafına, 12
yüksək ixtisaslı kadr hazırlığına və elmi əlaqələrin artırıl masına ciddi diqqət yetirilmişdir. 60 illik tarixə malik olan Azərbaycan Elmlər Akademiyasının ən yüksək inkişaf dövrü ümummilli lider Heydər Əliyevin respublikaya rəhbərlik etdiyi illərə təsadüf edir. Bu elm ocağının yeni yüksəlişi məhz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. 70-ci illərdə Akademiya onun böyük təşkilatçılıq istedadı nəticəsində dünyada şöhrət qazandı, özünün kadr potensialını, texniki arsenalını yaratdı13. Aka demiya sistemində 6 bölmə, 24 elmi tədqiqat institutu, 3 sek tor, 3 muzey, 1 mərkəz, 1 fond və 1 XDR sarayı fəaliyyət gös tərirdi.
Həmin illərdə Akademiyanın Gəncə və Naxçıvan şəhərlərində fəaliyyət göstərən Elmi Mərkəzlərinin, Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının və Şəki zona elmi bazasının işləri də xeyli gücləndirilmiş, onların elmi-texniki avadanlıq baxımından imkanları xeyli zənginləşmişdir14. 70-80-ci illər Azərbaycanda elmin müxtəlif sahələrinin sürətli inkişafı ilə xarakterizə olunur. Elmin fizika, riyaziyyat, informatika və texnika sahələrinin inkişafı təmin edildi. Nəticədə, 120-dən artıq informasiya-hesablama mərkəzi, informatika elm-istehsalat birliyi və başqa müəssisələr yaradıldı. Elm-istehsalat birlikləri, elektron və cihazqayırma zavodları işə salındı. Astronomiya, kosmik tədqiqatlar sahəsində uğurlar əldə edildi. Biologiya elminin yeni sahələri - biokimya, molekulyar biologiya, biofızika, gen biotexno logiyasının əsasları yaradıldı. Bu illərdə elmlə istehsalatın əlaqəsinə xüsusi önəm verildi. Kimya, neft emalı və neft- kimya sənayesinin əsl inkişafı bu illərə təsadüf edir. Fizio logiya, mikrobiologiya, seysmologiya kimi sahələrin inkişafı na xüsusi diqqət yetirilirdi. Neft və qaz emalı, yeni neft məh sulları alınması, neft kimyası prosesləri, kimya texnologi yasının nəzəri əsasları, respublikanın mineral sərvətlərinin kompleks emalı, materialların karroziyadan qorunması, polimerlərin alınması, elektrokimya, yüksək enerjilər kimyası, dizel və avtomobil yanacağı istehsalının səmərəli metod- 13
larinin yaradılması, yüksək keyfiyyətli aşqarların sintez edilməsi akademiyanın elmi-tədqiqat planlarında xüsusi yer tuturdu15. Akademiyanın ictimai və humanitar istiqamətli elmi-tədqiqat institutlarında da maraqlı və əhəmiyyətli tədqiqatlar aparılır və bir sıra fundamental və ümumiləşdirici əsərlər nəşr olunurdu. 1967-1989-cu illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiya sına 8 dəfə seçki keçirilmiş (1967, 1968, 1969, 1972, 1976, 1980, 1983, 1989), nəticədə Akademiyanın tərkibində 53 həqiqi üzv, 72 müxbir üzv təmsil olunmuşdur. Bu dövrdə Akademiyanın tərkibində 6 bölmə, 31 elmi-tədqiqat institutu, 2 sektor və 2 muzey olmuşdur. Akademiyanın elmi-tədqiqat stirukturlarmda 450-yə yaxın elmlər doktoru, 2 minə yaxın elmlər namizədi çalışmışdır. Azərbaycan elminin inkişafında Elmlər Akademiya sının xüsusi mövqeyi və xidmətləri olmuşdur. 60 il ərzində elmimizin bütün sahələrinin ağırlığı Akademiyanın üzərinə düşmüşdür. Son 60 ildə neft kimyası, neftayırma sənayesi, yarımkeçiricilər fizikası, energetikanın fiziki-texniki problem ləri, fotoelektronika. neft-qaz problemləri, regional-geoloji tədqiqatlar, seysmologiya və zəlzələlərin proqnozlaşdırılması, palçıq vulkanizmi, yerli floranın və faunanın öyrənilməsi, bitkilərin fiziologiyası, biofizika və biokimya problemləri, patoloji anatomiya, eləcə də kimya və digər elm sahələri üzrə onlarca digər mühüm problemlərə dair çox qiymətli tədqiqatlar və kəşflər məhz Elmlər Akademiyasının alimlərinə məxsusdur16. Bu elm sahələri üzrə Y.Məmmədəliyev, Ə.Quli yev, V.Qutırya, H.Abdullayev, A.Mirzəcanzadə, Ə.Hüsey nov, M.Qaşqay, Ş.Mehdiyev, Z.Xəlilov, M.Topçubaşov, İ.Mustafayev, M.Nağıyev, H.Əliyev, V.Volobuyev, M.Dalin, A.Qarayev, C.Əliyev, Ə.Sıımbatzadə, E.Salayev, F.Maq- sudov, Z.Bünyadov, A.Əlizadə, T.İsmayılov, C.Kərimov, M.Kərimov, M. Rüstəmov kimi alimlərin qazandıqları uğurlar Azərbaycan elmini dünyaya tanıtdırmışdır. Keçən əsrin 80-ci illərinin sonu - 90-cı illərinin əvvəl ləri Azərbaycan üçün ən çətin, ən ağır dövrə çevrildi. Həmin illərdə Azərbaycan elminə, mədəniyyətinə, təhsil sisteminə də ciddi zərbələr vııruldu. 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan Elmlər Akademiyası dağılmaq təhlükəsi qarşısında qaldı. 1993-cü ildən, Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətə qayıdışın dan sonra, Azərbaycan elminin və təhsilinin intibahına geniş yol açıldı. Müstəqil dövlət quruculuğuna qayıdan Heydər Əli yev ilk görüş yeri kimi Elmlər Akademiyasını seçdi. Bununla höyiik öndər müstəqil dövlətin qurulmasında «...intellektual potensiala arxalandığını ictimai fikrə çatdırdı»17. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri 1997-ci il yanvarın 31-də Elmlər Akademiyasının rəhbərliyi; həqiq və müxbir üzvləri ilə görüşündə Akademiya ilə bağlı olan söz- söhbətlərə son qoydu: «...XX əsrdə Azərbaycan xalqının ən böyük nailiyyətlərindən biri ölkəmizdə elmin, təhsilin sürətlə inkişaf etməsidir. Biz bununla fəxr edirik. Bir şeyi bilməlisiniz, bu, mənim fikrindir - Azərbaycan Elmlər Akademiyası respublikamızın ən yüksək elmi müəssisəsidir. Azərbaycan dövlətinin ən yüksək elmi müəssisəsi Elmlər Akademiyasıdır. Bu Akademiyanın işi və orada işləyənlərin səviyyəsi, şübhəsiz ki, başqalarından yüksəkdir, yüksək də olacaq. Biz Akademiyanın hörmətini həmişə qoruyub saxlamalıyıq, heç vaxt imkan vermək olmaz ki, Akademiya mız, yüksək səviyyəli elini-tədqiqat institutlarımız yaranan cürbəcür elmi müəssisələr arasında ərisin, itsin. Buna yol vermək olmaz. Azərbaycan Elmlər Akademiyası dövlətin Akademiyasıdır. Prezidentin birbaşa himayəsi altındadır, labcliyindədir və Prezidentin qarşısında cavabdehdir. Bir daha bunu deməyə məcburam ki, Azərbaycan Respublika sının müstəqil Elmlər Akademiyası Azərbaycanın ən yüksək elmi müəssisəsi, elmi təşkilatıdır...»18. • #
Olkə prezidenti Heydər Əliyev 15 may 2001-ci il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasına «Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası» statusunu vermiş və bununla da Akademiyanın fundamental elmin inkişafında əldə etdiyi nailiyyətləri, Azərbaycan xalqının mədəni və mənəvi təşək külündə oynadığı rolu və akademik elmin ölkənin inkişafının əsas təminatçısı olduğunu bir daha təsdiq etmişdir 1$
2001- ci ilin iyun, noyabr və 2003-cü ilin aprel aylarında Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi və müxbir üzvlərinin seçkiləri keçirilmişdir. Heydər Əliyev Akademiya üzvlərinin ümumi sayının 200 nəfər müəyyən edilməsi haqda xüsusi sərəncam imzalamışdır. Seçkilər nəticəsində 40 ixtisas üzrə AMEA-nın üzvlüyünə 31 nəfər həqiqi üzv və 94 nəfər müxbir üzv seçilmişdir. Beləliklə, keçirilmiş seçkilərdən sonra həqiqi üzvlərin sayı 61, müxbir üzvlərin sayı 109-a çatmışdır. 2002-
ci il avqustun 7-də dövlət başçısı Naxçıvan Mux tar Respublikasında elmi-tədqiqat qurumlarının fəaliyyətini gücləndirmək, mövcud elmi potensialdan səmərəli istifadə etmək, Naxçıvanın tarixi, arxeologiyası, etnoqrafiyası və təbii sərvətlərinin öyrənilməsi üçün daha əlverişli şərait yaratmaq məqsədilə AMEA-nın Naxçıvan Bölməsinin yaradılması haqqında tarixi sərəncam imzalamış, avqustun 12-do Naxçıvanda Bölmənin yaradılmasına həsr olunmuş müşavirə keçirilmişdir. Olkə prezidenti Heydər Əliyevin 4 yanvar 2003-cü ildə verdiyi fərmanla AMEA-nın statusu və Nizamnaməsi təsdiq edilmişdir. Verilən həmin fərmanda ölkəmizin müasir inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq elm və texnikanın qarşısında duran vəzifələr konkret və aydın göstərilmişdir. Fərmanda bu münasibətlə deyilir: «Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafını təşkil və təmin edən, dövlət elmi vs elmi-texniki siyasətini həyata keçirən, Azərbaycan Respublikasındakı bütün
elmi müəssisələrinin və ali
məktəblərin elmi tədqiqat fəaliyyətini əlaqələndirən və istiqa mətləndirən, Azərbaycan Respublikasını xarici ölkələrdə elm və elmi-texniki fəaliyyət sahəsində təmsil edən ali dövlət elmi təşkilatıdır»19. Qəbul olunmuş Nizamnamədə AMEA-ııın fəaliyyə tinin məqsəd və vəzifələri, funksiyaları, strukturu və fəaliy yətinin təşkili və hüquqları göstərilmişdir. Nizamnamədə deyilir: «Akademiyanın fəaliyyətinin əsas məqsədi təbiət, cəmiyyət və insan haqqında yeni biliklər əldə etməklə 16
Azərbaycanın iqtisadi, sosial və mənəvi inkişafına xidmət göstərmək. Azərbaycanda elmi inkişaf etdirməkdir»20. Azərbaycanda Milli Elmlər Akademiyasının çoxminli kollektivi qarşıya qoyulan vəzifələrin həlli üçün səylə çalışır, ciddi elmi-tədqiqat işləri aparırlar. 2003-cü ildə Akade miyanın elmi müəssisələrində 153 problemi əhatə edən 427 mövzu üzrə elmi tədqiqatlar aparılmış, 100-dən artıq mühüm elmi nəticə alınmışdır20. Azərbaycan MEA-nın bütün idarə və təşkilatlarında, elmi-tədqiqat müəssisələrində 10249 nəfər əməkdaş çalışır. Bunlardan 4306 nəfəri elmi işçidir. Elmi işçilərdən 450 nəfəri elmlər doktoru, 1998 nəfəri isə elmlər namizədidir22. Ümumiyyətlə, respublikada 11599 nəfər pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı elmi-texniki işləri də yerinə yetirir. Bunlardan 9913 nəfərin elmi dərəcəsi vardır. Elmlər doktoru 1530, elmlər namizədi 8383 nəfərdir23. Hazırda Azərbaycan MEA sistemində 5 elmi bölmə, 36 elmi-tədqiqat institutu, 1 Bölmə, 3 mərkəz, 2 muzey fəaliyyət göstərir. MEA-nın bütün əməkdaşlarının Akade miyanın işini müstəqil dövlətimizin tələbatlarına uyğun olaraq daha intensiv qurması, dövlət əhəmiyyətli prioritet istiqamətlər üzrə elmi-tədqiqat işlərinin aparılması, Azərbay can elminin dünya elminə daha sıx inteqrasiya olunması, struktur islahatların həyata keçirilməsi istiqamətində səmərəli iş aparırlar. «Milli Elmlər Akademiyası bizim milli sərvə timizdir. Onu qoruyub saxlamalıyıq», - Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin dediyi bu sözlər bütöv lükdə Azərbaycan elminə, Akademiya əməkdaşlarına verilən ən yüksək qiymət olmaqla qalmır, həm də Akademiyanın yaranmasının 60 illiyini qarşılayan elm adamlarının məsu liyyətini bir daha artırır. Ə d ə b i y y a t 1. «Azərbaycan» q., 2005, 15 fevral (№ 35). 2. Müqəddəs elm məbədi (AEA-nııı 50 illiyinə həsr olunur. Tərtibçi T.Əhmədov). Bakı, «Azərbaycan», 1996, s.7. 3. Xəlilov H. Mənəvi borc və şərəfli iş. «Azərbaycan» q., 2003, 2 dekabr.
4. ASE, c.l, Bakı, 1976, s. 171. 5. Azərbaycan SSR EA-nın xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası. 1975, №l,s.5. 6. Bəzi mənbələrdə bu tarix 23 yanvar göstərilir (Bax: ASE. c.l. Bakı, 1976, s. 171). 7. Müqəddəs elm məbədi... s.7. 8. Академия наук Азербайджанской ССР (Под редакцией президента АН Азерб. ССР Г.Б.Абдуллаева). Баку, «Элм», 1976, s.7. 9. ASE. c.l, s. 171. 10. Yenə orada, s. 171-172. 11. Dağ əzəmətli insan, «iqtisadiyyat» q., 2004, 23-29 aprel. 12. Müqəddəs elm məbədi... s.l 1. 13. Kərimov M. Heydər Əliyev fenomeni. «Elm». Xüsusi buraxılış. Bakı, «Nurlan», 2003, s.l2. 14. Mücəddəs elm məbədi... s. 11. 15. ASE. c.l, s. 172. 16. Mücəddəs elm məbədi... s.l2. i* 17. Kərimov M. Göstərilən əsəri, s.32. 18. «Azərbaycan» q., 1997, 4 fevral (№22). 19. Yenə orada, 2003, 5 yanvar (№03). 20. Yenə orada. 21. AMEA-nın 2003-cü ildəki fəaliyyəti haqqında hesabat. Bakı, «Elm», 2004, s. 182. 22. Yenə orada. 23. «Elm» q., 2004, 28 dekabr (№37-40). 18
İSA HƏBİB B Ə Y L İ Naxçıvan Dövlət Universiteti : front -> files -> libraries -> 1665 -> books books -> Redaktorlar: prof books -> S L a V y a n u n I v e r s I t e t I books -> Sumqayıt Dövlət Universiteti Azərbaycan dili və dilçilik kafedrası books -> AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi I. NosIml adina diLÇİLİK İnstitutu books -> GÜLSÜm hüseynova tat diLİ leksik fondunun 1665 -> Mәdәniyyәt haqqında azәrbaycan respublikasinin qanun 26 Noyabr, 2015 books -> Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6 Поделитесь с Вашими друзьями:
|