AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Azərbaycan SSR prezidenti A.Mütəllibov yoldaşa
Yüklə 2.47 Mb.
|
| Azərbaycan SSR prezidenti A.Mütəllibov yoldaşa
Hörmətli prezident! Bu il yanvarın 20-də Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş dəhşətli cinayət bir neçə gün sonra filologiya elmləri doktoru, əməkdar incəsənət xadimi, SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü, xalqımızın sevimli şairi Xəlil Rzaya küçədə getdiyi yerdə quldurcasına basqın edilmiş, əli-qolu bağlanıb maşına atılmış və naməlum istiqamətə aparılmışdır. Yaxmlarının bir ay axtarışından sonra onun SSRİ DTK Lefortovo zindanına salındığı xəbəri alınmışdır. Avqustun əvvəlində ailə üzvləri görüş ala bilmiş və məlum olmuşdur ki, onun haqqında Azərbaycan SSR CM-in 67 maddəsi ilə cinayət işinin istintaqı qurtarmış və ittihamnamə təsdiq olunub məhkəməyə verilmək üçün iş SSRİ Baş Prokurorluğuna göndərilmişdir. Həbsdə onun səhhəti pozulmuş, “şəkərli diabet” xəstəliyi kəskinləşmişdir, həyatı təhlükədədir... Nəhayət, 80-ci illərin axırlarında Ermənistan SSR-in ərazisindən, Xankəndidən türklər axırıncı nəfərinədək döyülüb, söyülüb, qismən ermənicəsinə öldürülüb, qovulandan sonra daşnak tör-töküntüləri Qarabağ, Gəncə, Qazax, Gədəbəy, Naxçıvan torpaqlarına doğru hücuma keçəndə Xəlil Rza və onun həmfikiri olan qeyrətli vətən oğulları bu ağrılara dözməmiş, yeni fəlakətlərin, milli qırğının qarşısını almaq, nəhayət, Azərbaycanda azərbaycanlı kimi, vətəndə vətəndaş kimi yaşamaq üçün ayağa durmuşdular. Başqa cür də ola bilməzdi. Bütün ömrünü böyük amallara həsr etmiş, gecəli-gündüzlü 40 illik yaradıcı şair, alim, ziyalı ömrünü doğma vətənimizin saflığına, Azərbaycan torpağının bəhrələnməsinə, ərazi bütövlüyünə, suverenliyinə həsr etmiş Xəlil Rza Vətənin
284
belə ağır, qanlı-qadalı günlərində başqa cür hərəkət edə bilməzdi. Unutmayaq ki, Xəlil Rza bu təpəri ilə hər bir namuslu azərbaycanlının ruhunda əbədiyyət şamı yandırmışdır. Xəlil Rza milli qeyrətli vətəndaşdır. Belələrimizin sayı isə Azərbaycanımızda çox deyil. Milli qeyrətli kadr olmadan heç bir xalqın özü də mövcud ola, yaşaya bilməz. Gəlin Allahdan, xalqın qəzəbindən qorxaq. Axı, Xəlil Rzanın zindanda qalmasına yalnız dözdüyümüzə görə, tarix bizi ittiham edər, xalq, gələcək nəsillər müttəhim kürsüsündə otuzdurar. Niyə biz öz-özümüzə düşmən kəsilməli, zülm etməli, xalqımızın Xəlil Rza kimi görən gözünü çıxarmalı, vuran əlini kəsməliyik? Siz təsəvvür edin: S.Xandzanyan, V.Hambarsumyan, G.Emin, K.Dəmirçiyan, Z.Balayan ve s. kimi rəzil, alçaq, ad oğrusu, musiqi oğrusu, adət-ənənə oğrusu Azərbaycan xalqının ləyaqətsiz düşmənləri, milli qırğınların səbəbkarları milli qəhrəmana, Ermənistan və SSRİ xalq deputatlarına çevrilir. SSRİ ərazisində yaşayan 21 millətin, o cümlədən ermənilərin 110 şairinin və dünyanın 29 millə-tinin 71 şairinin əsərlərini ana dilinə çevirib “Qardaşlıq çələngi” (1982), “Dünyaya pəncərə” (1984) adlı kitab buraxdıran, M.Cəlilin “Moabit dəftəri”ni, İ.Selvinskinin “Çiynində qartal gəzdirən” (“Babək”) pyesini, R.Rojdestvenskinin “30-cu yüz illərə məktub” poemalarını orijinaldan ana dilinə çevirib ayrıca kitab kimi çap etdirən sadəlövh Xəlil Rza isə milli və irqi ayrı- seçkilik salmaq ittihamı ilə həbs olunur. Hörmətli prezident, nəzərinizə çatdırmağı özümüzə borc bilirik ki, irəli sürülən ittihamın nə dərəcədə sübut olunacağından asılı olmayaraq, subyektivizmə son qoymaq, hüquqi dövlət yaratmaq iddiasında olduğumuz bir dövrdə Xəlil Rza həbs olunarkən, ona ittiham irəli sürülərkən, onun barəsində qəti imkan tədbiri həbs seçilərkən
285
Azərbaycan SSR Konstitusiyası, Azərbaycan SSR-in suverenliyi barəsində qanunun tələbləri ümumən konkret olaraq, Azərbaycan SSR Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin tələbləri pozulmuşdur. Bu müraciətdə həmin tələbləri xırdalamaq zərurəti yoxdur. Lakin onu deyək ki, CPM-in ziddinə olaraq, Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi, Azərbaycan SSR Prokurorluğu ola-ola Xəlil Rzanı Azərbaycan SSR CM-in 67-ci maddəsi ilə həbs edib Moskvaya aparmağa, ona ittiham vermədən üç, zəruri hallarda 10 gündən artıq həbsdə saxlamağa, ittihamı vəkilin iştirakı olmadan verməyə qanuni əsas yox idi. Cinayət Prosessual qanunun tələbinə görə cinayət harda törədilibsə, sübut vasitələri hardadırsa, istintaq da orada aparılmalıdır. Belə olan tərzdə qanunun tələbini pozub Moskvada istintaq aparmaq 4 dövlət aparmaq SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinə və Baş Prokurorluğa kim icazə vermişdir? SSRİ mövcud qanununun tələbinə görə, cinayət işinin istintaqı bitdikdən sonra prokuror müstəntiqdən cinayət işini alıb beş sutkadan artıq olmayan müddət ərzində işlə tanış olmalı və ona lazımi istiqamət verməlidir. Bəs necə olur ki, qanunun keşiyində durmalı olan bir orqan özbaşına hərəkət edib qanunu aşkar pozur və bu beş günü bir çinovnikin istədiyi qədər uzadır? Hörmətli prezident, Azərbaycan SSR vətəndaşlarının hüquq və qanun mənafeyinin ali keşikçisi kimi yuxarıda son dərəcə qısa söylədiklərimizi əsas tutub xəstəliyi zindanda şiddətlənən, hava almağı çətinləşən şair Xəlil Rzanın barəsində qəti imkan tədbirinin dəyişdirilib həbsdən azad olması haqqında sərəncam verməyinizi xahiş edirik. Xəlil Rzanı Müdafiə Komitəsinin müştərək sədri: İsmayıl Şıxlı - yazıçı Hümmət Süleymanlı - hüquqşünas Baki, 4 sentyabr 1990-cı il. [318] 29 aralıq 1989-cu ildən mitinqlərdə “Vəzirova istefa”
286
tələbi qoyulmuşdu. X.R.Ulutürkün yeni müstəntiq A.Yanalovla Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin Ali Sovet qarşısında keçirdiyi 28, 29, 30 aralıq 1989-cu il tarixli mitinqləri, H.Əliyevlə bağlı “Pravda” qəzetində 13 nisan (aprel) 1990-cı il tarixli neqativ yazı ilə bağlı mühakimələrdən sonra A.Yanalovun 12-13 yanvar hadisələrində ermənilərə divan tutulmasının səbəbləri ilə əlaqəli olan sorğularından və cavablardan danışılır. “Cavablandırmışdır ki, rus ordusunun Bakıya soxulmağına əmr verənlər, onları qarşılayanlar, qanlı qətli öncə təşkil edənlərdir. Mən həbs olunmağım ərəfəsində 6 günün içində öyrənə bildim ki, bəşəriyyət tarixinin ən iyrənc, xeyanətkar, qanlı səhifələrindəndir 20 Ocaq 1990-cı il. Bakıdan qovulmuş ermənilərin hayıfını çıxmaq üçün bu qəsd, bu qətl, bu amansız ölüm mexanizmi çoxdan düşünülmüş şəkildə qurulmuşdur” [Bax: 16 nisan (aprel) 1990] [318]. X.R.Ulutürk 8 ocaq (yanvar) 1990-cı ildə Bakının Azadlıq meydanındakı mitinqdə irəli sürdüyü tələblərə görə də ittiham olunmuşdur. Şairin idarə etdiyi həmin mitinqdə irəli sürdüyü tələblər siyasi məzmunu və tarixi əhəmiyyətinə görə fərqlənmişdir. Tələbnamədə göstərilirdi (ixtisarla verilir): 1. Vəzirov da, Qərib İsgəndərov da, Manuçaryan və Zori Balayan qədər təhlükəli yırtıcıdır... 3. Bəşəriyyətin bütün mütərəqqi qüvvələri - rusların “Pamyat” təşkilatı, Soljenitsın dahiliyi, “Arxipelaq Qulaq” bizim də mənəvi sərvətimizdir, öyrənməyə, mənimsəməyə layiqdir. 4. Arvadı Yelena Bonner Əlixanyan tərəfindən yoldan çıxarılan Saxarovu dahi saymaq olarmı? 5. Ən böyük idealımız - vahid Azərbaycandır! Bu vahidliyə nail olmanın bütün vasitələrini kəşf etməliyiz. 6. “Heç bir vəch ilə hakimiyyəti Türkə verməməli” xətti, Rəfsəncani-Brejnev bağlaşması hələ də gücdən düşməyib.
287
8. Teleradioşirkətin, Akademiyanın, Universitet və institutların, yaradıcı təşkilatların, mətbuatın suverenliyinə nail olmalıyız. 9. Elbrus, Kazbek, Kuban, Yessentuki, Krım, İtil (Volqa), Oder (Odər), Ural, Karpat, Altunsu (Krasno-vodsk), Baykal, Altay, Sibir, İrtış, Yenisey, Çukot, Taymır, Kamçatka... türk toponimləridir. 13. Andranik, Amazasp, Mirzoyan, Mikoyan, Markaryan, Qalustyan cinayətlərini necə unutmaq olar? Bu həmin Qalustyandır ki, 1938-ci ilin fevralında M.Müşfiq kimi gənc dahini vur-tut 25 dəqiqə mühakimə etmiş, haqqında ölüm hökmü çıxarmış, “troyka”nın sədri olmuşdur... 16. “Silahları” şeirini oxuyuram [Bax: 27 hazıran (iyun) 1990] [318]. Bu çıxışların motivində də erməni faktoru dayanmış, guya ermənilərə qarşı ittihamlar irəli sürüldüyü qeyd olunmuşdur. 12-13 ocaq hadisələrində də X.R.Ulutürkə erməni məsələsinə - erməniləri Azərbaycandan qovmaq çağırışlarına görə ittihamlar irəli sürülmüş, şair siyasi çıxışlarına görə mühakimə edilmişdir. X.R.Ulutürk 26 yanvar 1990-cı il tarixdən 9 oktyabr 1990-cı ilədək, 8 ay 13 gün Lefortovo zindanının izolyatorunda saxlanılmışdır. O, zindanda 2000 səhifədən artıq əsər yaratmışdır ki, bunun 197 şeirini azadlığa buraxıldıqdan sonra çap etdirmişdir. Şair həmin şeirləri “Qıfılı o üzdən olan qapılar” adı altında ümumiləşdirmişdir. Həmin şeirlər başdan-başa nikbinlik, qəhrəmanlıq nümunələridir. Xəlil Rzanın zindan şeirləri çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatında “Həbsiyyə” adı altında tanınmış Xaqani, Fələki şeir ənənələrinin XX əsrə gələnəyidir. “Xüsusi təyyarədə” (28 ocaq), “Dəmir qəfəs” (2 şubat), “Soruş, peşmanammı” (2 şubat) şeirlərində şairin taleyi avtobioqrafikləşdirilir. TU SSSR Vnukovo hava meydanına gətirilən mücahid “dəmir kibi gəlib, polad ki-
288
bi çıxacağını” yoldaşı Firəngiz xanıma inamla söyləyir, şair qadını olduğuna görə adını Ülu saxlamağı, vüqarlı gəzməyi tapşırır. “Dəmir qəfəs” şeirində assosiasiya -metaforalarla düşünən şair dəmiri maddi obyektlərdən tutmuş, psixoloji əhvali-ruhiyyəyə qədər mənalandırır. Protokollarda, qərarlarda olan “dəmir effektdən” belə usanmır, paslı daş-dəmirdə nur “görür”. Bu qədər “filizi” dizlərilə qıra biləcəyi barəsində düşünən şair qətiyyətləşir. Dəmirlərə qarşı almaz olan şair, özünə hökm çıxarır: “Nəinki zindan, cəza, hətta heç ölüm də mənim azadlığımı əlimdən ala bilməz!”. Lefortovo şeirlərinin iri həcmli nümunələrindən biri “Əlvida, Azərbaycan”dır. Əsərdə şair “qırmızı” metafora assosiasiyasının emosional-siyasi rənglərini mənalandırır, onu qırmızı imperiyanın, Kremlin vədləri, “Aşkarlıq və demokratiya” uydurmaları ilə ifadə edir və respublikanı yenidən xatırlayır. Kameraya sığmayan şair xatırlayır ki, “yəqin qar yağır indi Bakıya, qırmızı qar”. Və “qan” sözünə siyasi rəng verir. Bu, Bakı qırğınlarına, ölüm və qanlara, 20 Yanvara işarədir. Şair “qan” assosiasiyasından ciddi siyasi mətləblərə keçir. 20 Yanvar gecəsində əzilmiş maşınları canlandırır, qərara gəlir ki: Toxunmayın, ağalar, bu gün dinc durun barı, Dünya sərgilərinə qoyalım maşınları. Sizin “xalqlar dostluğu” adlı muzeyiniz var. Saxlansın qoy ordaca bu yaralı maşınlar. Sonra şair baş vermiş faciələri sadalama intonasiyasında davam etdirir, yalnız sovet tanklarının tırtılları altında qalmamış qollardan, çəkmələrdən danışır: Qanla dolu çəkmələr... çəkmələr gör nə gündə Çiynindən qoparılmış qollar gözüm önündə... Qan çəkməli ayaqlar qalxıb addımlayacaq! Çiynindən qoparılmış qollar yaralı bayraq, Bakı qanh bir məzar, özü boyda laləzar, Selin, suyun altında pərən-pərən bir gülzar.
289
Milli xarakter fəci reallıqların təfsilatına varir, konkret poetik təsvirlər verir: Əlinidə təpcəkli bel... qazıram yaş torpağı, Gözlərimin sürməsi bu qaya, daş torpağı. Yanıqlı bayatılarla gücləndirilən təfsilat milli xarakterin - şairin emosional duyğularında təbiətlə cəmiyyət arasında qəribə bənzəyiş duyur, göydə olan kəhkəşanların yerdə qurulduğuna heyrətlənir: Hanı yüz milyard ulduz? Hanı gümüş kəhkəşan? Kim yıxdı kəhkəşanı ərşin ucalığından?
Bir avtomat diskinə, min avtomat diskinə? Bizi pis günə qoyan özü qalsın pis günə...
Şəfqət bacısı dünya aldı onu çiyninə. X.R.Ulutürk faciənin təfərrüatlarına varır, gördüyü, yaşadığı hadisələri diqqətdən yayındırmır, təsvirdə od-alov səpə-səpə şaqqıldayan pulemyotlar, daş asfaltı yandıran ləpə-ləpə qan seli, güllə yağmuruna tutulan ayparalı maşın da, qurşunlanan həkim də, yüksəliş sevdasına güllə dəyən qartal da, yenicə qız əli tutmuş bir cavanın eşqi də canlanır və oxucu qəlbini dağlayır. X.R.Ulutürk təsvir-təhkiyənin yönünü epik təsvirə, dialoqlara doğru yönəldir, həyatda mövcud olanları - epik hadisələri təbii verməkdən ötrü ağappaq, tərtəmiz divara qanla yazılmış sətirləri daha önəmli diqqət mövqeyinə çəkir: - “Azərbaycan, əlvida!”, - “Alın qisasımızı”, -“Öldük, amma qaçmadıq” nidaları - Bakının Salyan kazarması yanındakı avtobus parkında ağır maşınların kapotuna və divarlara insan qanı ilə yazılmış cümlələr gözümüzü dalayır. Sonra şair təhkiyəni yenidən lirik intonasiyalara doğru yönəldir - poetik ləngəri bayatıların 14-lüklərlə əvəzlənməsi, növbələnməsi doğurur. Tənqidin kəsə-
290
ri ondadır ki, 20 Yanvarı törədən Qorbaçov, birbaşa ifşa olunur, şərəfsiz əllərdən Nobel mükafatı alan qızıl ilan cildinə girib aşkarlıqdan söz açır. Şeirdə X.R.Ulutürk həbs olunmasını nikbin poetik dillə oxucu diqqətinə çatdırır, “diz altına salıb sanki şairi azca tumarlayan” əlləri tapançalılar: - “Silahın varmı” - deyə sorurlar: Əlləşdirib qoynumu, ciblərimi, əynimi Sordu: - Varmı silahın? - yoğun boynu tir adam. Dedim: - Gəzmə əynimi, axtar qaynar beynimi, Məgər görmürsən ki, özüm canlı silaham. Şair metaforalarla, assosiasiyalarla faciəli hadisələrin təsvirini verir və ömür-gün yoldaşı Firəngiz xanımdan nigaran qaldığını bildirir: Mənim zərif çiçəyim, qorxacığım, ürkəyim, Bəs sən dözəcəkmisən, bənövşədən kövrəyim? Mənim dərdim damladır dərd dənizi içində, Mən adi bir nərgizəm, qızıl qana bələnmiş min nərgizin içində. Qərənfıllər düzülər səkilərə, yollara Qərənfil alovundan yanğın düşür süd qara. Sənətkar qərənfillərin yaratdığı əfsanəyə də xüsusi diqqət bəsləyir: Qərənfil saçılmada dağa, daşa qərənfıl Sumqayıtın rizləri başdan-başa qərənfil.
Addımbaşı deyir ki, yatma, oyan ey qafil! Salyan kazarması qan, dörd tərəfi qərənfil, Əriyərsən bu dərddən. Sən birfil olsan da, fil! Bəşəriyyət görübmü böylə birfaciə, yas? Bu boyda məzar olmaz, bu boyda gülzar olmaz! 291
X.R.Ulutürk Azərbaycan torpaqları və tarixi şəxsiyyətlərinin itirilməsini yada salıb onları bu günün fəci mənzərəsi ilə birlikdə lirik planda təqdim edir. Poetik panoramdan Xankəndi, Ağdərə, Zəngəzur, Altunkənd, Basarkeçər, Kəlbəcər kimi bölgələr maddi sərvətləri ilə göz önündə canlanır. Lirik ahəng və intonasiyada Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Yusif Vəzir, Seyid Hüseyn kimi repressiya qurbanları 90-cı illərdə, 20 Yanvar günlərində yenidən canlanır. “Demokratik” hökumət xalqı güllələyir, Borovik, Süva, Qdlyan, “Pravda Vostoka”, “Pravda”, “Litqa-zeta”, “İzvestiya”, “Moskovski novosti” - zəhərli millətçilik təbliğatı xərçəng, traxoma kimi xalqları parçalayır, məsxəti türkünü özbəyə qarşı qoyur. Amerika dünyası İran körfəzinə qoşun, təyyarə, tank, mərmi daşıyan esmi-neslər, donanmalar, raketlər məmləkəti kimi ittiham olunur, dünyanın dərdi şairin dərdi kimi qavranılır. Rus imperiyası “Xotyat li russkie voynı” mahnısını oxuya-oxuya 1956-cı ildə Macanstana, 1968-ci ildə Çexoslavakiyaya, 1978-ci ildə Əfqanıstana soxulur. Şair bu əsasda dünya həmrəyliyini Berlin, Paris, Tokio, Bolqarıstan, Ukrayna, Beloras və başqalarının Bakıya yardımını da unutmur. O, milli ayrı-seçkilik aparmadan 20 Yanvar günlərinin şəhidlərinə: rusa, ləzgiyə, tatara, azəriyə qan qardaşı kimi ağlayır, qardaşlıq məzarında rahat yatmalarını Allahdan diləyir. Şair imperiya dünyasını, “Pravda”nı ittiham edir: Vətənim qan içində... baxır, susur “Pravda”, Borovikin dililə yalan qusur “Pravda”. Qəzetlə maskalanan İqor Belyayevə bax, Ərzə yalan püskürür neçə-neçə qurumsaq. Balayanı qorxudur türkün hədsiz artımı, Bir fayda verməyəcək Buşun ona yardımı... “Azərbaycan, əlvida” şeirində yanıqlı bayatılar, “Qazırıq bellə, külünglə... açılır öndə məzar” misralı qəzəl də verilmişdir. Qədim Çəmbərəkənddə, dağ yüksəkliyin-
292
də 1918-ci ildə dəfn olunmuş şəhidlərin qafaları üzə çıxır - 1918-ci il 1990-cı ildə yenidən təkrar olunur - işğal davam edir. Şair iştirakçısı olduğu bu günləri unutmayacağına, “cahanda son fatehin axırına çıxmayınca” bu aləmdən getməyəcəyinə and içir. “Gülüm, aç pəncərəni”, “Dustaq”, “Zindanda səadət”, “Gəzinti guşəsi”, “Yox, mən qala bilməzdim”, “Limon qabığı”, “Razılıq, narazılıq”, “Təmiz havanın dadı”, “Can vermərəm özümə”, “Nigaranam” psixoloji məqamlarla əlaqəli olan şeirlərdir. “Yox, mən qala bilmərəm” şeirində elegiya janr müəyyənliyidir. Xəlil Rzanın fikri assosiasiyalarla ifadə etməyi “Təmiz havanın dadı” şeiri üçün də xarakterikdir. Şair “Pravda”nın yaydığı zəhərli ideyalarla həmin qəzetin kağızından istifadə edib eşdiyi tütün arasında bənzətmə görür və mənalandırır ki, “Apaydın bilinərdi təmiz havanın dadı, bu “Pravda” tüstülü zəhrimar olmasaydı”. X.R.Ulutürkün Lefortovo şeirlərinin bir qismində milli xarakterin psixoloji-fərdi məqamları təsvir edilirsə, digər bir qismində obyektin idraki-psixoloji cəhətdən dərk olunması önə çəkilir. “Otuz milyon”, “Qanların şəlaləsi”, “Təbrik, Nelson Mandela”, “Salam, Boris Pasternak” belə əsərlərdəndir. Şair “Təbrik, Nelson Mandela” əsərində özü ilə səngərdaş bildiyi Nelson Mandelaya ritorik-emfatik nidalarla müraciət edir. N.Mandela zənci xalqının qəhrəman övladı olub 30 illik həbs cəzasına məhkum edilmiş, “Viktor Ferster” zindanında saxlanılmışdır. O, həbsdən əvvəl Afrikanın azadlıq meydanlarında, Keyptaun meydanında mitinqlər, marşlar, nümayişlər keçirmişdir. Lakin dəmir-beton divarlar onun ruhunu susdura bilməmişdir. Azadlıq aşiqinə güllələnmə kəsilsə də, ehtiyatlanıb ölümü 30 illik həbs cəzası ilə əvəz etmişdilər. O, 13 fevral 1990-cı ildə 30 illik həbsdən azad olmuşdur. Şair özü ilə Mandela arasında oxşar tale görür və onun azadlığından sevinərək
293
“sağ əlin başıma”, - deyir. Milli xarakter azadlığı yalnız “alım” dəyərində düşünür, buna görə də o, “yarmaq gərək zindanı dırnaq ilən, diş ilən” qənaətindədir (“Qoyma şir pişikləşə”, “Salam, Boris Pasternak”). “Salam, Boris Pastemak” əsərində B.Pasternaka “Doktor Jivaqo” romanına görə olan hücumlar əleyhinə toplanan imzaları xatırlayan şair YUNESKO-nun 18 fevral 1990-cı ildə keçirdiyi bayramda ola bilmədiyinə təəssüf edir. Xelil Rza Ulutürkün milli xarakteri təbiət saflığından dinclik tapır və şairi şirin xatiratlar qoynuna çəkib aparır. “Qar” şeirində şairə “nəvaziş göstərən, başına sığal çəkən, çiyninə, kirpiyinə, qaşına qonan” qar həm də onun xəyalını tarixi keçmişə, həyatının Peredelkino illərinə uçurur - N.Həsənzadəli, Sara xanımlı, Firəngizli günlərinə qaytarır, şairdə xoş, ümidli ovqat oyadır, bu ovqatda xəfif sıxıntı və xiffət də vardır, - ona görə ki, şair qismətinə düşən qar indi “torun dəmir gözündən keçir”, “bir qəfəsin şöləsi” qar şöləsi qədərincə olur. Adi təbiət düşüncəsindən, xoş ovqatdan qəfləti ayrılan şair varlığı birdən də sərtləşir, təzadlı, ciddi görkəm alır. Belə olanda milli xarakter filosoflaşır, müdrikləşir, dünyanın mövcudluğundan, insanın mənşəyindən, müasirlikdən söz açır. İnsandan olmazın əzab-əziyyətlər görəndə onu kor meymuna müncər edir, “yenidən yaxınlaşır insan meymun həddinə, planetin göz yetir mirimin kor sərhəddinə” düşüncələrinə qayıdır (“Təcrübə stansiyası”). Qayıclır ki, “diktatorlar bilsin ki, cəngəllik qanunuyla yaşaya bilməz bəşər, diktatorlar hökmündə xeyiri üstələr şər”. Həmin ümumi hökmdən fərdini ayıran şair milli zəmindən yaddaşı, oyanışı vurğulayır. Vurğulayır ki, milli idealı, milli taleyi qorumaq üçün: Bir milyon səkkiz yüz min türk azəri, insanı Öz yurdundan qoparan kor qüvvəti, gör, tanı! Dünyanı təzadlarıyla qavrayan Ulutürk hərlənən yer
294
kürəsinin mərkəzində kürə üçün gor qazanları görür. Onların siyasətidir ki, ağla qara, müsəlmanla xaçpərəst, alimlə nadan bir- biri ilə toqquşan siyasətlər, dövlətlər uyuşa bilmir. Şair sinəsində zindanlarıyla hərlənən yer kürəsində - rus imperiyasının üç yüz ili haqlayan ikibaşlı qartalını əsla unutmur, xoşbəxt vaxtlarında belə “yer altında al boyaq” olan qızıl güllər ildırıma dönüb təbərrük torpaqdan baş qaldıranda, universitet illərində “addımlayan baharın ağ örpəyi sürüşəndə də, “qolu bağlı, köksü dağlı məmləkətini” düşünmüş, pərt olmuşdur”. Üçrəngli bayrağı ay-ulduzla görüşəndə sənətkar ölüm-dirim qovğasına düşmüşdür. O, əbədiliyini onda görür ki, Vətən “bütün səltənətlərdə döyüşmüş X.Rzanı bəxtinə düşmüş qüdrətli sənətkar” bilir! (“Mənim bəxtimə düşdü”) X.R.Ulutürk Lefortovo şeirlərində xəyalın, xatiratın nurlu pəncərəsindən də baxmalı olub. Belə məqamlarında o, Firəngizinə dönə-dönə üz tutub - Mandelanın xanımı Vindi kimi “Nigaranam”, “Mənim həbs xəbərim”, “Qəm içrə bayram yarat”) mətin olmağın, dözümün əlacını ona öyrədib. Söyləyib ki, “günəş qədər pakizə süfrəni özü bəzəsin”, - ailə üzvləri Sevinc, Türkay, Təbriz gəlsin, üçrəngli bayrağını başının üstündən assın, uvertura çaldırsın”. Sonra da deyir: Bizim həyətimizdə qocaman bir palıd var, Ağzı geniş, dibi dar. Zərli piyalələri çırpın həmin palıda, Planetdən, qanımdan atəş əmən palıda. Durun, qəmi tapdayın düşmən bayrağı təki, Bizim evdən nur alıb çıraqban olsun Bakı. Milli xarakter özü ilə Firəngizi arasında olan vəhdətdə ümmanları, dalğalanan, “əllərində şüar olan plakatları –“Ulutürkə Azadlığ”ı görür, həmin inamdan da “dağıdacaq zindanı həm xalq, həm Xəlil Rza” hökmü boy verir! Sənətkar xalqına özünün vəhdəti misalında baxır, Azərbaycanın gələcək baharını da yeni görür. Bu bahar
295
“şəhidlərin qanını götürüb, al-qırmızı ağaclar qan qırmızı olub: “Lalələr çöllərə düzüm-düzüm od tökür” - şair dünyanı, Azərbaycanı qırmızı assosiasiyasında təsəvvür edir (“Tamam başqa bir bahar”). Zindan heyatı Xəlil Rzanın özünüdərkinə baxışdır. Şair belə həyatdan sarsılmamış, bədbin olmamışdır. Zindana gəldiyi yola nəzər salan şair “yox, mən susa bilməzdim” deməyindən məmnun qalır, özünü haqlı görür. X.R.Ulutürk Lefortovo həyatını təfərrüatlarına qədər izləyir. “Bakıdan gələn bağlama”, “Günü gözəl keçirmək”, “Dustaq geyimi” şeirlərindən aydın olur ki, şairə göndərilmiş bağlamanın qayda üzrə çəkisi beş kq-dan çox olmamalıdır. Şair ağ şam, limon, soğan, ağ kişmişə poetik nəzərlə baxmış, 34 il əvvəli - toy gecəsindəki bağlamanı xatırlamışdır: Balaca bir bağlama nələri saldı yada, Nə məhəbbət öləndi, nə səadət dünyada. Şair keçmişi ilə bu günü arasında bağı belə poetikləşdirmişdir: Nələr deyir ağ kişmiş, hər giləsi müqəddəs, Mənim ulduzlarımı zindan söndürə bilməz! “Günü gözəl keçirmək” şeirində adiliklər mənalandılır. Şair özünü zindanda gözəllik keşikçisi hesab edir. O, “zər külçəli döşəməni silir”, 3 çarpayını, 4 divarı par-par parıldadır, döşəkağı, balışı qızıl gül çələngi” kimi dəyərləndirir, “su lüləyini qızıldan” bilir - özünü “Lefortovo qəsrinə memar görür, cüt qaşığı, boşqabı, çaydanı gövhər, dürr, kağızları ağ çiçək”, çayı bu zindana səpilən Lənkəran ətri” hesab edir və “Zolotoe runo” sunu ləzzətlə nuş edərək, “günəşi cahan məşəli”, “qarı başına yağan ağ ulduz” görüb deyir: “Başım səadət tacı, mən - Azadlıq Allahı, Bu cür qarşılayıram zindanda hər sabahı”. Zindanda belə günü gözəl keçirmək şair nəzərində “kişi ləyaqətini, Vətən ləyaqətini canından və günəşdən uca tutmaqdır!” “Dustaq geyimi” şeirindən bilirik ki, şairi “ştamplanan
296
şalvarı, düyməsiz pencəyi, qapqara çəkmələri” ilə kamera dustağı etsələr də, “söndürə bilmirlər təbəssümünü”. Zindanda şairin şəraiti əzik döşək, çarpayı, yumruq boyda balınc, gödək adyaldan ibarət olmuşdur. O sanki “qayalar qəmbərində narahat bir dəniz”, yaxud “şimalın qarlı buzunu əridən səməndər quşudur” (“Səadət ulduzuyam”). Sənətkarın qəlbi, əlləri dustaq olsa da, yarıcanı Azadlıq meydanındadır, “əllərdə çiçəkləyən bayraqların yanındadır”, sənətkar ölməyən ruhlarladır, şəhidlər məkanında İsmayıl, Ülvi, Vəfadarladır. Şair sakit kamerada 6 milyardlıq bəşerin davamıdır. Zindanda sənətkara bir qetrə azadlıq yoxdur. Bir neçə dəfə bərkdən danışdığına, davranış qaydalarını pozduğuna görə əyninə 24 saatlıq rezindən cəza köynəyi geydirmişlər. O, cəza köynəyini özü üçün Səməndər köynəyi bilir, soyuq rezin şair varlığından od-atəş alıb alışır, yanır. Hiddətlənir ki, beton məhbəs, hərbə-zorba azmış kimi üstəlik ona sorğu-sual, cəza köynəyi bəxş edir. Milli xarakter özü ilə kainat arasında bənzətmələr arayır, vulkanları, odları planetin cəza köynəyi bilir, eşitməməkçün cəza köynəyi qulaqlarını sıxır, yazmamaqçün barmaqlarını sıxır, sözlü dodaqlarına “sus” möhürü vurur, getməməkçün ayaqlarını bağlayır -sıxır əynini, kürəyini. Fəqət şair idrakım, təfəkkürünü bağlaya bilirmi? Sənətkar şeirdən lirik ricətlərə çıxaraq Polşa, Rumıniya, Çeçen-İnquşetiyanı seyr edir: “Qırır qandalı Polşa. Parçalayır Varşava öz cəza köynəyini”. “Buxarestdə Ağ qəsri dağıdır Rumıniya, Paslı darvazaların sındırır biləngini”. “Qalxır çeçen- inquşlar, osetinlər ayağa. Dönür cəza köynəyi qana batmış bayrağa”. Şair millilikdən bəşəriliyə, bəşərilikdən milliliyə yol alır: “Həmnəfəs olur bəşərlə, aləm qalxır ayağa”. Şairin burnundan açılan qan da obraza çevrilir; həkimlər qanı kəsə bilmirlər, çünki bu qan Bakı meydanlarından gəlir: Zəhmət çəkmə, can həkim! Kəsə bilməzsən qanı. Get dinc əyləş yerində.
297
Qanın bir ucu burda, bir ucusa ordadır. Bakı küçələrində. Əsərdə şairin “həbs xəbəri” ilə bağlı fərdi detallar da verilmişdir. Sənətkarın həbsi onun nəsli üçün həm fiziki ağrı, həm də səfərbərlikdir. Bu, xalqa doğru aparan səfərbərlikdir; İ.Şıxlı, H.Süleymanlı Yazıçılar Birliyində Müdafiə Komitəsi yaratdı, Qabil, Hidayət, Qulu Kəngərli, Zeynal Vəfa şeirlə Xəlil Rza böyüklüyünü təcəssüm etdirdi. Sərvinaz kimi kişi qeyrətli qadınlar neçə yüz şag-irdi belə tətillərə çəkdi. Səttarxan zavodunda fəhlələr əl saxladı, plakatlar qaldırdı. Bakıda yüz milyonluq meydan coşdu, xəbər Münhenə çatdı, Mirzə Xəzər efirə səs saldı. Mikayıl Mirzə bütün Türkiyəyə ün saldı, “dünya gəmiyə, Xəlil Rza mayağa döndü”, Oruc qızı Dilarə xanım əlində şəkil, sərkərdə Ulutürk ilk cərgədə irəlilədi, Məhəmmədin, Rəhbər Bəşiroğlunun gur səsləri dalğa-dalğa yayıldı, Azadlıq eşqi ilə sərhədlər dağıldı, eyni məkanda “xalqın azadlığına şair həbsi təkan oldu”. O vaxt inqilab bahadırının qardaşı Məhəmməd Rza Xəlilbəylinin ilk güman, ümid yeri xalq şairi, millət vəkili Bəxtiyar Vahabzadə olmuşdu. Ona Xəlil Rzanın həbs edildiyini bildirir... “Döymədiyimiz qapı-pəncərə qalmadı. Respublika rəhbərliyinə, hüquq-mühafizə orqanlarına müraciətlər, teleqramlar, haraylar, fəryadlar sükutla qarşılandı. Dəfələrlə Moskvaya - qan çanağına getdim. Ustadla görüşə icazə verilmədiyi üçün imperiyanın kahası Kreml qarşısında aclıq aksiyası keçirdiyim, intiharla hədələdiyim ünvanlar da oldu. Aprelin 1-də venamı kəsib ölümcül halda şəfaxanaya düşdükdən sonra məşhur dustaqla görüş almağımın nə qədər ağır olduğunu düşünəndə indi üşənirəm. 68 gün üzünü görmədiyim ustadla bu tarixi görüşümüz nə qədər ağır olsa da, indiki əbədi ayrılıqla tutuşdurduqda bu o qədər xoş ovqat yaradır. O vaxt Kremlin qurultaylar sarayı qarşısında Ali Sovetin deputatı “Aziya”-nın yazarı, ustadın bağ evində qonaqlıqdan ta-
298
nıdığım böyük qazax şairi Oljas Süleymenovla, “Əsrə bərabər günü”ün müəllifi, deputat Ç.Aytmatovla, ustadın azadlığı ilə bağlı müxtəlif ünvanlara yazılmış məktublar, əsrə bərabər bir ömür xatirələri kimi beynimdə çözələnir. Nəhayət, avqustun 22-də Azərbaycan Yazıçılar Birliyində vətənpərvər hüquqşünas Hümmət Süleymanlı və xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının müştərək sədrliyi ilə rəsmi qaydada “Xəlil Rzanı Müdafiə Komitəsi” yaratmağa nail olduq” [102]. M.R.Xəlilbəyli nəyə gücü çatırsa, satıb tərtib elədiyi “Xəlil hey...” kitabını fövqəladə vəziyyət şəraitində 200 min tirajla çap etdirib yayır. X.R.Ulutürkün azadlığına doğru yol getməyi adi bir Pərvanənin (kəpənəyin) azadlığından başlayır (“Pərvanəyə azadlıq”). “Bayırdan gələn səslər” şeirində səs motiv - obraz müəyyənliyi kəsb edir. Xəlil Rza səsi gah qüdrət kimi qavrayır, gah da avtomat, raket kimi dəyərləndirir. Şair qəlbi Səsə bir az da yaxından diqqət kəsilir. Hətta, “diqqət kəsilirəm mən süd köpüklü qara da, təzə qara sanlınmış altun şüalara da”. Adi qarğa səsində isə traktorla dalğa- dalğa sökülən yeri, torpağı xatırlayır. Şair “çöldən gələn səsləri acgözlüklə udur”. Sonra Səs şair nəzərində siyasi mənaya qədər böyüyür, güclənir: Uzaq Almaniyada zindanlar dağılır, Berlin, Vyetnam, Drezdendə zəncirlər qırılır. Bakı qan içində çimizdirilsə də, bəşərin yürüşləri kəsilən deyil. Gecənin qoynunda səs-səda eşidiləndə sanki “yatmış dəniz baş qoyub şair köksündə mürgüləyir”. Heç bir zindan, qadağa şairə gələn səslərin yolunu kəsə bilmir. X.R.Ulutürk zindan şeirlərini siyasi motivlər, ideyalar üzərində qurmuşdur. Lefortovonu ən həssas duyğularına, ovqatına, sevinc və kədərinə qədər yaşamaq istəmişdir, buna görə də 23 şubat günü onun nəzərində tarixə dönür: qız nəvəsinin dünyaya gəlişi onun bayramı, sevinci olur. Lakin şair bu tarixi, 23 fevralı həm də qızıl orduya yas günü kimi anır. Düşünür ki, məhbəs sevinci “bayram
299
sayılan yasın isti qan ləkəsini Abşerondan, bu aləmdən siləcək!” Lefortovo mövzusunun psixoloji-fərdi məqamlarından biri də dustaq məlaikələrinin - qızların şeirə gətirilməsi, mövzuya çevrilməsidir (“Dustaq məlaikələr”). “Keşikçilərim” şeirində şair məhbəs qayda-qanunlarından danışır, danışır ki, hər gün dörd növbə dəyişilməli, 2 dəqiqədən bir keşikçi göz yerindən baxmalıdır. “Yuxu” şeirində X.Rza “Türkanda dərdlərini gizlədib şad oxuyan bir gəlini” dinləyir. Əruzla yazılmış “Bizim ellər yerin-dəmi” şeiri psixoloji-mənəvi ağrıları dilləndirir. “Gözlük seçən göz həkimi”ndə şair - milli xarakter “görmə” asso-siasiyasını mənalandırır, gözlüyü, linzanı uzaqgörənlik, lakin yaxşı insanı gözsüz də, - İdrakın gözü ilə görmək mənasında dəyərləndirir. “Tüstülər” şeirində milli xarakter - məhbəs həyatını heç olmasa məcazi olaraq, tüstü, siqarla dağıtmaq istəyir. Lakin özünü kiçik zindanda bilirsə, xalqını da böyük zindanda görür. Vətəni özündən bətər hesab edir. “Kibrit alovu” şeirində şair kibrit alovunu mənalandırır, günəşdə belə əbədi yanan kibritini - payını görür. “Nəfəslik”də kiçik bir nəfəslik onun nəzərində havanı aldığı borcdur. Əvəzi isə verdiyi qələmidir. “Sənətkara azadlıq” siyasi şeiri bir milyon iki yüz mindən artıq məktub, ərizə, teleqram, şikayət, tələbnamə göndərmiş xalqın - milli azadlıq hərəkatı dalğası, xalqın qüdrət selinin ifadəsi kimi yazılmış, şairə azadlıq tələb etmişdir. “Yıxın, sökün, dağıdın” və “Türk” şeirləri şairin türkçülük məfkurəsindən doğulur, böyük turançılıq fıkirlərindən güc alır, sərhədlər - məftillər əleyhinə turançılığa çağırır. “Mağara” şeiri qaçqının mağaraya sığınıb əqrəblərlə, ilanlarla yaşadığını əzabla xatırladır, tarixi keçmişə qayıdışı, “mənliksizliyi” əks etdirir. “Prometey” şeirində milli xarakter özünü “Prometey” hesab edir. “Sənin eşdiyin tütün” şeirində “Astra”sı qurtaran şair tütünü “Pravda”nın kağızına büküb eşir və “Pravda”nı ifşa edir. “Ağ və qırmızı telefonlar”da hər şeyin “dustaq” olduğun-
300
olduğundan, qadını Firəngizlə əlaqə saxlaya bilmədiyindən danışılır. X.R.Ulutürk “İşıqlan, ey gözüm, könlüm”, “Aman, tanrım bu səadət”, “Getdin qəlbə qüssə doldu”, “Bu gün eyni şəhərdəyiz”, “Zindan türküsü”, “Vaysınıram”, “O yerlər”, “Neçin yata bilmirəm”, “Kəfənini geymiş kişi”, “Qaranquşlar qayıdanda”, “Mən özümçün darıxmıram”, “Birinci düşmənim”, “Gözüm qaldı”, “Dözməlisən”, “Azca huşa gedə bilsəm” şeirlərində başlıca ideya “sənətkara azadlıq”dır. Milli xarakter Müşfiq, Hadi, Cavid, A.İldırım, Ə.Cavad, Yusif Vəziri - repressiya qurbanlarını xatırlayır. Lakin razılaşmır ki, indi 1937-ci il deyil, əsrin axırlarıdır, imperiya Azərbaycandan əlini çəkməlidir. “İlham üstündə” şeirində fikir təşbehler silsiləsilə daha çox əyanilik tapır:
Şair “Gültac balam” şeirində Bakı qan ağlayanda, qışın qarlı çağında dünyaya gələn Gültacını əzizləyir. “Əllərimin əksi” şeirində milli xarakterin əvvəlcə bütöv, sonra isə əllərinin şəklini çəkib qolubağlı zindana atırlar. O öz əlləri ilə qəsbkar əllərini müqayisə edir. Düşmən əli
301
ordular yeridib müqəddəs ölkələrə girib. “Firəngizin məktubu”, “Bu gələn yara bənzər” - əruzla yazılmış bu lirik şeirlərdə Firəngizlə şair görüşü poetikləşdirilir. “Qanım” əsərində qanı kəsilməyən Vətənin dərdləri çözələnir. “Ağ pambıqda bir damla qan” şeirində Vətənin taleyi, idealı xatırlanır, “qan” metaforası Azərbaycanın verdiyi qan kimi mənalandırılır. “Çıxaraq bahara Azərbaycanı!” - məhəbbət, həyat sevgisi ilə dolu olan şeirdir. “Madlen Riffo” - fransız qızına, Fransa Milli Müqavimət Hərəkatının fəal iştirakçısı, görkəmli şair, jurnalist və xadminə həsr olunmuşdur. “Qaçsan güllələyəcəyəm” şeirində milli xarakter nigarandır ki, onu hara göndərirlər göndərsinlər, təki Şəhidlər Xiyabanından, Azərbaycandan, Müşfiqdən, Caviddən ayrı düşməsin; onlar da bu sürgün, həbs yolunu seçiblər. “Siyasi dustağın yeriş qaydası” şeirində siyasi dustaq özü ilə gözətçi arasında müqayisə aparır, onların qismətləri eynidir - birinin qolu bağlıdır (siyasi dustağın), o birinin idrakı, beyni. Fəqət gözətçi qul, dustaq azaddır. “Zəncirlənib əllərim” şeirində şair mücərrəd səyahətlərə çıxır, əllə görülən hər cür işə poetik-metaforik məna verir! Əllərini təsvir və tərənnüm edir. X.R.Ulutürkün zindan şeirlərində mübaliğə, təşbeh güclüdür, işləkdir. Şeirlərdə təsvir əlvandır, təfərrüatlara çox varılır. “İttiham” şeirinin siyasi kəsər və ifşa pafosu güclüdür - hüquq polkovnikinin şairlə dartışmasını əks etdirir. “Qorxu girmədi qəlbə” şeirində milli xarakterin dözümü, “Həsrət” şeirində Türkanına həsrəti ifadə olunur. “Ulu tanrım – poeziya” şeirində poeziyaya məbəd, ulu tanrı, qılıncdan kəsərli, şir ürəkli millətin cürət və qüdrəti kimi baxır. “İmkan məhdudlaşanda” şeirində milli xarakter qandallı ayağı, zəncirli əlləri ilə də özünü xalqınmın silahı, azadlıq Allahı bilir, imkan məhdudlaşanda sanki “can yenidən doğulur”. “Bayram axşamı” şeirində Yaz günü Novruzun bütün adətlərini, vərdişlərini xatırladan
302
şair kənd məzarıstanında öz doğmalarını yad edir. Xəlil Rzada özünüifadə güclüdür. “Xəlil” şeirində əruzla yazılmış şeiri tərənnüm pafosu süsləyir: “Üç zaman vahidinin sahibidir, fikir eləməz. Öz qızıl qiymətini almasa dövründə Xəlil”. “Zəncilərin azadlıq türküsü” şeiri azadlığa odadır. “Firəngiz görəydi kaş” şeirində həbs şairi qorxutmur, əksinə, o, həbsə düşəndən bəri bir az cavanlaşdığım deyir. “Mükafatım” şeirində milli xarakter təmənnasız ömür yaşayır, axırda isə mükafatı “bu barmaqlıqların arası” olur. “Bursadan bir xatirə”də şair kommunistlərin əleyhinə qaldırılan badəni xatırlayır. “İldırımdır qələmim” - Puşkinsayağı yazılmış, əruzda olan bu şeirdə qələmin qüdrəti tərənnüm olunur. “Pas qoxulu damcılar”da milli özünüdərk yenidən canlanır, millətlərin öz hüquqlarını, müstəqilliklərini əldə etmələri ifadə olunur: Qorxma, Xəlil Rza, döz, yaxınlaşır təlatüm, Kişinyovdan, Tallindən məğrur sodalar gəlir. Moskvada, Tiflisdə aşıb-daşır təlatüm SSRİ qəfəsi milləllərə dar gəlir. Bu sıradan şair saxta deputat seçkilərinə və deputatlara etiraz edir, zindanları sökən bütöv bir cavan “gəldiyindən” ruhlanır. “İradəni itilə” - psixoloji-mənəvi şeirdir. İradəni iti saxlamaq, inqilabın kişilik olduğu psixoloji incəliklə ifadə olunur. “Vyetnam qızı Xanoy bala”, “Vyetnam”, “Silah növləri” - Vyetnamdakı vətənpərvərliyi, şəhidliyi, torpaq məhəbbətini tərənnüm edir. “Haqqın iradəsiyəm” şeirində milli xarakterin müsəlmanlığı, Allaha etiqadı ruhani qüdrəti ifadə olunur:
“Bir cüt göyərçin” şeiri 13 yaşlı İlqarın tank atəşi altında öldürülməsinə elegiyadır. “Calaq vurun”, “Haqqın iradəsiyəm”, “İldırımdır qələmim”, “Xəlil”, “İmkan məhdudlaşanda”, “Vüqar türküsü”, “Ulu tanrım poeziya”,
303
“Azərbaycan”, “Odlar məmləkətiyəm”, “Uman yerdən küsərlər”, “Xəlil, dustaq deyilsən”, “Vətənimi düşünürəm”, “Zindan mənim ömrümü bir az uzatsın gərək”, “Təki kağız-qələm verin”, “Zindanda gəncləşirəm” şeirləri - fəxriyyədir, özünü tərənnümdür. X.R.Ulutürkün hissiyyatlı, ehtizazlı hallarını “Tamarzı Xəlil”, “Mən özümçün darıxmıram” şeirləri ifadə edir. Münhendəki “Azadlıq” radiostansiyasının əməkdaşı Mirzə Xəzərə ithaf olunan “Hələ durur cahanda...” şeirində milli xarakter çörəksiz yaşaya bilir, lakin həqiqətsiz yaşaya bilmir:
“Nə cür baxacaqsan gözlərimə sən” lirik-epik planda işlənmiş siyasi şeirdir. Şair sərt, acı həqiqətləri israrla gözümüzə, qulaqlarımıza ötürür ki, tarixi keçmişimizi, Azərbaycan dərdini, xalq taleyini unutmayaq:
304
İnsan kəlməsinin ucalığından Bir qul mövqeyinə endirmək üçün Bakını qanına bələdi düşmən - Şəhdini çəkdiyi dərdli Bakının Üstünə zirehli tanklar yeritdi, Fəqət unutmadı altındakını, Cınqırın çıxdımı barı bircə yol? Tarixi, həyati həqiqətlər milli xarakterin varlığını, mənəvi-psixoloji vəziyyətini müəyyənləşdirir (“Qardaşların”). X.R.Ulutürkün Lefortovo şeirlərində mübarizə, qəhrəmanın fərdi aləmi, psixologiya və mənəviyyatı şeirləşir - xalq taleyi qəhrəmanlıq, şəxsiyyət, xarakter mənasında bir fərdin üzərində cəmləşir. Milli ideal da həmin fərdin xarakterində müəyyənləşir. Fərdiləşmə bu baxımdan ümumiləşə, ictimailəşə bilmir (“Yuxu”, “Ehtiyat”). Şair - milli xarakter dostlarından, Əşrəf Şəfidən aldığı şeirdən (“Sağ ol, qardaşım Əşrəf”), həyat yoldaşı Firəngiz xanım Ulutürkün ilahi məhəbbətindən, onun mənəvi böyüklüyündən, mənliyindən güc alır, Firəngizini dustaq qadını yox, Azadlığın gəlini kimi dəyərləndirir (“Sənsiz nasıl dönüm evə”, “Qorxma, mən sarsılmaz dağ qalasıyam”, “Vüsal, hicran yollarında”, “Elə günüm olubmu ki...”, “Neçin gəlmədin”, “Qurban olduğum”, “Sənin xəttin”, “Mehin dəydi”, “Sən mənim bəxtimə göylərdən enmiş”, “Bu gün xoşbəxt oyanmışam”, “Bircə qismət paxlava”, “Zindanda Novruz bayramı”, “Mənim şah qızıl gülüm”, “Hələ dünən”, “Mehin dəydi”, “Döyüş yolu uzundur”, “Səadətim” və b.). Şair zindanda Novruzu xanımı sədaqətli Firəngizlə qarşılayır. O, bu anında nəşənin, həzzin həyatını duyduğu kimi, fıziki-ruhi iztirablarını da eyni dərəcədə yaşayır. Mücahid Moskvaya azadlığın həbsxanası kimi baxır, quşlarla, baharla özü arasında təzadlar yaşayır və ağrınır: Kamera daş. Kamera nəm, bir az tutqun, bir az soyuq
305
Burda mənim bir quşca da hüququm yox. Uğuldayır su kəməri. Qaz kəməri, işıq xətti, Göylər boyda səadətim hara getdi, hara itdi? Orda sellər, sular azad... Dağlar azad, çöllər azad Burda mənim zəncirlərim azadlığa yalnız təzad. (“Barmaqlığın pası qədər”) İnam, şübhə, qətiyyət, iftixar, ağrı poeziyası fakt-təhkiyə- hərəkət (psixoloji-məntiqi-emosional) müəyyənliyindən başlanğıc alır (“Nənəm güllər”, “Sənin göz yaşların”, “Əyil gülüm, əyil, keç”, “Bəxtiyarlıq”). Xalqın tərənnümü, idealı, taleyi birbaşa “Xalq” obrazı ilə canlanmır, o, ən müxtəlif obrazlarla, çalarlarla fərdiləşir. X.R.Ulutürkün Lefortovoya baxışı eyni zamanda Azərbaycanın milli azadlıq hərəkatına qayıdışıdır. Müstəntiqlər onu dindirəndə sübut-dəlil kimi lenti, kameranı fırladırlar. Azadxahı danışdırır, faktları öyrənirlər. O isə “ekranda” xalqın sonsuz dalğasını görüb yenidən qürurlanır, ağır-ağır nəfəs alır (“Ağır tanklar dayanıb ürəyimin üstündə”, “Tanklar”). X.R.Ulutürk Azərbaycanı türkçülüyün, turançılığın, azərbaycançılığın azadxahı kimi yenidən dəyərləndirir, E.Məmmədov, Tantəkin, Mənsur Əlisoy, Məmməd Əlizadə, Seyid Tahirin milli hərəkatdakı qiymətini verir (“Bizi ayrı saldılar”, “Ağ çələngli Azərbaycan”, “Mən yenə dönəcəm Azərbaycana”, “Vətən, sənin sipərinəm”, “Vətənimi düşünürəm”, “Aman dostlar”):
306
Planetin iftixarı, azadlığın bayraqdarı Azərbaycan türkləri var. (“Amal dostları”) Türkçülüyü tərənnüm edən X.R.Ulutürk dini etiqadı ilə də poetikləşir (“Səadət sorağında”, “Vətənimi düşünürəm”, “Şer yazmazdan öncə”, “Turan balama layla”, “Yazıq deməyin mənə”): Mənə cürət, mənə qüdrət, mədəd, hümmət, ey yara-dan, Eraların, ümmanların, dünyaların o tayından! (“Səadət sorağında”) Bu qurdları mən ovcumun içi kibi tanıyıram, Döyüşdəyəm, özün mənim dayağım ol, ulu Tanrım! (“Vətənimi düşünürəm”) Keçmişin də, bu günün də, sabahın da qüdrətini Cürətini bəxş et mənə, bəxş et, ulu pərvərdigar! (“Vətənimi düşünürəm”) Şer yazmazdan öncə dəstəmaz alıram mən, Dupduru bulaq üstə ayağımı, əlimi, qollarımı yuyuram. (“Şer yazmazdan öncə”) Azadlığın emosional həsrəti qoşma formasında olan şeirlərdə də ifadə olunmuşdur. Milli xarakter azadlıq günəşinə, milli bayrağın hüsnünə, sevgilisinin üzünə, balasının gözlərinə, Xəzərə, Milə, Muğana, saza, sözə həsrətdir, lakin nikbindir (“Azadlıq həsrəti”, “Yolum”, “Bir stəkan çay”). Sənətkar zindan şeirlərində hər şeyə məftunluqla, sevgi ilə, ehtirasla yanaşır, həsrət-həsrət baxır - bu duyğu Lefortovo şeirlərində güclüdür, - bu, onun emosional təbiətindən, sürgün həyatından irəli gəlir (“Bir stəkan çay”).
307
Xəlil Rza zindan şeirlərində milli dil məsələsindən də danışmışdır. “Azərbaycan türkcəsi” yüksək intonasiyalı tərənnüm şeiridir, burada həm də türkçülük ideyaları tərənnüm olunmuşdur. Həbsiyyə şeirlərində duyğu, arzu, istək, dilək, həsrət, hicfan, vüsal motivləri fərdiləşdirilmiş, obrazlaşdırılmış, sözün gücü ilə milli xarakterin mənəvi-psixoloji varlığı dəyərləndirilmişdir (“Səadət paytaxtıyam”, “Möcüzə sorağında”, “Son səadətim”, “Zindanda görüş”, “Qardaş məhəbbəti”, “Ah, siz a zəncir, a zəncirlərim”, “Günaydın, mənim bacım”, “Bu görüş bir möcüzəydi”, “Sən görüşə izn verdin”, “Gəlib çatdı doqquz iyun”, “Mən yenə gələcəm Azərbaycana”, “Günəş həsrəti”, “Zindanda gülüstan”). Zindan şeirlərində azərbaycançılıq şüuru, məfkurəsi önəmlidir. Şair doğmalarına yazdığı şeirlərində də Azərbaycan idealını bəkləyir (“Mən əvvəlki balanızam”, “Toprağından öp”, “Silahım”, “Təlqin”, “İkinci təlqin”, “Günəş həsrəti”). Üç rəngli bayrağım - xalqımın canı Oxşa şüa-şüa, saçağından öp! Mənim qollarımla Azərbaycanı Qucaqla, yaralı torpağından öp! Hey! Hey! Davam edir hələ vuruşlar, Mən kiməm? Ər oğlu, mübariz dədə. Özüm kamerada, yarı canımsa Bəşərin uğrunda mübarizədə. Milli ideal nəticə etibarilə bəşər azadlığı uğrunda mübarizə ideyası ilə birləşir. X.R.Ulutürk bəzən sürreal səpkili şeirlər də yazmışdır. Belə olanda o, dərdin və ölümün rənglərini, növlərini verir, ölümlərdə belə ölümsüzlüyünü dönə-dönə tərənnüm edir, fəxriyyələrə dalır (“Ölümlərin növləri”). Xəlil Rzanın Lefortovo şeirlərində lirik-epik mətn az-
308
lıq təşkil edir (“Mamır”, “Ağçələngli Azərbaycan”, “Nə cür baxacaqsan gözlərimə sən”, “Yuxu”, “Zindanda gülüstan”). Lefortovo əsərlərinin bir qismi məhəbbət şeirləridir. X.R.Ulutürk Lefortovo şeirlərində siyasi pamflet və həcvlərdən də yararlanmışdır (“İttiham”, “Sənətkar məğrurluğu” və başqaları):
(“Sənətkar məğrurluğu” ) X.R.Ulutürk - məhkəmə həyatından “fraqmentləri” şeirə gətirmiş, yaddaşa köçürmüş, tarixləşdirmişdir (“Qalx ayağa, şair gəlir”, “Qanadlı günlərim”, “Səadət paytaxtıyam”, “Sizi gördüm”, “İttiham”, “Zəncirlənib əllərim”, “Siyasi dustağın yeriş qaydası”, “Qaçsan güllələyəcəyəm”, “Əllərimin əksi”, “Zindan türküsü”, “Yıxın, sökün, dağıdın”). Xəlil Rzanın zindan həyatı son günlərinə qədər poetikləşdirilmişdir. Şairin azadlığa doğru gəlişinin ifadəsi “Bakı hava alanına qayıdarkən...”, “Əlvida, Lefortovo”, “Dostlarım”, “Aldım yenə sovqatını”, “Gözün aydın, Almaniya”, “Bakıya doğru”, “Bu aləm nə qədər gözəlmiş, Allah”, “Poeziya hökmdarı”, “Şəhriyar üslubunda” şeirləridir. Bunlar şairin Lefortovo həyatının siyasi yekunudur. Şair Bakı hava alanından Azərbaycanı salamlayır: Mübarək uçuşun istiqaməti Birbaş Bakımıza, Azərbaycana! Ruhumda yer gücü, göylər vüsəti Buludlar bənzəyir lələ, mərcana. Salam Bakımıza, Azərbaycana! Şair - milli xarakter yenə mübarizə hökmündə qal- 309
dığını bəyan edir. Bu əslində poetik bəyanatdır: Qalxsın milyon-milyon göyərçin göyə, Yenidən qızışır mübarizəmiz. Üç rəngli bayrağım enməsin deyə Yurd boyda yumruğa dönməliyik biz! Yenidən qızışır mübarizəmiz! Xəlil Rza Ulutürk Lefortovoya nifrətlə, qəzəblə əlvida söyləyir: Əlvida, ey göz deşən baş yeyən, sarı quzğun Stalinin, Yejovun, Jdanovun, Kirovun Brejnevin, Suslovun, Çernenkonun tilovu! Əlvida, zülmət qala, ey namərdlik alovu! Lefortovo, ey dibsiz sovet zülmətxanası, Kainatın ən iyrənc, murdar, mənfur binası! Yıxaq bircə səni yox, altun imperiyanı! Qanun cildinə girmiş məlun imperiyanı! X.R.Ulutürk “Xəlil daş qoyan yerə baş qoyan fədailərin” minlər, milyonlar olduğundan - öz kişi bətnindən doğulanlardan, azadlıq aşiqlərindən qürurlanır, “günəşi göydə yox, həm də bağrında tapanları” kəsilməz, usanmaz mübarizələrə səsləyir! Biz Xəlli Rza Ulutürkün Lefortovo əsərlərinə mövzu və ideya- məzmun mündəricəsinə görə münasibət bildirdik. Münasibət bildirdik ki, həmin əsərlərə Ulutürkün pərən-pərən olmuş taleyi, həyatı kimi təbii baxaq. X.Rza 1990-cı ilin qanlı hadisələri, 20 Yanvar faciəsi, bütöv Azərbaycan taleyinin tərcümanlığı olan əlvan motivli ideya- məzmunlu əsərlər yazmışdır. Bunlardan çoxu arxivindən ilk dəfə götürülüb “Türkün dastanı”, “Bağışla, ey vətən” kitablarına daxil edilmişdir “Ağı”, “Bacım Arifənin oxşamaları”, “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” kimi şeirləri şairin qəhrəman oğlu Təbriz Xəlilbəylinin, bütün şəhidlərin xatirəsinə ithafdır, elegiyadır. Şair Qardaşxan Təbrizə gedəndə ulu Şəhriyarın qəbri üstündən bir ovuc torpaq gətirmiş və Təbrizin məzarı
310
üstünə çiləmişdir. Ata bundan sinirlənmiş və təsirli bədii əsər yazmışdır. “Ağı” lirik-psixoloji, çoxçalarlı motivlərlə aşılanmış şeirdir. Şair oğul məhəbbəti, həsrətini, yurd sevgisini, vətəndaş birliyini, insan qəlbinin dəruni, əsrarlı hallarını poetikləşdirmiş, yüksək sənət nümunəsi yaratmışdır. Şeir 8 hecada, aaa b, vvv b qafiyə quruluşundadır. Sənətkar şeirə bütün dərdini-kədərini için- için, udum-udum yedirmişdir. Təbriz - ölümündən irəli olan mübarək döyüşdür, mübarizədir: Neçin sənə qıydı fələk? Çiyninəmi qondu mələk? Salam, döyüşün mübarək, Salam, Təbrizim, Təbrizim. Təbriz - ölümündən irəli olan millət balası, düşməndən öc alan, Təbrizə, Bakıya Ərk qalası, şairə qaladır:
Təbriz - ölümündən sonra olan tabut altında göynəyən ata əlləridir:
Təbriz - ölümündən sonra gül məzarların ağırlığı altında qalan dərddir, yanan Azərbaycandır:
Təbriz - ölümündən irəli, ölümündən sonra olan şair mübarizəsi, parça-parça olan ürəkdir:
311
Ömrün-günün mübarizə, Sənsiz nə cür baxım ərzə? Parça-parça, rizə-rizə Könlüm, Təbrizim, Təbrizim! Təbriz - ölümündən sonra olan, məbədinə səcdə qılan aləmdir: Mən atanam, söylə mənə: Ötəri nə, əbədi nə? Səcdə qılsın məbədinə Aləm, Təbrizim, Təbrizim. Təbriz - ölümündən sonra əbədi olan həyatdır, cahanda həmişəlik qalandır:
Təbriz - ölümündən irəli və sonra olan doğulmaqdır, yenidən yaşamaq və yaşatmaqdır, millətə və gəncliyə salamdır:
“Bacım Arifənin oxşamaları” (1992) qədim bayatılarımızın axarı, dərdli-kədərli ağbirçəklərin çağırdığı ağıların davamıdır:
312
“Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” (1992) şeiri Təbriz Xəlilbəyliyə odadır: Aç başından qara şalı, mərd anası, sən ağlama! O, məqbərə yerdi - göydü... başdaşını qucaqlama. Mərmərində dürrə dönür, yağış göydən dama-dama Üstündəki ehtişama matdı Təbriz, can Firəngiz! Yurdum-yuvam od tutanda gizlədərdi pərtliyini, Güllə-qurşun tükənəndə silah etdi mərdliyini. Yalnız qarı düşmən bilir zirehdən də sərtliyini Sal qayadan bir az məğrur, coddu Təbriz, oddu Təbriz. “Nəslimizin çələngi” (1992) şeiri şairin Türkiyədə müalicə olunduğu çağlarda yazılmışdır: Atasıyam Təbrizin! Bu sadə həqiqəti Uzaq şəfa elində, İstanbulda bildilər. Bildilərmi, yığışıb Dalğa-dalğa gəldilər. Ata Təbriz adından qürurludur, buna görə də vüqarından xəstəliyini gizlədir:
“Mən cəbhəyə gedirəm” şeirinin yazılma tarixçəsi vardır. Şeir 1993-cü il 29 dekabrda Füzuli rayonunun Kürdmahmudlu kəndi yaxınlığında işgəncəli surətdə həlak olmuş Pərviz Sovet oğlu Şükürlüyə ithaf olunmuşdur. Qəhrəmanın anası Yazıçılar Birliyinə, Anar müəllimə yazırdı: “Hörmətli qardaşım Anar! Salam! Mən böyük şairimiz Xəlil Rzanın ünvanını bilmədiyim üçün bu yaralı məktubumu Sizə göndərdim. Çox xahiş edirəm, zəhmət olmasa, bu məktubu sahibinə çatdırın. Bəlkə məktubum Sizə də çatmaz, onda çox-çox xahiş edirəm, kim olsa Xəlilə çatdırsın. Hörmətlə şəhid anası Rəhilə Şükürlü. Sum-
313
qayıt şəhəri, Komsomol küçəsi, 16-25, mənzil 7”. R.Şükürlü məktubunda həm də xahiş edir ki, şair oğlu haqqında şeir yazsın. Şair də anaya məktub yazmış, onunla görüşəcəyini, oğluna şeir yazacağını vəd etmişdir. Beləliklə, “Mən cəbhəyə gedirəm” əsəri yaranmışdır. Şeir 3 noyabr 1993-cü ildə, 60-80 yaşlıların səfərbərliyindən gəncliyə öyüd kimi yazılmışdır. “Avtomatı bəri ver, mən könüllü gedirəm bu gün cəbhəyə” - deyən şair, əslində çağırışlarıyla gəncliyə üz tutur, onları birliyə dəvət edir. “Torpaq, daş yanırsa, doğma ana, sevgili bacıya əl uzanırsa” – sinirlənən şair cəbhəyə səfərbər olduğunu bildirir. Bu gün söz nifrəti yüz-yüz dəliqanlının nifrətindən, qeyzindən böyükdür - çünki Vətən çağırır! Çünki Vətən rütbə, vəzifə, stol, sərvət, şöhrət düşkünlərindən heç nə ummur. Ərzin gözü Azərbaycanı: Şuşanı, Qaragölü, Çalbayır, Şirdağı, Lülpər, Sarıyer, Uzunyol, Muğanlı, Turşsu, Meşəli, Umudlu, Armudlu, Şırlan, Xəlfəli, Qar-qar, Nərdivan, Mıxtökən, Gendərə, Gəlinqaya, Çəmənli, Zarıslı, Sultan-Heydəri... qorumaq üçün şair cəbhəyə gedir - Vətən bizi çağırır. Metenin, Atillanın qəbirləri uyuduğu bu torpaq düşmənin yad çəkmələri altında tab gətirə bilməz. Buna görə də üçüncü yol yoxdur – “bu müqəddəs ölümə, bu müqəddəs həyata, ey Vətənim hazır ol” çağırı-şı, qeyrət və məsləkə dolmalar təbrizləri, pərvizləri, milyonlarla Vətən oğullarını ayağa qaldırıb könüllü cəbhələrə, səngərlərə yolladır. “Hələ durur” (1992) şeirində milli ideallarımızın əleyhdarları kəskin ifşa olunur, belə şeirlər siyasi pamfiet təsiri bağışlayır. “Qanlı cəllada” (Qanlı cəllad Mixail Sergeyeviç Qorbaçova) şeiri 20 ocaq 1990-cı il qatillərinə, M.S.Qorbaçova qarşı ifşaçı əsərdir. Şeirdə faciələrimizin dəhşətləri, qırğınların - qanların baş verdiyi yerlər, şüurumuzda doğurduğu mənəvi əzab və işgəncələr, M.S.Qorbaçovun murdar siması inikas olunur. Şair qanlı cəlladlara Azər-
314
baycandan: Təbrizimizdən, Bakımızdan, Qarabağımızdan əl çəkməyi hökm edir! “Xalqıma qəddar yağı, alçaqların alçağı!” Şair inamında qərarlıdır ki, “bütün qan soranları odlayacaq bu torpaq”. “Nifrət yarat” (1993) satirik pamfletdir. Şeirdə erməni xislətinə, ASALA-ya şair nifreti ifadə olunur. “Erməni türkün düşmənidir” - düşüncəsi iliyə-qana keçməlidir. Bunun üçün “erməni şərdir söyləməklə kar aşmaz”, hər cür silahları öyrənmək, səngər seçməyi bacarmaq lazımdır. “Yer üzünün Əhriməni erməni, insanlığın düşmənidir, düşməni” - bu Sədi kəlamı milli şüura yeridilməli, nifrət məktəbinə çerilməlidir, səfərbər olmaq, silahlanmaq məktəbi keçmək lazımdır, - nifrət məktəbi yaratmaq “elə qabiliyyət, şərafət, ləyaqət məktəbi yaratmaq” de-məkdir. “Əynimdə sənin kömləkin” (1994) şeiri X.R.Ulutürkün Rəfiq Zəka və başqa dostlarıyla Horadiz, Füzuli, Cəbrayıl cəbhələrinə getdiyi çağlarda yazılmış, yun köynəyini soyuqdan qorumaq məqsədilə çıxarıb Xəlil Rzaya geydirmiş Əhməd Elbrusa həsr olunmuş lirik şeirdir. “Yaşasın həyat” (1992) Sumqayıtdakı azadlıq hərəkatını, tətil və mitinqlər dövrünü əks etdirir. Şair fiziki cəhətdən ağır şəraitdə, qan təzyiqi və ürəyi infarkt olduğu halda, Sumqayıt izdihamına daxil olur və alovlu nitq söyləyir. “Gerbimiz - qəlbimiz” (1993) Ə.Cavadın, C.Cabbarlının cümhuriyyət şeirlərinin gələcəyini xatırladan, milli gerbimiz, üçrəngli bayrağımız tərənnüm olunan şeirdir. Əsərdə yaşıl rəng müsəlmanlıq, göy rəng türkçülük, qırmızı rəng isə çağdaşlıq mənasında qiymətləndirilir: Yaşıl rəngim -yaşıl bahar, müsəlmanlıq timsalıdır, Göy rəngimdə türklük yaşar, - millətimin amalıdır. Qırmızılıq simvoludur, çağdaşlığın, yüksəlişin Vətənimə can verməli mənim əzmim, mənim işim. Səkkiz guşə ulduzumda səkkiz cənnət qapısı var,
315
Yalnız oğul qeyrətilə açılacaq bu qapılar. Qızıl sünbül soraq verir xırman-xırman bərəkətdən, Ərzə bəhrə-bar gedəcək bu müqəddəs məmləkətdən. “Tumurcuq, çiçək, nübar” (1993), “Yaralı baharın” (1994) şeirləri təbiət mövzusunda yazılsa da, əslində təbiət milli xarakteri səciyyələndirmək və tarixi gerçəkliyi göstərmək üçün vasitədir. X.R.Ulutürk təbiəti qarşılaya-qarşılaya içindən keçirdiyi hadisələri, anaların vüqarını, şəhidləri, insan xarakterinin əsrarlı hallarını tərənnüm edir:
X.R.Ulutürkün son şeirlərindən olan, “Günay” qəzetində dərc edilmiş “Ləkə” şeirini de qeyd etmək lazımdır. Bu əsər rus qoşunlarının Azərbaycana girə biləcəyi ilə bağlı narahat günlərdə etiraz təriqilə yazılmışdır. Çap olunmamış bir neçə şeiri isə əlyazması halında şairin arxivində, Firəngiz xanım Ulutürkdə saxlanılır. X.R.Ulutürkün xarakteri milli gerçəkliyin üzvi hissəsi olub, özündə milli idealları, türkçülüyü, vətənçiliyi və azərbaycançılığı ehtiva edən tarixi şəxsiyyət xarakteridir.
316
: alf7 alf7 -> Şirvani Ədilli alf7 -> 0 Ə-C.İ.Əhmədov N. T.Əliyev m e y V ə V ə t ə r ə V ə z I n ə M t ə Ə Ş Ü nasl I ğ I (Dərslik) alf7 -> Xx əsin əvvəlində əldə edilən texniki nailiyyətlər alf7 -> Kazim əLİyev idmançinin qəLƏBƏ psixologiyasi alf7 -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti
|