Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

Mətin Ensar Aslanın “Aşıq İrfani” məqaləsindən (“Köz” der­gisi, 1980-ci il, Avqust, sayı 5, səh. 23-27) alınmışdır.

ÇILDIRLI İRFANİ XOCA
...Çıldırlı İrfaninin əsil adı Süleymandır. Çıldırın Qarayel kö­­yü yaxınlarında bulunan, bu gün xaraba Kunduzevdə, İsmail oğul­larına mənsub, halı yerində bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Gəncliyində iyi bir təhsil görən şair dini bilgiləri öyrənərək hafiz ol­muş, bunun içindir ki, əhali tərəfindən “xoca” deyə yad edil­miş­dir. Yazdığı və söylədiyi şeirlərdə ləqəb olaraq İrfani ismini qul­lanan Aşıq Süleyman badəli şairlərimizdəndir.

İrfani pir əlindən badə içdikdən sonra röyada gördüyü sev­gi­lisi Zəlihaya qovuşmaq üçün yanıb yaxılır, ona qovuşmaq üçün hər türlü çarəyə baş vurur. Fəqət ailəsindən icazə ala bilmədiyi üçün sevdiyini aramaya gedə bilməz. İrfaninin ana və atası onu Kars qalası komutanı Səbri paşanın qızı Yasəmən ilə ev­lən­dir­mək istərlər. Bu evliliyə Səbri paşa da razıdır. İrfani hoca pa­şa­nın qızı ilə evlənmək istəməz. O, türkmən Qaracaoğlanın bacısı Zə­lihaya aşiqdir. Bütün düşüncəsi onu görmək, ona qovuşmaq və onunla evlənməkdir.

İrfani kimi Zəliha da röyada pir əlindən badə içmiş və İr­fa­ni­yə aşiq olmuşdur. Günü-gündən saralıb solan, röyada gördüyü İr­fa­niyi düşünən Zəliha daha fazla dayana bilməyib dərdini qar­da­şı­na söylər. Hal bilən, anlayışlı qardaşı da çox sevdiyi Zəlihanın is­təyi üzərinə, bütün gücünü xərcləyərək bir karvan hazırladır, rəml elmindən iyi anlayan ərəb köləni də yanlarına qataraq Zə­li­ha­nı Kunduzevə doğru uğurlar.

Karvan uzun yolçuluqdan sonra İrfani hocanın evinə gəlir. Qa­pını açan İrfaninin anası qarşısında gördüyü ərəb qiyafətinə gir­miş Zəlihanı dərhal tanıyar. Çünki oğlu ona qızın bütün özəl­lik­lərini gündüzlər, gecələr boyu anlatmışdı. Anlatılan qız iştə qar­şısında durmaqda və İrfaniyi sormaqda idi. Bir an dü­şün­dük­dən sonra “ya bu qız oğlumu kendə məmləkətinə götürürsə, mən İr­fanisiz nasıl dayanaram? Övlad acısı məni öldürür” dü­şün­cə­siylə ağlamağa başlar. “Oğlum ömrünü sizlərə bağışladı. Sevgili İr­fani öldü” der. Halbuki İrfani o sırada atasının biçmiş olduğu ot yığının arasına girib uyumaqda idi.

Uzun yollardan, min bir sıxıntılar çəkərək sevgilisini gör­mə­yə gəlmiş Zəliha qadının “evə girin, yorğunluğunuzu alın” de­mə­yin­dən, cavabı gecikdirərək verməsindən şübhələnərək ərəb kö­lə­yə həmən rəml atmasını söyləyir. Rəmil nəticəsində torpaq və ot altın­da olduğunu öyrənən türkmən Zəliha içi qan ağlayaraq hə­mən kar­vana “dön” əmri verir. Ot yığınıları içində sevgilisi Zə­lihayı düşü­nə­rək uyuyan İrfani röyasında onu suda boğularkən gö­rüb oyanır. Həmən evə gəlir, anasından “evə gəlib gedən oldu mu?” deyə so­ru­şar. Durumu anasından öyrənən İrfani sabah er­kən­dən Zəlihayı ara­maya, onlara yetişməyə çalışsa da bulamaz. Hər xəbər aldığı kimsə onları gördüyünü, fəqət onlara yetişmənin müm­kün olmadığını söylər. Zəlihanı son qonaqladığı Şahin yur­du yaylasında bulama­yınca artıq ümidi qalmayan İrfani bir ah çə­kib yaylalara səslənir:

Hanı yaylam, hanı sənin əzəlin,

Güz gələndə bağlar tökər xəzəlin,

Səndə mehman olmuş mənim gözəlim,

Yarım köçmüş, viran qalan yaylalar.
Yaylada yayılır qoyunla-qoçu,

Dalında örmüştü qırx hörük saçı.

Yüklənib barxana, gedibdə köçü

Yarım köçüb, viran qalan yaylalar.

Hanı yaylam, səndə vəfa olsaydı,

Yar köçünü sinən üsdə salsaydı,

Biçarə İrfani mehman olsaydı,

Yarım köçüp, viran qalan yaylalar.

İrfani yaylalarla dərtləşdikdən sonra nerəyə getdiyini, nerəyə ge­dəcəyini bilmədən dolaşır, durur. Nəhayət, yolu Ardahanın Ala­göz köyünə gəlir. Çeşmə başında bir ağacın kölgəsində din­lə­nər­kən bir kaç qız suya gəldiyini görür. İçlərindən biri aradığı Zə­lihaya eynilə bənzəməkdədir. Qızdan içmək üçün su istər, göz-gö­zə gəldiklərində, bir-birini sevdiklərini anlarlar və həmin o gün Alagöz köyündən qaçırlar. İştə o zaman şu şeiri söyləyərək, ara­dığını bulmasa da, bir bənzərini bulduğu üçün Yaradana şükredər:

Şükür yaradana, çox şükür,

Min dərdimə bir dərmanı gətirdim.

İllər ilə intizarın çəkdiyim,

Pəri-peykər növcavanı gətirdim.
Tifilkən sevmişdim pəri-peykəri,

Ol səbəbdən olmuşam mən sərsəri,

Bir mina gərdanlı, qədd-i ararı,

Təzə zülfü pərişanı gətirdim.

Bizi ihrak edən hicran gözüdür,

Mərifətdə Züleyxanın özüdür,

Sakın demə bir Türkmən qızıdır,

Bir əhl-i dil, gövhər kanı gətirdim.

Çəkmək olmaz ol dilbərin nazından,

Bülbül səda eylər xub-avazından,

Xeyli gündür uçurmuşum bazımdan,

Toru saldım o tərlanı gətirdim.

Kimsə bilməz İrfaninin dərdini,

Bülbül kimi bəslər idi gülünü.

Viran etdim Harmandarın elini,

Alagözlü bir Türkməni gətirdim.

Fəqət bu sevgisi və mutluluğu uzun çəkməz. Qızın qaçdığını xə­bər alan Alagözlü türkmən Çıldır əyalətinə bağlı Ahılkələk san­cağı Paşası Süleyman bəyə bildirib, qızını bulmasını, əks təq­dir­də Kars paşasına şikayətdə bulunacağını söylər. Süleyman Pa­şa həmən qızı aratdırıb buldurur və atasına təslim edər.

Gərək qız, gərək İrfani xoca könül yarasının iztirabıyla dağa, da­şa düşərlər. İkinci dəfə qaçırır qızı İrfani. . . Yenə Ahılkələk pa­şa­sından yaxa qurtaramaz. Üçüncü dəfə qaçırlar, yenə Paşa qızı ta­pıb atasına təslim etmişdir.

Olay kısa zamanda dildən-dilə, könüldən könülə düşüp das­tan olur. Süleyman Paşanın gənc və gözəl xanımı Xürrəmzay da İr­fanini və bir türlü ondan vaz keçməyən türkmən qızını maraq edə­rək onları pəncərədən seyr edərkən İrfaninin gözü Paşanın xa­nı­mına takılır. Paşadan müsadə alaraq Xürrəmzaya dönüb şu şeiri oxumaya başlar:

Necə odlanmayım, necə yanmayım,

Könül, bir saçı-leylaya bağlandı.

Özü şirin, sözü şirin şux güzəl,

Qəmzəsi ox, qaşı yaya bağlandı.
Yar oturmuş, cila verir özünə,

Qudrət sürməsini çəkmiş gözünə,

Daranmış zülfünü, dökmüş üzünə,

Sanasan ki, bulud aya bağlandı.

Kəbeyi kavseyn, qaşın əymələr,

Bu təriflə vəsf edəməz deymələr,

Gülabət köynəyi, altun düymələr,

Takılanda qaşı yaya bağlandı.

İrfani yenicə buldu bir dövlət,

Dəymə, kimsələrlə eyləməz ülfət.

Əski sevdiyindən qalxdı məhəbbət,

İndi könül bir yosmaya bağlandı⁶.

Paşa gərək bu şeir üçün, gərəksə dördüncü dəfə kəndisini məş­ğul edən, qız qaçırma suçundan dolayı İrfanini zindana at­dı­rır. Zindanda çarəsizlik içinde yar həsrəti ilə yanıb yaxılırkən tə­səl­lini könlünə səslənməkdə bulur. Fəqət, hər yaxalandığında Pa­şa­nın hüzurunda atasını istəyən, sonra dayanmayıb təkrar-təkrar İrfaniyə qaçan sevgilisi türkmən qızına da canı çox sıxılmışdır. İştə bu durumu ifadə edən bir şeir:

Kitabım Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,

Hələ dostun köyü ziyarətimdir.

Qibleyi-ves qaşlarına boyun əyməyim,

Gece zikrim, gündüz ibadətimdir.
Bülbül gül dalında sədalaşanda,

Aşiq məşuqula vidalaşanda,

Bir ləhzə didəmdən cüdalaşanda,

Fəraq-i möhnətdə məlamətmidir.

Qərib İrfaniyi yaxdın naraya,

Mərhəmətin yox sinəmdəki yaraya,

Sən kimi vəfasız, qəlbi qaraya,

Meyil vermək mənim qəbahətmidir.

Deyərək qəbahəti öz könlündə bulur və türkmən qızından bir türlü vaz keçməyən könlüne böylə səslənir:

Dilbər sənin ilə badə içəlim,

Bu gün zövq-ü səfasıdır könlümün.

Dedim, hərcayidən əlçəkmədin,

Dəymə, çəksin cəzasıdır könlümün.

Genə sevdaların aldı yanımı,

Yara peşkəş dedim şirin canımı,

Öldürsən də alan olmaz qanımı,

Kəndi hüsn-i rızasıdır könlümün.
Mənə vazkeç derler ləb-i mərcandan,

Mən onu sevmişəm can ilə, candan,

Ölürəm, ayrılmam zülf-i reyhandan,

Böylə əhd-i vəfasıdır könlümün⁷.

İrfani “könül cəzasıdır çəksin, yar səfasıdır sürsün, kəndi hüs­nü-rizasıdır könlümün” sitəmində bulunarkən zindanda heç bir ümidsizliyə düşmür. Bu işlərin alın yazısı olduğuna inan­dı­ğı­nı və Tanrının buyruğuna heç bir etirazı olmadığını, həm sev­di­yinin, hem özünün eşq atəşinə düşmüş bir pervanə olduqlarını da belə ifadə edir:

Cananım ki mənə verdi bir badə,

Ara yerdə sunan saqi dönükdür.

Bu eşq, bu sevda ki gəldi sərimə,

Könül nə uykuda, nə uyanıqdır.
Salınan nur sinə bir pişekeşdir,

Sevda gizli deyil, sirrimız faşdır,

Biz bir pərvanəyiz, eşq bir atəşdir,

Şirin canım atəşlərə yanıqdır.

Levh-i qələm böylə imiş yazımız,

Haqqın buyruğuna yoxdur sözümüz,

Ta tifildən bəri könlü, üzümüz,

Durulmaz könlümüz pək bulanıqdır.

O yar hansıdır ki, yarına yana,

Terahhüm eyləyüb hal-pərişana,

İrfaniyəm düşdüm eşq-i cünuna,

Xoyrat əl uzatmış gül budanıqdır.

Türkmən qızını dördüncü dəfə İrfani xocanın əlindən alıb öz evi­nə gətirdən paşanın xanımı Xürrəmzay qıza öz qızı kimi baxar və paşanın zindanına atılan İrfani xocaya qızğınlığının keçməsini bək­lərkən kölesi paşanın uşaqları Məhəmməd və Şərfi gəz­dir­mə­yə götürür. Bu esnada zindanın pəncərəsindən baxan İrfani kö­lə­yə bir məktub uzadıb “öz əlinlə bunu paşaya ver” deyərək kö­lə­dən rica edir. Kölə məktubu Paşaya verir. Məktub:

Daha pünhan tutma mənim dərdimi,

Bir dərdim var, min loğmana gəlmişəm.

And verirəm Məhəmmədin başına,

Duacıyam qədd-imana gəlmişəm.
Dedim yüz min qafiyədən, qəzəldən,

Bu dərdimi pünhan tutma tez eldən,

Bir sevdanın cünunuyum əzəldən,

Duacıyam qədd-imana gəlmişəm.

İrfani məhrumdur, binəva quldur,

Eşqin qədimidir, arizde güldür,

Ya çırağ et, ya bağışla, ya öldür,

Mahür dəst-i Süleymana gəlmişəm.

Məktubu oxuyan Paşanın qəzəbi keçib və sinirləri yumşalıb, xa­nımı Xürrəmzayın da etkisi ilə ertəsi gün İrfanini zindandan çı­xardıb. Evində saxladığı türkmən qızını da İrfani xocaya verib “Kars paşasının əmri olduğu üçün bu yörədən səni sürgün etmək məc­buriyyətindəyəm” deyib. Əmrə boyu əyən İrfani yanında sev­gilisi olduğu halda Arpaçay yaxınlarındakı Dəmircilik köyünə ge­dib, burada ona bir miqdar torpaq verildiyi üçün əkinçiliklə məş­ğul olmağa başlayıb. Fəqət xocanın könül çiləsi bitmiş de­yildir. O, ilk sevdiyi türkmən qızı Zelihnı düşünməyə, onun eşqi ilə yanmağa başlayıb.

Başından tipi, boran, duman, qar əksik olmayan ulu dağlar kimi İrfani xocanın da başından bir türlü sevda yeli, eşq fırtınası, yar cəfası əksik olmayıb. Bu dərt bitdi dediyi zaman bir dərd, hət­ta min dərd başına yağıb dünyada rahatlıq bulmayıb. Necə bul­­sun ki, sevgili Peyğəmbərimiz də “La rahata fid-dünya” yəni “dün­­yada rahatlıq yoxdur” buyurubdur.

İlk eşqi və ilk sevgilisi olan türkmen Zəliha yadına düşəndə İrfani bu şeiri söyləyib:

Nədir bu həngamə vaxt-i səhərdə,

Dərdimənd bülbülün vaveylasıdır.

Məhəbbət yelləri əsdikcə sərdə,

Çək cəvrini, yarın baş bəlasıdır.
Mən halımı yara etsəm ifadə,

Mərhəmətsiz zalım gəlməz imdadə,

Siir-i yar ilə mülk-i fənada,

Necə tərk eyləsin o sılasıdır.

Çox gördük, keçirdik fələk dəvrini,

Xeyli çəkdim bu dilbərin cəvrini,

Kimsə bilməz dərunumun, dərdini,

İrfani bir Türkman mübtəlasıdır.

Bir yaz günü gözel bir havada sabah namazına qalxan ozan ab­dest alırkən göy üzündə bir bölük durnanın səs-səsə getdiyini gö­rür. Səmimi duyğularla durnaları Zarşat (Arpaçay)dan, Çıldır yörəsini Ardahana doğru gəzdirir.

Sabah namazında qalxıb Zarşatdan,

En Qaraçayırı bulasan durnam.

Aş Lavaş gədiyin, bağla qatarın,

Qarış Daşbaşıda gölə, sən durnam.
İrişdi Külverən qaldı sağ yana,

Aş Qızılkilsədən, keç Kamervana,

Albız ıssıqlıqdır, Cala virana,

Orda da bir gecə qalasan durnam.

Səfil Ağcaqala dönübdür yaza,

Uğrama Kakaca, bəlkə yol aza,

Gəl Suqatışandan var, en Canbaza,

Canbaz çuxurunda güləsən durnam.

Zınzarllar çəkilib yücədən yücə,

Xəbər al Çamdırı, gör halı necə,

Suxara məmurdur, barı bir gecə

Əylənib rahatı bulasan durnam.

Köyhas süvaridir, Purut piyadan,

Urtayla, Meredin gəlməsin yadan,

Al Çatakbaşını, keç Zurzunadan,

Qunduzxev öz köyüm biləsən durnam.

Yolun düşər Otağvanın sağına,

Uğra Ardahana öylə çağına,

İkindi namazı çıx Cindağına,

Qarış Qəmərəyə bina sən durnam.

Yeri durnam, yeri dönmə izindən,

Aləmi məst ettin xoş avazından,

Əsli Harmandarlı, Türkman qızından,

Yarımdan bir xəbər alasan durnam.

Tez pərvaz eyləyin, tez qanat çalın,

O nazlı yarımdan bir xəbər alın,

İrfani-Xocada bekliyor yolun,

Bəlkə bu günlərdə gələsən durnam.

İrfani xoca ona təsəlli verən eş-dostlarına və onların yerli yer­siz sözlərinə qarşı da:

Əlçək təbib, əlçək dərd-i sinəmdən,

Sən mənim dərdimə çara bilməzsən,

Sən necə təbibsən yoxdur ilacın,

Yaram içərdəndir sara bilməzsən.
Yıxılsın fələyin tacınan-taxdı,

Elə bir ox vurdu hicranım axdı,

O yar da vermişti ikrarı- əhdi

O ki ikrarında dura bilməzsən.

İrfaniyəm başa gəlməz sözlərim,

Qələm alar, kağız üstə izlərim,

Nə durursan ağlasana gözlərim,

Bir daha o yarı görə bilməzsən.