Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- BÖLMƏ 6 – MƏMMƏDAĞA ŞİRƏLİYEV SALONU
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 309
Nuridə Qurbət qızı Əhəmədova Sumqayıt şəhər 25 nömrəli tam orta məktəbin tarix müəllimi nuride.ehmedova.1976@mail.ru MULTİKULTURALİZM AZƏRBAYCANDA
mədəniyyətlərarası dialoq.
cultural dialog.
Multikulturalizm termini 60-cı illərin sonunda Kanadada meydana çıxıb. Ölkəmizdə multikulturalizm milli siyasətin əsas forması kimi qəbul edilir. Konsepsiya insanın etnomədəni, irqi və dini müxtəliflik statusunu hər bir millətin içində qorumağa şərait yaradılmasına əsaslanır. Multikultural model assimilyasiya olmadan inteqrasiyaya yönələrək legitimləşdirilməni təmsil edir. Bu o deməkdir ki, etnomədəni bir dövlətin sərhədləri daxilində dini və mədəni mənsubiyyətə uyğun həyat tərzi, ən əsası bu prinsipləri ödəyən təhsil qurulmalıdır. Etnik və dini azlıqların hüquqlarının müdafiəsi prinsiplərini rəhbər tutan demokratik dövlətlər miqrantların milli cəmiyyət daxilində öz etnomədəni cəmiyyətlərini quraraq, onları inkişaf etdirmələri üçün şərait yaradırdılar. Müxtəlif mədəniyyət və ənənələrin vahid çoxmədəniyyətli məkanda birgə mövcudluğu ideyası həqiqətən də dəyərlidir. Əqidəmizə görə müxtəlif dinlərə etiqad edən, fərqli dillərdə danışan xalqların birgə yaşaması uzun əsrlər boyu təbii hal kimi qəbul edilib. Çoxmədəniyyətli cəmiyyətimizdə hər bir etnik, dini və ya mədəni qrup öz ənənələrini yaşatmaq və onları övladlarına ötürmək hüququna malikdir. Dövlət də onların bu hüquqlarını təmin edir və onlar arasında qarşılıqlı anlayış və münasibətlərin olması üçün hər cür şərait yaradır. Bütün bu ənənələrin təməlində aşılamaq, təbliğ etmək dayanır. Bu isə hələ kiçik yaşlardan ailədən, məktəbdən başlanmalıdır. Tədris olunan materiallar kifayət qədər inteqrativ olmalıdır. İnteqrativ təlim mühüm pedaqoji problem kimi müasir dünyagörüşlü, fəal, yaradıcı, problemlərin həlli və müstəqil qərarlar qəbul etmək üçün zəruri təhsil səviyyəsinə və keyfiyyətlərə malik şəxsiyyət formalaşdırılması vəzifəsinin ön plana çıxdığı hazırkı dövrdə xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bu problemin tədqiqi və həlli təkcə ədəbiyyat tədrisinin elmi, nəzəri əsaslarının inkişafı üçün deyil, müəllimlərin praktik fəaliyyəti üçün də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada təhsilin məqsədinə hadisə və təzahürləri öyrənmək və bilmək deyil, həm də əldə olunmuş bilik, bacarıq və dəyərlərdən müxtəlif situasiyalarda istifadə etmək, araşdırmaları təkmilləşdirmək, anlama, birbaşa şəxsi iştirak daxildir. Belə tədris şagirdlərə öyrənmə zamanı müxtəlifliklər arasında bilik və konsepsiya səviyyəsində dəyərli əlaqələr yaratmaqda köməklik göstərir. Əsrlər boyu multikultural ənənələrə əsaslanan milli tariximiz formalaşmış, çoxmədəniyyətliliyin təbliğ edildiyi tarixi əsərlərimiz işıq üzü görmüşdür. Multikulturalizm termini Azərbaycan ictimai-siyasi fikir tarixinə yeni daxil olsa da, ona qədər biz bu anlayışa mədəni müxtəliflik kimi yanaşmış və cəmiyyətdə uğurlu tətbiqinə nail olmuşduq. Müstəqil Azərbaycanda multikultural dəyərlərin formalaşmasında azərbaycançılıq ideologiyası əvəzsiz rol oynamışdır. 1993-cü ildə Azərbaycan dövlətini parçalanmadan qurtarmış ümummilli lider Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi siyasətin uğurlarının kökündə, məhz azərbaycançılıq ideyası dayanırdı. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanın düşdüyü dərin böhran, təkcə, Ermənistanın ölkəmizə qarşı hərbi təcavüzü ilə bağlı deyildi. Həmin dövrdə bütövlükdə respublikada milli-etnik ixtilaf ayrı-ayrı bölgələrdə özünü göstərirdi. Belə bir zamanda xalq Ulu öndər Heydər Əliyevin azərbaycançılıq ideyası ətrafında birləşdi və ölkəni parçalamaq istəyən qüvvələr zərərsizləşdirildi. Məhz azərbaycançılıq bizim keçmişimizdən gələn dəyər olaraq vahid Azərbaycan ideyasının, ölkədə bütün etnosların həmrəylik və anlaşma içində birgəyaşayışının tarixi təcrübəsidir. Bir siyasət kimi multikulturalizm öz mahiyyəti baxımından tolerantlıqla da sıx bağlıdır. O, müxtəlif mədəniyyətlərin paralel şəkildə yaşamasını qəbul edən tolerant cəmiyyətin başlıca xüsusiyyətlərindən biridir. Multikultural cəmiyyətin formalaşması və inkişafı - tarixi təkamülün
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 310
xüsusiyyətləri ilə, konkret olaraq, sosial amillərlə müəyyənləşmişdir. Onu da qeyd edək ki, multikultural cəmiyyətin formalaşmasında və inkişafında demokratiya mühüm rol oynayır, daha dəqiq desək, demokratiya multikultural cəmiyyətin təkamülü üçün əlverişli şərait yaradır. Multikulturalizm hamı tərəfindən tanınan, müxtəlif mədəniyyətlərə tolerant münasibətə əsaslanan dinc, yanaşı yaşama prinsipidir. Azərbaycan üçün fərqli baxışlara, adətlərə, vərdişlərə dözümlülük mövqeyi bəsləmək demokratik dövlət strategiyasıdır. Azərbaycan ümummilli həmrəyliyin inkişafı üçün əlverişli mühitdir, mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ərazisində məskunlaşan hər bir vətəndaş Azərbaycanın sərvətidir. Tarix boyu ölkəmiz tolerantlığın, dini dözümlüyün və mədəniyyətlərarası dialoqun vətəni kimi dünyaya açıq olmuşdur. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 25-ci maddəsinə əsasən mənşəyindən, irqindən, dinindən və dilindən asılı olmayaraq hamının hüquq və vəzifələrinə hörmət təmin edilmişdir. Müstəqilliyin inkişafı gedişində multikultural dəyərlərin qorunması sahəsində əsaslı hüquqi baza təşəkkül tapmışdır ki, bununla da diskriminasiyanın, rasizmin, ksenofobiyanın, islamafobiyanın və anti-semitizmin təzahürü yolunda ciddi maneələr yaradılmışdır. Azərbaycanda 2008-ci ildə müasirləri tərəfindən tolerantlıq prosesi adı verilmiş mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqa start vermişdir. Azərbaycan cənab Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən 2016-cı ilin "Multikulturalizm ili" elan olunması, dünyanın dini liderlərinin 2010- cu il Bakı sammiti, Bakı şəhərinin İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan edilməsi, "Tolerantlıq ünvanı - Azərbaycan" layihəsi adı altında keçirilən tədbirlər, 2015-ci il aprelin 26-da "Atəşgah məbədində" ilk Avropa Olimpiya oyunları məşəlinin yandırılması, Azərbaycanın 20 ali məktəbində "Multikulturalizm" fənninin tədrisi, Azərbaycan Prezidentinin "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının alman dilinə tərcüməsinin 200 illiyinin keçirilməsi haqqında (dastanı alman tədqiqatçısı Fridrix Henrix fon Dits tərcümə etmişdir), "Renessans" jurnalının nəşri haqqında və 2014-cü il mayın 15-də Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin yaradılması haqqında sərəncamları, 2014-cü il fevralın 28-də Millətlərarası münasibətlər, multikulturalizm və din tədbiri buna nümunədir. Ölkəmiz ipək yolunun üzərində yerləşməsinə görə daim miqrasiya proseslərinin getdiyi region kimi assimiliyasiya proseslərinin təsirinə məruz qalmışdır. Regionumuz sivilizasiyalar, dinlər, dillər mərkəzidir. Bu mərkəz qarışıq mədəniyyətlər üzərində qurulan Qafqaz mədəniyyətinin yüksəlişində mühüm rol oynamışdır. Bu baxımdan Azərbaycan bəşər sivilizasiyasına bütün sahələrdə nadir incilər bəxş etmiş ölkədir. Bütün dünya Azərbaycan Respublikasının region və dünya siyasətində yerinə öz obyektiv qiymətini vermişdir. Azərbaycan türklərinin yerinə və əhəmiyyətinə əsrlər boyu regiondan keçən səyyahlar, coğrafiyaşünaslar, tarixçilər və diplomatlar salnamələr həsr etmiş, region xalqları haqqında qiymətli yazılar qoyub getmişlər. XIX əsrin 30-cu illərində Azərbaycana gələn fransız yazıçısı A. Duma topladığı məlumatlardan sonra ölkənin etnosiyasi mozaikasının zənginliyinə baxmayaraq qeyd dəftərinə aşağıdakı cümləni yazmışdı: "Türk dilini bilmək kifayətdir ki, Qafqazdan İran körfəzinə və Hindistana qədər heç bir tərcüməçinin köməyindən istifadə etmədən gəzib dolaşasan". Bəşər sivilizasiyasının ən qədim ocaqlarından olan Azərbaycanda etnik, dini, irqi və linqvistik ümumiliyin formalaşması ölkəmizin yaşadığı çoxəsrlik inkişafın yekunudur. Əsrlər boyu miqrasiya proseslərinə məruz qalmış Azərbaycan torpaqlarında müxtəlif xalqların, irqlərin və dinlərin övlad- ları məkan tapmış, qaynayıb-qarışsa da, identikliyini qoruyub saxlamış, dilini, dinini, mədəniyyətini inkişaf etdirmişdi ki, bu prosesdə qazanılmış dəyərlər dünya mədəniyyəti xəzinəsinə mühüm töhfə olmuşdur. Ənənə Azərbaycanda bu gün də yaşayır və inkişaf edir ki, bunu multikulturalizmin dövlət siyasəti səviyyəsinə yüksəldilməsinin göstəricisi kimi, Azərbaycan Prezidentinin 2013-cü il oktyabrın 2-də IV Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunun açılışı zamanı etdiyi çıxış da aydın şəkildə göstərir: "Multikulturalizm - Azərbaycanda həyat tərzidir. Doğrudur, bu nisbətən yeni termindir. Bununla belə, yüzilliklər boyu Azərbaycanda multikultural cəmiyyət mövcud olmuşdur. Bunun əyani sübutu xalqlarımız arasında dostluq və həmrəylikdir. Biz bu gün də ona çalışmaq ki, təşəbbüsümüzlə regionda və dünyada gedən proseslərə pozitiv təsir göstərək”. Avropa və Asiya arasında yerləşən Azərbaycanda çox mədəniyyətlilik tarixin qədim dövrlərindən qidalanır. Məhz etnik müxtəliflik bu gün Azərbaycan ərazisində özünü qoruyub “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 311
saxlamış sistemli münasibət modeli formalaşdırmışdır. Ona görə də müasir dövrdə Azərbaycanın çox mədəniyyətlilik ənənəsi inkişaf edib keyfiyyətcə yeni müstəviyə keçdi. Bu haqda Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev qeyd edir ki, “multikulturalizm ənənələri Azərbaycanda əsrlər boyu həmişə mövcud olub. Sadəcə, müxtəlif cür adlanıb, lakin mahiyyəti dəyişməyib”. Müxtəlifliklərin düzgün tənzimlənməsi çox mədəniyyətli dövlət üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Multikulturalizm - cəmiyyətin mədəni müxtəliflik əleyhinə etirazım səngitmək üçün alternativ siyasət kimi meydana gəlmişdir. Pozitiv sosial təzahür olan multikulturalizm, cəmiyyətin inkişafı üçün münbit şərait yaradır, etnik münaqişələrin qarşısını alır, müxtəlif xalqlar arasında etimadı möhkəmləndirir. Azərbaycan Respublikası dövlət müşaviri Xidmətinin təsis edilməsi, 2011 - 2013-cü illərdə Bakıda I və II Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumlarının, 2015-ci il noyabrın 16-da Bakıda “Beynəlxalq tolerantlıq gününün" keçirilməsi - bu siyahını kifayət qədər genişləndirmək - bütün bunlar Azərbaycanda sivilizasiyalararası dialoqun səviyyəsinin göstəricisidir. Zaman etibarı ilə olduqca kiçik bir dövrdə dünyanın 11 ali məktəbində, o cümlədən Türkiyə, Bolqarıstan, Gürcüstan, Rusiya, Litva, Çexiya, İtaliya, Belorusiya, İsveçrə, Portuqaliya, Ukrayna universitetlərində "Azərbaycan multikulturalizmi" fənninin tədrisinə başlanılmışdır. Halbuki, demokratiyanın klassik vətəni sayılan Avropanın üç böyük ölkəsi - Almaniya, İngiltərə və Fransa miqrasiya proseslərinin təsirinə dözməyərək multikulturalizmdən birmənalı şəkildə imtina etmişdir. "Hudson Review" jurnalının müəlliflərindən olan B.Baver multikulturalizmin milli-mənəvi dəyərlərə mənfi təsirindən bəhs edərək yazırdı ki, Avropa ölkələrinin multikulturalizmdən döndərməsi xüsusilə, Niderland, Danimarka, Böyük Britaniya, Norveç, İsveç, Avstriya, Almaniya və Rusiyada özünü aydın şəkildə göstərir. Multikulturalizm bu gün Azərbaycanda reallaşmaqda olan demokratik proseslərin, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğunun tərkib hissəsi olmaqla bərabər dini tolerantlığın və mədəniyyətlərarası dialoqun etalonu kimi təsir göstərmək gücündədir. Müasir Azərbaycan multikulturalizmi dövlətçiliyimizin, milli təhlükəsizliyimizin və mənəvi birliyimizin qarantıdır.
Ədəbiyyat 1. K.Abdullayev. Azərbaycan multikulturalizmi bu gün: Portuqaliyadan İndoneziyayadək. http://azertag.az/xeber/ 2. K.Abdullayev. Azərbaycanda multikultural təhlükəsizlik prinsipləri http://azertag.az/xeber/ 3. Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun rəsmi açılış mərasimində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ilham Əliyevin “Mədəniyyəti ortaq təhlükəsizlik naminə paylaşaq” mövzusunda çıxışı. 4. Azərbaycan mədəniyyətlərarası dialoq mərkəzinə çevrilib. www. bizimyol. into 5. Зейналова C. Баку-город с традициями толерантности.//http://www. lnews.az 6. Крах
Европейского мультикультурализма //Россия навсегда, 2013,25 ноября./https://ru. wikipedia.org Nuride Ehmedova Multiculturalism in Azerbaijan Summary In article illuminating main point and content of multiculturalism, tolerance and religious tolerance in Azerbaijan Republic. Described the role of protection of the statehood and solidity of our country is being revealed.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 312
Möhsün Nağısoylu, AMEA-nın müxbir üzvü, fil.ü.e.d., professor AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru
Şaiq
Key words: Multiculturalism, "Avesta", "Kitabi-Dede Qorqud", Huseyn Javid, Abdulla Shaig
Azərbaycanda ən qədim zamanlardan bəri müxtəlif dinlərə və etiqadlara inanan, fərqli dillərdə danışan çoxsaylı xalqlar və etnik qruplar sülh və əmin-amanlıq, dinclik və bərabərlik şəraitində yaşamışlar. Bu cür tolerant mühit və multikultural tarixi şərait təbii olaraq azərbaycanlıların bədii təfəkküründə də: şifahi və yazılı ədəbiyyatında özünün poetik təcəssümünü, obrazlı ifadəsini tapmışdır. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında multikultural düşüncələr ümumilikdə götürdükdə aşağıdakı bir neçə şəkildə özünü göstərir: 1) Müxtəlif dinləri təmsil edən xalqların adları ehtiramla çəkilir və onlara qarşı hörmət və dostluq duyğuları ifadə edilir; 2) Digər dinləri təmsil edən müqəddəs şəxsiyyətlərə böyük sayğı və ehtiram duyğuları dilə gətirilir və onların yüksək əxlaq tərzi və davranışları nümunə olaraq təqdim və təbliğ edilir; 3) Müxtəlif dinləri və xalqları təmsil edən gözəllərə sonsuz və səmimi sevgi duyğuları qələmə alınır və onlara qovuşma yollarında çəkilən əzab-iztirablar, ağrı-acılar bədii şəkildə ifadə olunur. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatını təmsil edən şair və yazıçıların çoxu bu mənəvi dəyərlərə əsərlərində geniş yer vermiş və onları yaymış, oxucularına təlqin etmişlər. Azərbaycan ədəbiyyatında multikultural düşüncə tərzinin yer aldığı ilkin qədim və dəyərli bədii nümunələrindən biri eramızdan əvvəl ikinci minilliyə aid edilən “Avesta” dini-bədii abidəsi sayıla bilər. Azərbaycanlılarla yanaşı vaxtilə atəşpərəst olmuş bir sıra Yaxın Şərq xalqlarının ortaq abidəsi sayılan “Avesta”da multikulturalizm dəyərlərinə söykənən maraqlı fikirlər yer almışdır. Məsələn, “Avesta”nın “Qatlar” adlanan ən qədim hissəsində Zərdüşt üzünü baş Allaha - Məzdaya tutaraq deyir: “Ey Məzda, əllərimi duaya qaldıraraq... bütün insanların doğru yola gəlməsi üçün sənin
“Avesta”nın Zərdüştün müəllifi olduğu şübhə doğurmayan bu hissəsindən aydın olur ki, qədim Manna ərazisində - indiki Azərbaycan torpaqlarında etnik münaqişələr mövcud olmamış və bu yurdun sakinləri olan insanlar sülh, əmin-amanlıq şəraitində həyat sürmüşlər. “Avesta”da yer alan aşağıdakı nümunələrdə də multikulturalizm dəyərlərini qabarıq şəkildə özündə əks etdirən fikirlər diqqəti çəkir: “Bütün güc və bacarığımla çalışacağam ki, insanlar doğru din yolu ilə getsinlər. Bu doğru
Eramızın VII əsrinə aid edilən, bir sıra epizodları ilə kökləri daha qədimlərə gedib çıxan Azərbaycan qəhrəmanlıq dastanı “Kitabi-Dədə Qorqud”da da multikulturalizm dəyərləri ilə səsləşən bir sıra maraqlı məqamlara rast gəlirik. Məsələn, eposun bir boyunda Bayburt xristian bəyliyinin başçısının, qızı, atası tərəfindən əsir götürülmüş müsəlman oğuz igidinə - Beyrəyə vurulur və eşqi xatirinə onu əsirlikdən azad edir. Beyrək bu yaxşılığın əvəzində xristian qızı ilə “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 313
evlənəcəyinə and içsə də, vədinə xilaf çıxır və bunun nəticəsi olaraq sonda xaincəsinə öldürülür ki, bu da əsərdə güclü bir asossiasiya yaradır: Vədə xilaf çıxanın cəzası belə olmalıdır. Dədə Qorqud dastanlarında digər bir oğuz igidi – Qanturalı isə başqa dindən olan Trabzon təkurunun qızı ilə evlənir ki, bu fakt oğuzların əski çağlardan bəri digər dinlərin daşıyıcılarına olan isti münasibətindən xəbər verir. Dastanın baş qəhrəmanı Salur Qazanın və onun oğlu Uruzun davranışlarında da digər xalqlara qarşı mərhəmət və ehtiram duyğuları özünü göstərir. Azərbaycanın digər folklor nümunələrində də, məsələn, “Əsli və Kərəm” dastanında, “Şeyx Sənan” əfsanəsində xristian qızı ilə müsəlman gəncinin yüksək ülvi məhəbətindən bəhs olunur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Şeyx Sənan əfsanəsini XVII yüzillikdə Molla Camal Rənci adlı az tanınan bir Azərbaycan şairi ana dilində məsnəvi şəklində nəzmə çəkmişdir. Kiçik həcmli bu əsərin bir neçə əlyazması yalnız Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Həmin məsnəvi-poemada ömrünün ixtiyar çağlarını yaşayan və 400 nəfər müridə başçılıq edən Şeyx Sənanın yuxuda gördüyü xristian qızına olan məhəbbəti qələmə alınmış və bununla da müxtəlif dinlərdən olan insanlar arasında bərabərlik və sevgi duyğuları sərgilənmişdir. Şeyx Sənan eşqi yolunda öz dinindən dönsə də, xristian qızını ona ərə verməkdən boyun qaçırırlar. Maraqlıdır ki, əsərin sonunda xristian qızı Şeyx Sənana aşiq olur, onun dinini qəbul edir və sevgililər bir yerdə dünyalarını dəyişirlər (1). Qeyd edək ki, Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox nümayəndələri öz həyatlarında multikultural dəyərləri yaşamış qələm əhli olmuşlar. Belə ki, XII əsrin məşhur şairi Əfzələddin Xaqani Şirvaninin anası islamı qəbul etmiş nəsturı qızı olmuşdur. Xaqaninin əsərlərindən açıq-aşkar görünür ki, böyük şair xristian dininin qanunlarına da yetərincə bələd olmuş və onlara ehtiramla yanaşmışdır. Xaqanin şagirdi olmuş Mücirəddin Beyləqaninin anası isə həbəş qızı olmuşdur. Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin qulluqçu olaraq ona hədiyyə edilən Afaqla ailə həyatı qurması faktı da bu böyük söz ustadının multikultural dünyagörüşündən xəbər verir. Məlum olduğu kimi, klassik Azərbaycan yazılı ədəbiyyatı nümunələri islamın qəbulundan sonra mövcud ənənəyə görə üç dildə: ərəbcə, farsca və türkcə yaranmış və bu ənənə XX yüzilliyə qədər davam etmişdir. IX əsrdə yaşamış bir sıra Azərbaycan şairləri əsərlərini ərəbcə yazmışlar. Onlar sırasında məvali şair Xüreyminin ərəb dilində qələmə aldığı qəsidələrində müxtəlif xalqların bərabərliyi ideyası qabarıq şəkildə özünü göstərir. Belə ki, Xüreymi şeirlərindən birində yazır:
Xüreymidən üç əsr sonra yaşamış Azərbaycan filosof-şairi Eynülqüzat Həmədaninin (1098- 1131) əsərlərində də multikultural dəyərlərin açıq-aşkar şəkildə yer aldığının şahidi oluruq. Bir sıra fəlsəfi fikirlərinə görə dar ağacından asılmış Həmədani “Təmhidat” (“Başlanğıc”) adlı əsərinin bir yerində yazır:
Göründüyü kimi, filosof-şair insanlara dininə, inancına görə fərq qoymur, onların hamısını insan adını uca tutmağa dəvət edir. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən biri olan dahi şair və mütəfəkkir Nizami Gəncəvi yaradıcılığında multikultural düşüncələr daha konkret şəkildə və geniş planda, həm də əlvan boyalarla öz əksini tapmışdır. Dünya şöhrətli bu dahi söz ustadının bütün əsərlərinin ana xəttini ictimai ədalət və xeyirxahlıq, bərabərlik və bütün insanlara sevgi və məhəbbət kimi humanist düşüncələr təşkil edir: Bacarsan, hamının yükünü sən çək, İnsana ən böyük şərəfdir kömək... Elə bir ixtiyar olsaydı məndə, Qoymazdım bəndəyə möhtac bir bəndə... Hər kəs ki İsa kimi duyub sevib insanı, |