Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 320
sahələri ilə bağlı qurumlarında multikulturalizm və tolerantlıq məsələlərinin öyrənilməsi, təhlili və təbliği sahəsində mühüm işlər görülməyə başlanıldı. Ölkə başçısı çıxışlarından birində qeyd etmişdir ki, Azərbaycanda son illər ərzində keçirilən müxtəlif tədbirlər – Bakı Humanitar Forumu, Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu artıq Azərbaycanı dünyada multikulturalizmin mərkəzi kimi təqdim edibdir. Multikulturalizm Azərbaycanda dövlət siyasətidir və eyni zamanda, ictimai sifarişdir. Çünki bu, bizim üçün normal həyat tərzidir. Halbuki, biz indi bəzi ölkələrdə fərqli mənzərə görürük. Hətta bəzi siyasi liderlər çox təhlükəli ifadələr işlədirlər ki, multikulturalizm iflasa uğrayıb, bunun gələcəyi yoxdur. Bu, həm yanlış, həm də təhlükəli fikirlərdir. Çünki multikulturalizmin alternativi yoxdur. Nədir alternativ – ksenofobiya, diskriminasiya, ayrı-seçkilik, irqçilik. Azərbaycan bu sahədə də öz modelini ortaya qoyur. Hesab edirəm ki, Azərbaycan alimləri bu mövzu ilə bağlı daha da fəal ola bilərlər. Azərbaycanda multikulturalizmin tarixi, ənənələri, bugünkü reallıqları haqqında elmi əsaslandırmalar və dövlət siyasəti əsasında həm Azərbaycan dilində, həm xarici dillərdə daha da böyük elmi əsərlər yaradıla bilər. Hesab edirəm ki, bu sahədə elmi araşdırmalar həm çox maraqlı, həm də bizim üçün çox faydalı olacaqdır. Ölkə başçısı tərəfindən dövlət siyasəti kimi müəyyənləşdirilən multikulturalizm artıq Azərbaycan ictimai-humanitar elmi fikir dövriyyəsinə daxil edilmiş, multikulturalizmin istər elmi- nəzəri, istərsə də praktiki əsaslarının öyrənilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılmağa başlanılmışdır. Həm dövlət başçısının bu sahədəki çağırışlarını, həm də multikulturalizmin elmi- nəzəri əsaslarının araşdırılması sahəsindəki zərurəti nəzərə alaraq, biz də klassik Azərbaycan ədəbiyyatında multikultural dəyərlərin və tolerantlığın əks olunma spesifikasını, təhlil etmək istərdik. Müasir
ədəbiyyatşünaslıqda multikulturalizm anlayışının multidissiplinar yanaşma kontekstində ideoloji, fəlsəfi, bədii, antropoloji, sosioloji, politoloji, iqtisadi, tarixi, pedaqoji və s. istiqamətlər üzrə təhlili təcrübəsi mövcuddur. Bu problem son dövrlər qeyd olunan elmi istiqamətlər kontekstində Avropa, Rusiya, və Amerika elmi araşdırmalarında geniş şəkildə öyrənilir [10, s.11- 12 ]. Azərbaycanda multikulturalizmin elmi-nəzəri əsaslarının öyrənilməsi sahəsində əsas tədqiqatlar, demək olar ki, akademik Kamal Abdullaya məxsusdur. Biz də tədqiqat zamanı alimin multikulturalizmin elmi əsaslarının yaradılması, onun Azərbaycan ədəbi-bədii qaynaqlarının müəyyənləşdirilməsi sahəsindəki araşdırmalarından istifadə etmişik. Klassik Azərbaycan poeziyasında multikultural dəyərlər və tolerantlıq barədə təhlillərə keçməzdən əvvəl bu barədə Kamal Abdullanın dərin məzmunlu və fundamental yanaşmasını təqdim etmək istərdik. Alim yazır ki, "Bəşəriyyəti bütöv kimi dərk etmək istəyi, ayrı-ayrı xalqları mənəvi xətlərlə birləşdirən amilləri aramaq ehtiyacı, dinləri bir-birinə yaxınlaşdırmaq cəhdi, müxtəlif dinlərin müqəddəslərinə eyni ehtiram, insanlara dininə görə deyil, dəyərinə görə qiymət vermə əxlaqı, hər kəsi mərhəmətə, şəfqətə, başqasının dərdinə acımağa dəvət, eşqin ən yüksək, ən ali hiss kimi dilindən, dinindən asılı olmadan bütün xalqlar üçün əsas həyat prinsipi olmasının tərənnümü və bir sıra digər bu kimi dəyərlər ədəbiyyatımızın dərin qatda pərvaz edən ruhunun göstəriciləridir... Cəsarətlə demək olar ki, minillik tarixə malik klassik ədəbiyyatımızın hər bir nümayəndəsi bu dəyərləri nəinki qəbul etmiş, hətta onları öz dünyagörüşünə çevirmişdir" [1, s.3]. Alimin yanaşmasından aydın olur ki, multikulturalizm və tolerantlıq klassik Azərbaycan ədəbiyyatı, ədəbi fikri və dünyagörüşü üçün hər hansısa bir kənar anlayış deyil, əksinə onun əsas mahiyyəti həyata, gerçəkliyə baxış bucağıdır. Bu o deməkdir ki, çoxmədəniyyətliliyə, çoxdinliliyə və fikir rəngarəngliyinə azad, sərbəst münasibət Azərbaycan ədəbi fikri üçün xarakterik keyfiyyət olmuşdur. Alim çox haqlı olaraq vurğulayır ki, "Bu ədəbi nümunələr bizə Azərbaycan cəmiyyətində müxtəlif dövrlərdə multikultural əhval və tolerant münasibətlərin necə “hakimi-mütləq” olmasından xəbər verir. Bu ədəbi nümunələr tarixi keçmişdə qalan və artıq bizim görə bilmədiyimiz real həyat mənzərələrinin bədii “kardioqramı”nı dəqiqliklə çəkir. Belə olan təqdirdə biz bu kitabdakı (“Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları” kitabı nəzərdə tutulur – ....) nümunələrdən aydın şəkildə görürük ki, xalqımız, onun öncül yaradıcı şəxsləri özündə milli, dini təəssübkeşlik hissləri ilə yanaşı, bəşəri dəyərləri də yaşatmağı bacarmış və “özününkü” saydığını “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 321
“özgəninki” olandan çox zaman fərqləndirməmişdir. “Öz-özgə” qarşıdurması xalqımızın formalaşma tarixi boyunca özünün ən yumşaq halında təzahür etmişdir" [1, s.4]. Alimin bu yanaşmasından aydın olur ki, Azərbaycan ədəbi fikrinin yaranmasında və inkişafında müstəsna xidməti olan şair və ədiblərimizin yaradıcılığında ətrafdakılara, qonşu xalqlara münasibət açıq, inteqrativ və loyal olmuşdur. Bunun nəticəsində də yad mədəniyyətlə təmas toqquşma deyil, paylaşma qarşılıqlı təsir əsasında baş vermişdir. Bir məsələni də qeyd etməliyik ki, diaxroniya baxımdan müxtəlif dini dünyagörüşlərinin biri- birini əvəz etməsi və bütün dinlərin elementlərinin bu və ya digər şəkildə yaşaması etnik təfəkkürdə multikultural yanaşmanın və tolerantlığın əsas mənbələrindən biri olmuşdur. Başqa sözlə, multikulturalizm Azərbaycan mədəniyyətinin harmonik və dialektik inkişafının məntiqi nəticəsi kimi ortaya çıxmışdır. Artıq Azərbaycan etnokulturoloji mühiti öz folkloru, ədəbiyyatı, incəsənəti, etnoqrafiyası və başqa cəhətləri ilə özünün multikultural təbiətini ortaya qoymuşdur. Bu mühitin multikultural təbiətini şərtləndirən bir sıra amilləri xüsusilə diqqət mərkəzinə gətirmək olar: Birincisi, dini baxış bucağından multikulturalizmə yanaşsaq, görərik ki, bu coğrafi regionda yeni dini dünyarüşü ilə yanaşı, köhnə dini dünyagörüşü də paralel şəkildə mövcud olmuşdur. Məsələn, rəsmi şəkildə islam dinin mövcud olmasına baxmayaraq, Azərbaycan cəmiyyətində tanrıçılıq və zərdüştilikdən qalan müxtəlif dini inanc və ayinlər müəyyən mərasim və xalq inancları şəklində öz varlığını saxlamışdır. Həmçinin bu coğrafi regionda hakim din olan islam dininin özünün mahiyyətindən irəli gələn yanaşma multikultural təbiətə və tolerant xarakterə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, islam dinində "kitab" dininə aid olan bütün dinlərə və onların müqəddəslərinə dərin hörmət və ehtiram mövcuddur. Bu isə öz növbəsində öz dinindən olmayanlara qarşı da xüsusi şəfqət və qayğıyla yanaşmanı şərtləndirən amillərdən biri olmuşdur. Təbii ki, bu münasibət klassik Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələrinin yaradıcılığı və düşüncəsi üçün də hakim olan yanaşmaya çevrilmişdir.
olmuşdur. Bəllidir ki, müasir Azərbaycanın ərazisində dini və etnik fərqlilik hakim siyasi iqtidarın uğurlu idarəçiliyə nail olması üçün müxtəlif dini və etnik maraqlara hörmətlə yanaşmasına, inteqrativ münasibəti əsas götürməsinə səbəb olmuşdur. Bu da öz növbəsində vahid coğrafi regionda yaşayan xalqların biri-birinə münasibətdə dözümlülük və tolerantlıq nümayiş etdirməsinə, nəticədə isə polifonik mədəniyyətin, çoxçalarlı mədəni-mənəvi vəhdətin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır.
baxımından da multikulturalizmə yanaşa bilərik. Məlumdur ki, müasir Azərbaycan dövlətinin formalaşdığı ərazidə tarixən bir sıra azsaylı xalqlar sülh və mehriban qonşuluq şəraitində yaşamışlar ki, bu da həmin xalqların öz etnik milli-mənəvi dəyərlərini qorumaqla yanaşı, digər xalqla mədəni ünsiyyət dilinin formalaşması sayəsində mümkün olmuşdur. Artıq bu coğrafi ərazidəki ayrı-ayrı xalqlar arasındakı münasibətlər konfliktlərdən uzaqlaşmış və onların müəyyən maraqlar ətrafında birləşməsinə şərait yaratmışdır. Yəni Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar arasında multikultural münasibətlər hər hansı bir siyasi konyukturanın təsiri əsasında deyil, xalqların özlərinin təbii birgəyaşayış seçimləri əsasında formalaşmışdır. Təsadüfi deyildir ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideoloji bazasını da ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş Azərbaycançılıq məfkurəsi təşkil etmişdir. Məhz Azərbaycançılıq ideologiyası ölkə ərazisində yaşayan hər bir xalqın etnik-milli kimliyini qorumaqla vahid ideya ətrafında birləşməsinə gətirib çıxardı. K.Abdulla bu barədə yazır ki, "Təbii olaraq, ulu öndər etnik millətçiliyə alternativ kimi bütövlükdə Azərbaycan xalqının və cəmiyyətinin, eyni zamanda Azərbaycan dövlətçiliyinin yüksəlişini şərtləndirən və multikulturalizmin əsas mənəvi bazası olan azərbaycançılıq prinsipini milli ideologiya kimi irəli sürdü. O qeyd etdi ki, etnik millətçilik, nəhayət etibarilə, etnik separatizmə, xalqlar arasında münaqişəyə gətirib çıxarır. Azərbaycançılıq ideologiyası isə dinindən, dilindən, irqindən asılı olmadan ölkədə yaşayan bütün vətəndaşları birləşdirir. Ulu öndərin dediyi kimi, həqiqətən də "Azərbaycan onun ərazisində yaşayan bütün millət və xalqların ümumi vətənidir. Ərazimizdə yaşayan azərbaycanlı da, ləzgi də, avar da, kürd də, talış da, udin də, kumık da, başqası da - bütünlükdə hamısı azərbaycanlıdır" [3].
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 322
Təbii ki, bu yanaşma müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəm təməllər üzərində bərqərar olmasına və milli mədəniyyətin çoxçalarlı təbiətinin qorunmasına mühüm töhfə vermiş oldu. Ümumiyyətlə, təhlillər onu göstərir ki, Azərbaycanda multikultural dəyərlərin formalaşması təbii coğrafi yerləşmə, tarixi-siyasi proseslərin gedişi, hakim dini düşüncənin xarakteri və s. faktorlar əsasında meydana gəlmiş, konkret özünüifadə modelləri ilə təzahür etmişdir. Biz məqalənin əvvəlində Azərbaycan klassik ədəbiyyatının formalaşma qaynaqlarından bəhs edərkən qeyd etmişdik ki, bunlardan birincisi, türk-oğuz mədəniyyəti qaynağıdırsa, digəri də ümumşərq müsəlman mədəniyyəti və onun bətnində formalaşmış çoxsaylı ideya-fikir təmayüllü məktəb, təriqət və cərəyanlardan təşkil olunmuş qaynaqdır. Bu baxımdan Azərbaycan klassik ədəbiyyatının ideya qaynaqlarından biri kimi şifahi xalq ədəbiyyatı və onun çoxsaylı nümunələri diqqəti cəlb edir. Təbii ki, klassik Azərbaycan ədəbiyyatı, poeziyası, nəsri üçün xarakterik olan multikultural fəlsəfə və tolerant baxış bütün dövrlərdə universal, ümumbəşəri dəyərləri əks etdirmək baxımından diqqəti cəlb edən xalq ədəbiyyatı nümunələri, dastan, nağıl və s. üçün də keçərli idi. Yəni ayrı-ayrı fərdi yaradıcılıq nümunələri ilə bərabər, ümumxalq yaradıcılığının məhsulu olan örnəklərdə də multikultural dəyərlər və tolerantlıq kifayət qədər dərin məna kəsb etmişdir. "Dastanlarımızdan, nağıllarımızdan, klassik ədəbi nümunələrimizdən qədim demokratik prinsiplərlə bağlı yetərincə misal və nümunələr göstərmək olar. Tarix boyu Azərbaycan mənəvi həyatında tolerantlıqdan xeyli danışmaq mümkündür. Bunlar, təbii ki, multikultural tərzin Azərbaycan cəmiyyətinə öncədən xas olmasına bir sübutdur" [2]. Təsadüfi deyildir ki, dünya mədəniyyəti xəzinəsinin ən fundamental incilərindən olan “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunda da oğuzların həyat tərzi, davranışı, özgələrə – yaddinli, yaddilli və yadellilərə münasibəti, oğuz cəmiyyətində qadın və kişi hüquqları multikulturalizm və tolerantlıq baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir: “Azərbaycanlıların qəhrəmanlıq dastanları sırasında xüsusi yer alan ən qədim yazılı abidə olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında maraqlı multikultural və tolerant əhvalın təsvirinə rast gəlirik” [1, s.9]. Belə ki, istər “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyu”nda [5, s.104-119]. Qanturalının kafir qızı, yəni Trabzon təkurunun qızı ilə evlənməsi, “Oğuz bəyləri üçün dini və milli mənsubiyyət heç bir mənada özgəlik ifadə et”məməsi faktında, istər “Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda [5, s.52-78]. Beyrəyin xristian qızına söz verərək sözünə əməl etməsi müqabilində həlak olması faktında [1, s.12] multikulturalizm və tolerantlığın çox şahanə nümunələri ilə qarşılaşırıq. Bu baxımdan orta əsrlər Azərbaycan ədəbi-bədii, fəlsəfi-psixoloji düşüncəsinin təzahürü olan klassik ədəbiyyatdakı multikultural dəyərlərin diqqət mərkəzinə gətirilməsi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Klaasik Azərbaycan ədəbi düşüncəsini təhlil edərkən aydın olur ki, bu mətnlərdə milli, dini, etnik ayrı-seçkilik deyil, bəşəri və humanist dəyərlərin təsviri və təbliği ön plandadır. Ümumiyyətlə, ədəbiyyatda multikultural dəyərlərin öyrənilməsi ilə bağlı mövcud nəzəri təcrübədən aydın olur ki, bu təhlillər bir neçə istiqaməti əhatə edir. Belə ki, ədəbiyyatda multukultural dəyərlərin öyrənilməsi ənənəvi mədəniyyət səviyyəsində, yeni tənqid isitiqamətlərində, mifoloji və arxetiplərin öyrənilməsini, formalist və feminist və başqa yanaşmalar kontekstində özünü göstərir
səviyyələrdə o ümumbəşəri və tolerant dəyərləri özündə ehtiva edir. Bu ədəbi düşüncədə özünüifadə zamanı dini, irqi, etnik mühafizəkarlıqdan imtina olunaraq ümumbəşəri dəyərlərin təbliğinə daha çox yer verilir. Həmin ədəbi nümunələrdən aydın olur ki, onların aid olduğu fəlsəfi- estetik düşüncə tərzi bütün insanlığı ən yüksək ideallara, ümumbəşəriliyə, haqq və ədalətə dəvət edir.
Dahi Azərbaycan şairləri Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Şəbüstəri, Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Füzuli, Məsihi və başqaları yaradıcılıqlarında humanist, bəşəri dəyərlərin təbliği və təsvirinə daim geniş yer verməklə, ayrı-ayrı fərdi, dini və etnik qrupların maraqlarının deyil, insanlıq fəlsəfəsinin təbliğatçısı, tərənnümçüsü kimi çıxış etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, həmin sənətkarların yaradıcılığındakı bu baxışlar onların yaşam fəlsəfəsi, həyat kredosuna da çevrilmişdir. Bu şair və sənətkarların bəziləri bütün ömrünü həmin ideyaların təbliği və təşviqinə həsr etməklə uzun müddət səyahət və axtarışlarda olmuşlar. Qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərin təhlilinə keçmək üçün konkret nümunələrə müraciət etməyimiz daha məqsədəuyğundur.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 323
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından olan dahi Nizami Gəncəvi yaradıcılığı, bəllidir ki, özünün ümumbəşəri konsepsiyası, fəlsəfi ideya və poetik-estetik dəyəri baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə bərabər, bugünkü həyatımız üçün də daim aktualdır. Onun poemalarında dünyanın ən müxtəlif xalqları və mədəniyyətləri bir arada, vahid fikir və ideya ətrafında təsvir olunmuşdur ki, bu da hələ XII əsrdə Azərbaycan ədəbi-bədii təfəkküründə mövcud olan multikultural və tolerant baxışın tipik örnəyi idi. “Nizami Gəncəvi üçün şəxsiyyətin ən yüksək meyarı insanlıq idi. İrqi, milli və dini ayrı-seçkiliyi qətiyyətlə rədd edən bu şairin qəhrəmanları içərisində türk, fars, ərəb, çinli, hindli, zənci, yunan, gürcü və s. xalqların nümayəndələrinə rast gəlirik. Humanist şair müxtəlif dinlərə mənsub bu qəhrəmanların heç birinin milliyətinə, dini görüşlərinə qarşı çıxmır. Onun qəhrəmanları ədalət, xalq xoşbəxtliyi, yüksək məqsədlər uğrunda mübarizə aparırlar. İnsan şəxsiyyətinə, insan əməyinə ehtiram şairin yaradıcılığının aparıcı mövzularındandır” [6]. Nizami Gəncəvi yaradıcılığı üçün xarakterik olan bir nümunəyə diqqət yetirək: Zəncinin zahiri qaradır ancaq, Sən ağzından çıxan saf sözlərə bax.
Zənci dəmir kimi qara, parlaqdır, Üzü qaradırsa ürəyi ağdır [7, s.89]. Bu beytləri insan konsepsiyası aspektindən təhlil edən X.Əlimirzəyev yazır ki, “İnsan insana zahiri görkəminə, rənginə irqinə, ictimai vəziyyətinə görə qiymət verməməlidir. İnsan hər yerdə insandır. Bu ali, şərəfli adına görə o, həmişə böyük hörmətə, ehtirama, məhəbbətə layiqdir” [4, s.50]. Alimin verdiyi izahdan aydın olur ki, dahi şairimiz Nizami müasir dövrdə belə tez-tez rast gəlinən problemlərdən birinə - rasizmə qarşı hələ öz zamanında qarşı çıxmış, poetik sözün qüdrəti ilə insanın mahiyyətini daxili dünyasında, kamal və ağlında, daha konkret desək, fikir və düşüncələrində axtarmışdır. Şair zənci obrazına mənfi münasibət bəsləyən, ona “yuxarıdan aşağı baxan” insanlara üzünü tutaraq diqqəti insanın daxili aləminə, ürək-könül dünyasına yönəldir. Şairin yanaşmasından aydın olur ki, yaradılışın əşrəfi olan insan hər zaman və hər yerdə ən yüksək qiymətə layiq olmalıdır. Onun qiyməti daxili məzmunu, mahiyyəti hesabına verilməlidir. Məhz insanın dəyərləndirilməsinin bu prizması fərdlər, cəmiyyətlər, xalqlar, mədəniyyətlər arasında sədd çəkilməsini, uçurum yaradılmasını deyil, onların qarşılıqlı ünsiyyətinə və paylaşmasına çağırışdır. Bu fəlsəfədə insanlar biri-birindən fərqləndirilir, lakin bu fərq onların zahiri, dini, irqi əlamətlərinə görə deyil, əqli, kamalı və qabiliyyətlərinə əsasən müəyyən olunur. Buradan aydın olur ki, Nizami yaradıcılığının ümumbəşəriliyinin ən mühüm əlamətlərindən biri gerçəkliyi, onun ən müxtəlif səviyyələrini – fərdləri, cəmiyyətləri, mədəniyyətləri multikultural və tolerant baxışlar bucağında dərk etməsi, anlamasıdır. Yaxud başqa bir nümunədə şair deyir: Ey müsəlman, öyünmə, atəşpərəst deyilsən, Bir günəşin eşqindən zərrəcə məst deyilsən. Kaş ki, hindli möbidtək dərk edəsən dünyanı. Bu dünyaya uymadan tərk edəsən dünyanı [8, s.81]. Burada isə bədii mətn kontekstində müsəlman və atəşpərəst bir araya gətirilir və müsəlman olduğuna görə öyünən birinin Günəşin istisindən məst olmadıqca atəşpərəstdən heç bir fərqi olmadığı vurğulanır. Daha aydın ifadə etsək, əgər bir müsəlman ibadət etdiyinə ruhən, mənən bağlı deyilsə, yəni bir atəşpərəstin pərəstiş etdiyi oddan, istidən enerji aldığı kimi, ibadət etdiyindən enerji almırsa, deməli o öz ibadətinə ruhən bağlı deyil. İkinci beytdə isə, şair fikrini konkret nümunəyə əsalanmaqla izah edir. Şairin multikultural və tolerant düşüncə tərzi hindli möbidi müsəlmana nümunə kimi göstərməsindən açıq aydın hiss olunur. O bir müsəlmana da dünyanı dərk etməyi, yəni onun maddi, aldadıcı nemətlərinə uymamağı, bu dünyanı dərk edərək tərk etməyi məsləhət görür. Hesab edirik ki, bu yanaşma tolerantlığın ən bariz nümunəsi olmaqla bərabər, Azərbaycan xalqının fəlsəfi təfəkkürü üçün xarakterik olan tolerant dəyərlərin Nizami Gəncəvi zirvəsindən parlaq bəyanı idi.
Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə hökmdar şair kimi daxil olan şəxsiyyətlərdən biri kimi Qazi Bürhanəddinin də yaradıcılığında multikultural və tolerant fəlsəfə üstünlük təşkil “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 324
etmişdir. Əsasən qəhrəmanlıq və məhəbbət motivli ədəbi örnəkləri ilə diqqəti cəlb edən şairin həyata baxışlarında başqa dinlərə və məzhəblərə, onların daşıyıcılarına hörmət və məhəbbət hiss olunur. Şair beytlərinin birində deyir: Xəti Xızır, ağızı Məryəm, sözü İsa, ləbi Yəhya, Özi Yusif, gözü Musa, zehi Adəm, zi Həvvadur [1, s.56]. Göründüyü kimi, şair bir beytdə müxtəlif şəxsiyyətlərin adlarını xatırlayır. Bu mətndə işlədilən adlara diqqət yetirək: Xızır, Məryəm, İsa, Yəhya, Yusif, Musa, Adəm və Həvva. Burada, demək olar ki, bütün dinlərin müqəddəslərinin adları çəkilir. Onların hər biri müəyyən cəhətləri ilə etalon kimi xatırlanır və heç birinə fərq qoyulmadan həssas münasibət bildirilir. Hesab edirik ki, Qazi Bürhanəddinin söylədiyi bu fikirlər həm bir şair, həm də bir hökmdarın baxışı olduğu üçün xüsusilə əhəmiyyət daşıyır. Bu o deməkdir ki, Qazi Bürhanəddinin zamanında belə multikultural və tolerant yanaşma aktual olmuşdur. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının digər bir hökmdar şairi Şah İsmayıl Xətayi olmuşdur. Azərbaycan dilini dövlət dili kimi elan edən hökmdar şairin yaradıcılığında humanist-bəşəri dəyərlərin tərənnümü mühüm yer tutur. Şair sadə və aydın üslublu şeirlərində bütün dinləri və onların müqəddəslərini yüksək qiymətləndirir: Hər kəlami sevmişəm, sureyi - Yasindən mədəd, Kim, mənə İncilü Fürqanın duasından mədəd. Ey, behəqqi möcizatı verdin, ol Musayə sən, Kim, mənə Musayi-İmranın əsasından mədəd [1, s.75]. Göründüyü kimi, şair "sureyi - Yasin"-dən, "İncilü Fürqanın duası"ndan, "Musayi-İmranın əsası"ndan mədəd-kömək diləyir. Kömək dilədiklərinə diqqət etsək, görərik ki, burada islam, xristian və iudaizmin müqəddəslərinə eyni münasibət bildirilir. Şair həm, Yasin surəsindən, həm İncil və Qurandan, həm də iudaizm dinin peyğəmbəri Musadan kömək diləyir. Bəli, bu əsl tolerantlıq, başqa sözlə desək, digər dinə və dəyərlərə yüksək münasibətdir. Bu düşüncə tərzi klassik Azərbaycan ədəbiyyatının digər zirvəsi olan Məhəmməd Füzuli yaradıcılığının da əsas qayələrindən biri olmuşdur. "Leyli və Məcnun" poemasında məşhur ərəb əfsanəsindən bəhrələnən şairin yaradıcılığında müxtəlif xalqların nümayəndələri bir arada təsvir olunur.
Şair farsca qitələrinin birində yazır: Mən gözəl bir süfrə açdım əhli-aləmə, Onda min zövq artıran hər dürlü nemət düzmüşəm. Süfrəmə hər bir qonaq gəlsə, xəcalət çəkmərəm; Fərqi yox ya türk gəlsin, ya ərəb, yaxud əcəm.
Kim gəlir gəlsin, aparsın hər nə istər xatiri, Qurtaran nemət deyil, süfrəmdən olmaz heç nə kəm. Göründüyü kimi, şair məcazi mənada süfrə açdığından, dürlü nemətlərin düzüldüyü söz süfrəsindən bəhs edir. Üzünü hər kəsə - türkə, ərəbə, əcəmə tutaraq onlar arasında heç bir fərq qoymadan süfrəsinə dəvət edir. Əslində bununla şair etnik və milli ayrı-seçkiliyə qarşı çıxır, biri- biri ilə min illər boyu sıx şəkildə yaşayan xalqları bir süfrə ətrafında təsvir etməklə multikulturallığa və tolerantlığa çağırış edir Ümumiyyətlə, klassik Azərbaycan ədəbiyyatının ümumi mənzərəsini diqqət mərkəzinə gətirəndə aydın olur ki, bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatı bir sıra cəhətləri baxımından multikultural fəlsəfə və tolerant baxışlar üzərində yüksəlmişdir. Əvvəla onu deyək ki, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı ümumşərq müsəlman mədəniyyətinin tərkib hissəsi idi və bu mədəniyyətin ortaq mədəni dəyərlər xəzinəsi var idi. Ortaq ədəbi mövzular, ortaq mədəni mühit və ortaq mədəni qaynaqlar. İkincisi, orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı ümumşərq müsəlman və türk ədəbi mühitinə dil baryeri olmadan qoşulmuşdu. Azərbaycan ədəbi fikir nümayəndələri öz ana dilləri ilə bərabər, ərəb və fars dillərində də mükəmməl yaradıcılıq faktları ortaya qoymuşdurlar ki, bu da ortaq dilə əsaslanan ədəbi fakturanın formalaşmasına səbəb yaratmışdır.
|