Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi
kollegiyasının 3 fevral 2009-cu il tarixli
3 saylı qərarı ilə təsdiq edilmişdir
DƏMİR DEFİSİTLİ ANEMİYANIN
DİAQNOSTİKA VƏ MÜALİCƏSİ ÜZRƏ
KLİNİK PROTOKOL
Bakı – 2009
1
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
54.11
D 47
D 47 Dəmir defisitli anemiyanın diaqnostika və müalicəsi üzrə
klinik protokol – 24 səh.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə
Nazirliyinin səhiyyə islahatları çərçivəsində ictimai
səhiyyə kadrlarının hazırlanması üzrə Tədbirlər proqramı
əsasında tərtib edilmişdir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
3
Klinik protokolun redaktoru:
C.Məmmədov – Səhiyyə Nazirliyi İctimai Səhiyyə və
İslahatlar Mərkəzinin direktoru
Klinik protokolun tərtibçilər heyəti:
Ç.Əsədov – SN-in baş hematoloqu, B.Ə.Eyvazov ad. ET
Hematologiya və Transfuziologiya İnstitutu, “Eritronun İrsi
Patologiyası” bölməsinin rəhbəri, t.e.n.
M.Babayev – B.Ə.Eyvazov ad. ET Hematologiya və
Transfuziologiya İnstitutu, Uşaq hematologiyası şöbəsinin
müdiri, t.e.d.
İ.Bağırov – B.Ə.Eyvazov ad. ET Hematologiya və
Transfuziologiya İnstitutunun böyük elmi işçisi, t.e.n.
Z.Əlimirzəyeva – B.Ə.Eyvazov ad. ET Hematologiya və
Transfuziologiya İnstitutu, Hematologiya və intensiv terapiya
şöbəsinin müdiri, t.e.n.
S.Qazıyeva – İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzi tibb
işçilərinin peşəkar hazırlığı şöbəsinin həkim-təlimatçısı
K.Süleymanova – Abt Associates, İlkin Səhiyyənin
Gücləndirilməsi Layihəsi, həkim
Səhiyyə Nazirliyinin Tibbi yardımın təşkili şöbəsi tərəfindən
rəy verilmişdir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
4
İxtisarların siyahısı:
DDA
–
dəmir defisitli anemiya
HB
–
hemoqlobin
XBT-10
–
Xəstəliklərin Beynəlxalq Təsnifatı (10-cu buraxılış)
RKT
–
randomizasiya olunmuş klinik tədqiqat
UNICEF
–
BMT-nin Uşaq Fondu
ÜST
–
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi
və elmi tədqiqatların tipləri
Sübutların
etibarlılıq
dərəcəsi
Sübutların mənbələri
(elmi tədqiqatların tipləri)
Ia
Sübutlar meta-analiz, sistematik icmal və ya
randomizasiya olunmuş klinik tədqiqatlardan (RKT)
alınmışdır
Ib
Sübutlar ən azı bir RKT-dən alınmışdır
IIa
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış, nəzarət
edilən, randomizasiya olunmamış tədqiqatdan
alınmışdır
IIb
Sübutlar ən azı bir yaxşı planlaşdırılmış kvazi-
eksperimental tədqiqatdan alınmışdır
III
Sübutlar təsviri tədqiqatdan (məsələn, müqayisəli,
korrelyasion tədqiqatlar, ayrı-ayrı halların
öyrənilməsi) alınmışdır
IV
Sübutlar ekspertlərin rəyinə və ya klinik təcrübəyə
əsaslanmışdır
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
5
Tövsiyələrin etibarlılıq səviyyəsi şkalası
Tövsiyənin
etibarlılıq
səviyyəsi
Tövsiyənin əsaslandığı sübutların
etibarlılıq dərəcəsi
A
•
RKT-lərin yüksək keyfiyyətli meta-analizi,
sistematik icmalı və ya nəticələri uyğun
populyasiyaya şamil edilə bilən, sistematik səhv
ehtimalı çox aşağı olan (++) irimiqyaslı RKT.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ia.
B
•
Kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli tədqiqatların
yüksək keyfiyyətli (++) sistematik icmalı, yaxud
•
Sistematik səhv riski çox aşağı olan (++) yüksək
keyfiyyətli kohort və ya klinik hal - nəzarət tipli
tədqiqat, yaxud
•
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) RKT.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi Ib və IIa.
C
•
Nəticələri uyğun populyasiyaya şamil edilə bilən,
sistematik səhv riski yüksək olmayan (+) kohort və
ya klinik hal - nəzarət tipli və ya nəzarət edilən,
randomizasiya olunmamış tədqiqat, yaxud
•
Nəticələri uyğun populyasiyaya bilavasitə şamil
edilə bilməyən, sistematik səhv riski çox aşağı olan
və ya yüksək olmayan (++ və ya +) RKT.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi IIb.
D
•
Klinik hallar seriyasının təsviri, yaxud
•
Nəzarət edilməyən tədqiqat, yaxud
•
Ekspertlərin rəyi.
•
Yüksək səviyyəli sübutların mövcud olmamasının
göstəricisidir.
•
Sübutların etibarlılıq dərəcəsi III və IV.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
6
Protokol ümumi praktika həkimləri, pediatrlar, mama-ginekoloqlar,
terapevtlər və hematoloqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Pasiyent qrupu: uşaqlar, yeniyetmələr, fertil yaşda olan hamilə
olmayan qadınlar və hamilə qadınlar.
Protokolun məqsədləri:
►
Müasir metodlardan istifadə etməklə ilkin səhiyyə səviyyəsində
dəmir defisitli anemiyanın diaqnostika, müalicə
və
profilaktikasının təkmilləşdirilməsi
►
DDA-nın erkən aşkar edilmə səviyyəsinin yüksəldilməsi
►
DDA ilə xəstələnmə hallarının azaldılması
►
DDA-lı xəstələrin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması
ÜMUMİ MÜDDƏALAR
Dəmir defisitli anemiya (DDA) – orqanizmdə dəmirin daxil
olmasının, mənimsənilməsinin pozulması və ya patoloji itirilməsi
nəticəsində hemoqlobinin miqdarının azalması ilə xarakterizə olunan
patoloji vəziyyətdir.
Epidemiologiya
DDA dünyanın bütün ölkələrində yayılmışdır. O daha çox
əhalinin ətlə normal qidalanma imkanı olmayan zəif inkişaf etmiş
ölkələrdə rast gəlinir. Dünya əhalisinin təxminən üçdə birində dəmir
defisiti var. ÜST-nin məlumatlarına görə inkişaf etməkdə olan
ölkələrdə DDA-nın yayılması 55-60% arasındadır, inkişaf etmiş
ölkələrdə isə 18% təşkil edir. Hər il dünyada ana ölümlərinin 20-
40%-i DDA ilə əlaqələndirilir.
Bütövlükdə qadınlar kişilərə nisbətən bu xəstəlikdən daha çox
əziyyət çəkir. DDA əsasən uşaqlarda, yeniyetmələrdə, fertil yaşında
olan qadınlarda rast gəlinir.
DDA Azərbaycan səhiyyəsinin ən vacib problemlərindən biridir.
Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi 15-49 yaş
arasında olan hamilə olmayan qadınlarda 36%, 5 yaşdan aşağı
uşaqlar arasında 66% anemiya halları haqqında məlumat vermişdir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
7
Risk faktorları və səbəbləri
DDA-nın risk faktorları aşağıdakılardır:
►
Çox miqdarlı menstruasiyalar
►
Hamiləlik, xüsusilə təkrar hamiləlik
►
Laktasiya
►
Pubertat dövrdə intensiv boyatma
►
Tərkibində az dəmir olan pəhriz
Dəmir defisitli anemiyanın inkişafı üçün böyük riskə malik
olan insan qrupları:
►
Qadınlar (çünki onların bədənlərində dəmir az olur və
menstruasiya zamanı qan itirirlər)
►
Körpələr və uşaqlar (ana südü və ya uşaq qarışıqları ilə lazımi
miqdarda dəmir almırlarsa, onlarda dəmir defisitinin ortaya
çıxması riski olur; uşaqlar intensiv boy atdıqda onlar üçün əlavə
dəmir tələb olunur, çünki bu element əzələlərin inkişafı üçün də
çox vacibdir)
►
Vegetarianlar
►
Qan donorları
Böyüklərdə DDA əsasən 4 səbəbdən inkişaf edir (1-ci şəklə
bax):
►
Xronik qanitirmələr
►
Dəmirin sorulmasının pozulması
►
Dəmirə artmış tələbat
►
Dəmirin alimentar çatmazlığı
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Səkil 1. Dəmir defisitli anemiyanın inkişaf etməsinin səbəbləri
Dəmirin sorulmasının pozulmaları
Enterit
Pozulmuş sorulma
sindromu
Operativ
müdaxilələr
Hemorragik
diatez
Xronik qanitirmələr
Qida
borusunda
Reflyuks
ezofaqit
Eroziyalar
Xora
xəstəliyi
Bədxassəli
Bağırsaqdan
Kron xəstəliyi
Xoralı kolit
Bədxassəli
şişlər
Babasil
Divertkulyoz
Uşaqlıqdan
Menorragiya
Mioma
Endometrioz
Hemorragik
diatez
Burundan
Böyrəkdən
Hemorragik
nefrit
Sidik daşı
xəstəliyi
Şişlər
Dəmirin alimentar çatmazlığı
Kifayət etməyən
qidalanma
Müxtəlif mənşəli
anoreksiya
Vegetarianlıq
Dəmirə artmış tələbat
Hamiləlik
Laktasiya
İ
ntensiv boy atma
Makrositar
anemiyanın
B
12
vitamini ilə
müalicəsi
8
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
9
DDA-nın TƏSNİFATI
XBT-10 üzrə:
D50
Dəmir defisitli anemiya
sideropenik
hipoxrom
D50.0
Qan itirmə nəticəsində yaranan ikincili dəmir defisitli
anemiya (xroniki)
D50.1
Sideropenik disfagiya
Kelli-Paterson sindromu
Plammer-Vinson sindromu
D50.8
Digər dəmir defisitli anemiyalar
D50.9
Dəqiqləşdirilməmiş dəmir defisitli anemiya
ÜST-nin təsnifatına görə dəmir defisitli anemiyanın inkişafının
aşağıdakı mərhələləri vardır:
►
prelatent dəmir defisiti;
►
latent dəmir defisiti;
►
dəmir defisitli anemiya.
Cədvəl 1-də ÜST/UNICEF tərəfindən hazırlanmış anemiyanın
ağırlığına görə təsnifatı göstərilmişdir.
Cədvəl 1. Hemoqlobinin səviyyəsindən asılı olaraq uşaq və
qadınlarda anemiyanın ağırlıq dərəcəsi
Anemiyanın dərəcəsi
5 yaşından kiçik
uşaqlar və hamilə
qadınlar
5 yaşından böyük
uşaqlar və hamilə
olmayan qadınlar
Yüngül dərəcəli
anemiya
90-110 q/l
90-120 q/l
Orta dərəcəli anemiya
70-90 q/l
70-90 q/l
Ağır dərəcəli anemiya
<70 q/l
<70 q/l
ÜST/UNİCEF, 1997
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
DDA-nın DİAQNOSTİKASI
Dəmir defisitli anemiyanın klinik əlamətləri:
►
Süstlük
►
Yorulma
►
Yuxuculluq
►
Başgicəllənmə
►
Dad hissinin təhrif olunması
►
Dəri örtüyünün solğunluğu (xüsusilə ovucların və selikli
qişaların)
►
Dərinin quruluğu
►
Ağız bucaqlarında çatlar
►
Dilin selikli qişasının hamarlaşması
►
Köndələninə cızıqlanmış dırnaqlar, onlarda qaşığa bənzərliyin
formalaşmasına meyllilik
►
Saçların qırılması və tökülməsi
►
Taxikardiya, funksional sistolik küy
Dəmir defisitli anemiyanın diaqnostikasının
laborator meyarları
Qan zərdabında ferritin səviyyəsinin təyin edilməsi dəmir
defisitinin müəyyən olunması üçün ən dəqiq meyar hesab olunur
(A), lakin Azərbaycanda bu üsuldan geniş istifadə edilmədiyindən
aşağıda göstərilən analizlərin aparılması tövsiyə olunur.
Qanın ümumi analizi:
Hemoqlobinin səviyyəsi
Eritrositlərin sayı
Eritrositlərin morfoloji dəyişiklikləri – mikrositoz,
hipoxromiya, anizoxromiya, poykilositoz
Rəng göstəricisi (normada 0,85-1,05)
Eritrositdə hemoqlobinin orta miqdarı (normada 27-35 pq)
Eritrositlərin orta həcmi (normada 85-90 fl)
Retikulositlərin miqdarı (normada 0,2-1,0%) – norma
10
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Qan zərdabının biokimyəvi analizi:
Qan zərdabında dəmirin miqdarı (normada 12,5-30,4 mkmol/l)
Qan zərdabının ümumi dəmirbağlama qabiliyyəti (normada
46,7-76,7 mkmol/l)
Qan zərdabının latent dəmirbağlama qabiliyyəti (normada
24,7-53,2 mmol/l)
Transferrinin dolma əmsalı (normada 16-54%)
Qan zərdabında ferritinin miqdarı (normada 15-150 mkq/l) (B)
Həll olunan transferrin reseptorları (normada 8,8-28,1 nmol/l)
Diferensial diaqnoz sideroblast anemiya, xronik xəstəliklər
zamanı anemiya, talassemiya və qurğuşunla zəhərlənmə ilə
aparılmalıdır.
Dəmir defisitli anemiyası olan 65 yaşdan yuxarı qadın və kişi
pasiyentlərdə mədə-bağırsaq sisteminin gizli xərçəngi istisna
olunmalıdır (B).
DDA-nin digər səbəbləri aşkar olunmadığı halda, yaşı 65-dən
aşağı olan kişi və menstruasiyası olmayan qadınlarda mədə-bağırsaq
sisteminin gizli xərçəngini istisna etmək lazımdır (B).
DDA-nın MÜALİCƏSİ VƏ PROFİLAKTİKASI
DDA-nın müalicəsi dəmir defisitinin aradan qaldırılması və
orqanizmdə dəmir ehtiyatlarının yaradılmasından ibarətdir (B).
Bunun üçün DDA-nı yaradan səbəblər aradan götürülməli və
orqanizmə dəmir daxil edilməlidir.
DDA-nın müalicə prinsipləri:
►
Yadda saxlamaq lazımdır ki, pəhrizlə DDA-nı müalicə etmək
olmaz.
►
Dəmir defisitini aradan qaldırmaq üçün hökmən dəmir preparatı
qəbul edilməlidir.
►
Preparat əsasən peroral qəbul edilməlidir.
►
Hemoqlobinin səviyyəsi normallaşan kimi dərmanın qəbulu
dayandırılmamalıdır.
►
Hemotransfuziyadan ancaq həyatı göstəriş olduğu halda istifadə
edilməlidir.
11
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
12
►
Müalicənin effektivliyi klinik-laborator əlamətlərə, o cümlədən
retikulositar krizə əsasən qiymətləndirilməlidir.
►
Askorbin turşusu dəmirin absorbsiyasını gücləndirir (B).
►
Daxilə qəbul olunan dəmir preparatlarının ac qarına və turş
meyvə şirəsi ilə qəbulu dəmirin absorbsiyasını artırır.
►
Dəmir preparatının qəbulu 4-6 ay və ya ferritinin qanda səviyyəsi
50
μg/L qalxana qədər davam etdirilməlidir.
Hazırkı dövrdə dəmir preparatlarının iki qrupundan istifadə edilir
– tərkibində iki valentli və üç valentli dəmir olan preparatlar. Müasir
dəmir tərkibli preparatların əksəriyyətinin tərkibindəki dəmir
bağırsaqlardan sorulduğu üçün çox hallarda həmin preparatların
daxilə qəbulu təyin edilir. Yalnız aşağıda göstərilən xüsusi göstərişlər
olduqda dəmir preparatları parenteral yeridilir:
►
Sorulmanın pozulması ilə gedən bağırsaq patologiyasının olması
(ağır enteritlər, sorulma çatışmazlığı sindromu, nazik
bağırsaqların rezeksiyası və s.).
►
Müalicənin davam etdirilməsinə mane olan dəmir preparatlarının
daxilə qəbul edilməsinə mütləq dözümsüzlük.
►
Orqanizmin tez bir zamanda dəmirlə doymasının vacibliyi,
məsələn, DDA-lı xəstələrdə cərrahı əməliyyat planlaşdırıldıqda.
►
Xəstələrin eritropoetinlə müalicəsi, bu zaman müalicənin
effektivliyini azaldan amil ehtiyat və dövr edən dəmirin
miqdarının kifayət qədər olmamasıdır.
Dərman formalarının tərkibində olan dəmirin 10-12%-dən çox
olmayan miqdarı sorulur. Dəmir defisitinin ağır dərəcəsində dəmirin
mənimsənilmə göstəriciləri üç dəfəyədək arta bilər. Dərmanın
tərkibində askorbin və kəhrəba turşularının, fruktozanın, sisteinin
olması, eləcə də bəzi preparatlarda bağırsaqda dəmirin ayrılmasını
ləngidən xüsusi matrisalardan istifadə edilməsi dəmirin sorulmasının
artmasına kömək edir (B). Dəmirin sorulması qidada olan bəzi
maddələrin təsirindən (çayda olan tanin, fosfor turşusu fitin, kalsium
duzları, süd), eləcə də bəzi dərman maddələrinin dəmirlə eyni vaxtda
qəbulu zamanı (tetrasiklin, almagel, fosfalügel, kalsium preparatları,
levomisetin, penisillin və s.) azala bilər.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
13
Fertil yaşda hamilə olmayan qadınlarda dəmir defisitli
anemiyanın profilaktikası və müalicəsi
►
Fertil yaşda hamilə olmayan bütün qadınlar 17-25 yaşlar arasında
DDA-nın olub-olmamağına görə ən azı bir dəfə müayinə
edilməlidirlər. Risk faktorlarının mövcudluğu zamanı
müayinələrin daha tez-tez aparılması tələb olunur (ildə bir
dəfədən az olmayaraq).
►
Fertil yaş dövründə hamilə olmayan qadınlar üçün anemiya hemo-
qlobinin səviyyəsi 120 q/l-dən aşağı olduqda müəyyənləşdirilir.
►
Hemoqlobinin səviyyəsi 90-119 q/l olduqda qadın elementar
dəmirin terapevtik dozasını qəbul etməlidir (ümumi doza 120
mq/gün). Eləcə də xəstə qadına düzgün qidalanma haqda
məsləhətlər verilməlidir.
►
Həkim təyin edilmiş müalicənin effektivliyini 1 aydan sonra
yoxlamalıdır. Əgər nəticə cüzidirsə (hemoqlobinin artması 10 q/l-
dən az) və ya ümumiyyətlə yoxdursa, xəstəni hematoloqun
müayinəsinə göndərmək lazımdır. Müsbət nəticə alındıqda
müalicə hemoqlobinin səviyyəsi 120 q/l-ə qalxanadək davam
etdirilməlidir, bundan sonra dəmirin dozası həftədə 120 mq-a
qədər azaldıla və 6 ay müddətində davam etdirilə bilər.
►
Fertil yaşda olan qadınlarda balanslaşdırılmış qidalanma DDA-nın
inkişafının və dəmir preparatlarının təyininin qarşısını ala bilər.
Buna görə də ət və askorbin turşusu ilə zəngin olan məhsullardan
istifadə edilməsi (qida məhsullarından dəmirin sorulmasını artırmaq
üçün) və yemək zamanı çay və qəhvə içilməməsi məsləhət görülür.
►
DDA-nın inkişaf etmə riski olan və hamiləliyi planlaşdıran
qadınlara hamiləlikdən 3 ay əvvəl DDA-nın profilaktikasına
başlamaq lazımdır. Bunun üçün elementar dəmir (120 mq həftədə
1 dəfə) və fol turşusu (400 mq hər gün) təyin edilməlidir, belə
müalicəni 6 ay müddətində, başqa sözlə, hamiləliyin birinci
trimestri qurtarana qədər davam etdirmək lazımdır.
►
DDA-nın inkişafı üçün şərait yaradan anemiyasız gizli dəmir
defisiti zamanı profilaktika tələb olunur, məsələn, müntəzəm qan
verən donorlarda, hamilələrdə (xüsusilə də əgər hamiləliyə qədər
gur və uzunmüddətli menstruasiyalar qeyd olunubsa, yaxud
hamiləliklər dalbadal baş veribsə).
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Fertil yaşda hamilə olmayan qadınlarda DDA-nın müalicəsi
alqoritmi şəkil 2-də göstərilmişdir.
Şəkil 2. Fertil yaşda hamilə olmayan qadınlarda dəmir defisitli
anemiyanın müalicəsi alqoritmi
Hematoloqun
konsultasiyası
Elementar dəmirin profilaktik
dozasının (həftədə 120 mq)
6 ay ərzində qəbulu
Elementar dəmir preparatı təyin
edilir – 60 mq gündə 2 dəfə
1 aydan sonra qanın təkrar analizi
Hb 120 q/l-ə çatana qədər
müalicəni davam etdirmək
Hb 90-119 q/l
HƏ
YOX
Hb <90 q/l
Hb-nin artması
14
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
15
Hamilə qadınlarda dəmir defisitli anemiyanın
müalicəsi və profilaktikası
Hamilə qadınlar daha çox DDA riskinə malikdirlər. Hamiləlik
zamanı dövr edən qanın həcminin artmasına görə (qanın durulması
hesabına fizioloji hemodelyusiya) eritrositlərin və hemoqlobinin
miqdarının cüzi azalması normal hesab olunur.
►
Bütün hamilə qadınlarda prenatal dövrdə həkimə birinci müraciət
zamanı və hamiləliyin sonrakı trimestrlərində heç olmasa bir dəfə
hemoqlobinin səviyyəsi yoxlanılmalıdır. Hər bir müraciət zamanı
həkim hamiləlik dövründə düzgün qidalanma (dəmirlə zəngin
olan və dəmirin sorulmasını artıran maddələrin qəbulu; dəmirin
sorulmasını azaldan qida maddələrinin ayrı qəbulu və s.) haqda
məsləhət verməlidir.
►
Hemoqlobinin səviyyəsi 90 q/l-dən aşağı olduqda, diaqnozun
dəqiqləşdirilməsi və müvafiq müalicənin seçilməsi üçün
hematoloqun müayinəsi aparılmalıdır.
►
Hemoqlobinin səviyyəsi 90-109 q/l arasında olduqda, həkim
gündə 120 mq elementar dəmir preparatı və 400 mq fol turşusu
olmaqla 3 ay müddətində müalicə təyin etməlidir.
►
Hemoqlobinin səviyyəsi normaya çatdıqdan sonra profilaktik
dozanın (120 mq elementar dəmir; 400 mq fol turşusu) 6 ay
ərzində həftədə 1 dəfə qəbulunu davam etdirmək lazımdır.
►
Dəmir preparatları ilə müalicə zamanı müsbət nəticə olmadıqda,
hematoloqun müayinəsi vacibdir.
►
Hamilə qadınlar DDA ilə daha çox xəstələndiklərinə görə,
yüksək risk qrupu kimi bütün hamiləlik dövründə və doğuşdan
sonrakı 6 həftə ərzində profilaktik məqsədlə elementar dəmir
preparatı və fol turşusu qəbul etməlidirlər. DDA-nın
profilaktikası üçün hamiləliyin birinci trimestrində elementar
dəmir (120 mq həftədə 1 dəfə) və fol turşusu (400 mq hər gün)
təyin edilməlidir, 3 aydan sonra fol turşusunun dozası həftədə 1
dəfə 400 mq olmaqla azaldılmalıdır.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Hamilə qadınlarda DDA-nın müalicəsi alqoritmi şəkil 3-də
göstərilmişdir
.
Şəkil 3. Hamilə qadınlarda dəmir defisitli anemiyanın
müalicəsi alqoritmi
Hb 90-109 q/l
Hb <90 q/l
Təyin edilsin: elementar dəmir – 120 mq;
fol turşusu – 400 mq (üç ay ərzində hər gün)
Hər ay qanın təkrar analizi
16
Müalicəni davam etdirmək
Hematoloqun
konsultasiyası
Hb-nin səviyyəsi normaya çatdıqdan
sonra profilaktik dozanın (120 mq
elementar dəmir; 400 mq fol turşusu)
6 ay ərzində həftədə 1 dəfə qəbulunu
davam etdirmək
HƏ
YOX
Hb-nin artması
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
17
UŞAQLARDA DDA-nın
MÜALİCƏ VƏ PROFİLAKTİKASI
►
5 yaşdan aşağı yaşlı uşaqlarda hemoqlobinin səviyyəsi 110 q/l-
dən aşağı olduqda anemiya təyin edilir.
►
Vaxtında doğulmuş uşaqlar anemiyaya görə (hemoqlobinin
səviyyəsinin təyini) 6 aylığında, vaxtından əvvəl doğulmuşlar isə
3 aylığından gec olmayaraq yoxlanılmalıdırlar.
►
DDA diaqnozu müəyyənləşdirilmiş uşaqlar (hemoqlobinin
səviyyəsi 90-109 q/l arasında) dəmir preparatları (gündə 30 mq
sirop və ya 3 mq/kq dozasında elementar dəmir) və ya dəmirlə
zəngin qida (qarışıq) qəbul etməlidirlər.
►
Bütün kiçik yaşlı uşaqlarda müalicənin effektivliyinə nəzarət
məqsədi ilə müalicənin başlanmasından 1 ay sonra hemoqlobinin
səviyyəsini təyin etmək lazımdır. Əgər təyin edilmiş müalicəyə
müsbət cavab varsa (hemoqlobinin 10 q/l və ya daha çox artması)
və ya hemoqlobinin göstəriciləri normaya çatırsa, onda müalicə
daha 2 ay müddətində davam etdirilməli və bundan sonra dəmir
preparatlarının təyini dayandırılmalıdır. Aparılmış müalicədən
müsbət nəticə alınmadıqda və ya hemoqlobinin səviyyəsi 10 q/l-
dən az qalxdıqda, həkim xəstəni konsultasiya üçün hematoloqa
göndərməlidir.
►
Hemoqlobinin səviyyəsi 90 q/l-dən aşağı olan az yaşlı uşaqlar
dərhal hematoloqun müayinəsinə göndərilməlidir.
►
Müalicə kursu bitdikdən sonra profilaktik məqsədlə 6 ay
müddətində həftədə 1 dəfə elementar dəmir preparatının qəbulu
məsləhət görülür.
►
DDA-ya yüksək risk qrupundan olan 6-12 yaşında uşaqlara
müvafiq dəmir əlavələri təyin etmək lazımdır (B). DDA-ya
yüksək risk qrupu aşağıdakılar hesab olunurlar:
Vaxtından əvvəl doğulanlar
Az çəki ilə doğulanlar
Əsas qida rasionu dəmirlə zənginləşməmiş inək südündən
ibarət olanlar
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
18
Xəstələrin valideynləri üçün məsləhətlər:
6 aylıq yaşadək müstəsna olaraq ana südü ilə qidalanma;
Ana südü ilə qidalanmanın vaxtından əvvəl kəsildiyi hallarda
uşağın 12 aylığınadək tərkibində dəmir olan uşaq
yeməklərindən istifadə etmək;
Vaxtından əvvəl və ya az çəki ilə doğulmuş uşaqlara
həyatlarının 1-ci ayından gec olmayaraq tərkibində dəmir
olan siropların (gündə 2 mq/kq – maksimum 15 mq/kq)
qəbuluna başlamaq;
12 aylıq yaşadək inək südünün qəbulundan imtina etmək;
Dəmir preparatlarını uşaqların əli çatmayan yerlərdə
saxlamaq
6 aylıqdan başlayaraq tərəvəzlərin, 8-9 aylıqdan isə ət
qəbuluna başlamaq;
Dəmirin mənimsənilməsini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə qida
rasionuna askorbin turşusu ilə zəngin maddələrin daxil
edilməsi (meyvələr, tərəvəzlər və ya onlardan hazırlanan
şirələr).
Uşaqlarda DDA-nın müalicəsi alqoritmi şəkil 4-də göstərilmişdir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Şəkil 4. Uşaqlarda dəmir defisitli anemiyanın müalicəsi alqoritmi
1 aydan sonra qanın təkrar analizi
Hb 90-109 q/l
Hb <90 q/l
Hemoqlobin yaş normasına çatana qədər
müalicəni davam etdirmək və sonra 6 ay ərzində
profilaktika məqsədi ilə dəmir preparatları təyin
etmək
Yaş Doza
6-12 ay
Həftədə 30 mq dəmirli sirop
2 yaşa qədər Həftədə 40 mq
2-12 yaş
Həftədə 60 mq
Yeniyetmələr
Həftədə 120 mq
HƏ
YOX
Hb-nin artması
Hematoloqun
konsultasiyası
Müalicə başlanılsın
Yaş Doza
Müddət
1 yaşa
qədər
Dəmirlə zənginləşdirilmiş
uşaq qidası və ya 3 mq/kq
elementar dəmir
dozasında hər gün sirop
təyin edilsin
3 ay
2 yaşa qədər Hər gün 25 mq
3 ay
2-12 yaş
Hər gün 60 mq
3 ay
Yeniyetmələr
Hər gün 120 mq
3 ay
19
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
20
TEZ-TEZ İSTİFADƏ EDİLƏN VƏ
PERORAL QƏBUL OLUNAN DƏMİR PREPARATLARINDA
ELEMENTAR DƏMİRİN MİQDARI
Preparat
Preparatda
dəmirin birləşmə
forması
Preparatda aktiv dəmirin
miqdarı (mq)
Aktiferrin
Dəmir sulfat
1 kapsulda – 34,5
1 ml siropda – 34,5
1 ml damcı formasında – 9,8
Aktiferrin
kompozitum
Dəmir sulfat
1 kapsulda – 34,5
Qemofer
prolanqatum
Dəmir sulfat
1 drajedə – 105
Qino-tardiferon
Dəmir sulfat
1 həbdə – 80
Tardiferon
Dəmir sulfat
1 həbdə – 80
Sorbifer durules
Dəmir sulfat
1 həbdə – 100
Totema
Dəmir qlükonat
10 ml-də – 50
Feramid
Dəmir xlorid
1 həbdə – 15
Ferro-qradumet
Dəmir sulfat
1 həbdə – 105
Dəmir sulfat +
fol turşusu (Felol)
150 mq dəmir sulfat
+ 0,5 mq fol turşusu
1 həbdə – 47 mq
Fenuls
Dəmir sulfat
1 kapsulda – 45
Qemofer
Dəmir xlorid
1 damcıda – 1,5
Maltofer
Fe-hidroksid-
polimaltoza
5 ml siropda – 50
Maltofer FOL
Fe-hidroksid-
polimaltoza
1 həbdə – 100
Ferrum lek
Fe-hidroksid-
polimaltoza
5 ml siropda – 50
1 həbdə – 100
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
21
DƏMİR PREPARATLARININ KƏNAR TƏSİRLƏRİ
DDA-nın müalicəsi zamanı ortaya çıxan kənar təsirlər
aşağıdakılardır:
►
Qəbizlik və diarreya. Bu əlamətlər nadir hallarda ciddi forma
ala bilir, lakin elementar dəmir həbləri mövcud olan mədə-
bağırsaq xəstəliklərinin (xora, xoralı kolit) kəskinləşməsinə səbəb
ola bilər. Belə olan hallarda per os qəbul edilən elementar dəmir
preparatları parenteral yeridilən dəmir preparatları ilə əvəz edilir.
►
Ürəkbulanma və qusma yüksək dozada elementar dəmirin
qəbul edilməsi zamanı müşahidə olunduğundan preparatın
dozasını azaltmaqla və ya xüsusi örtüklü dəmir preparatlarının
(kapsul formasında) təyini ilə əlamətləri aradan qaldırmaq
mümkündür. Yuxarıda göstərilən simptomları aradan qaldırmaq
üçün dəmir preparatlarının yeməkdən sonra qəbulu məsləhət
görülür, lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu halda preparatın
effektivliyi 60%-ə qədər azalır. Fasiləsiz qusmalar zamanı
preparatın inyeksiya formalarından istifadə etmək olar.
►
Dəmir preparatlarının parenteral yeridilməsi zamanı flebitlər,
venoz spazm, inyeksiya yerində dərinin tündlənməsi,
postinyeksion abseslər, hipotoniya, döş nahiyəsində ağrılar,
paresteziyalar, əzələ ağrıları, artralgiyalar, qızdırma kimi
əlamətlər ortaya çıxır.
►
Tünd rəngli nəcisin olması dəmir preparatlarının qəbulu zamanı
adi haldır və klinik əhəmiyyət kəsb etmir.
►
Diş emalının qaralması.
►
Böyüklərdə elementar dəmir preparatları ilə ağır zəhərlənmə çox
nadir hallarda rast gəlinir.
DƏMİR PREPARATLARI İLƏ ZƏHƏRLƏNMƏ
Dəmir preparatları ilə zəhərlənmə əsasən dozanı aşmaqla
əlaqədar 6 yaşına qədər uşaqlarda rast gəlinir. Bunun səbəbləri
aşağıdakılardır:
Valideynlər dəmir preparatlarının uşaqlar üçün təhlükəli
olduğunu bilmirlər və uşaqlar üçün əlçatan yerdə saxlayırlar.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
22
Balaca uşaqlar dəmir preparatlarını şirin konfet kimi qəbul
edirlər.
Toksiki effekt 1 kiloqram çəkiyə 10-20 mq dəmir qəbul edildikdə
baş verir. 50 mq/kq çəki səviyyəsində dozanı aşmaq çox ağır
zəhərlənməyə gətirib çıxarır.
İlk yardım olduqca tez aparılmalıdır, çünki yalnız zəhərlənmənin
ilk saatında effektivdir və aşağıdakılardan ibarətdir:
Xəstədə süni qusmanın aparılması.
Mədənin bikarbonat soda məhlulu ilə yuyulması (mədənin
təmizlənməsi və dəmirin konsentrasiyasının azaldılması üçün).
Təmizləyici imalə (dəmir preparatının çıxarılması üçün).
Xəstəxana şəraitində normotenziv pasiyentlərə: deferoxamin.
Dəmir tərkibli preparatlarla zəhərlənmənin profilaktikası
üçün DDA-lı xəstələrə və valideynlərə dəmir preparatı ilə
zəhərlənmə təhlükəsini, ilk yardımın göstərilməsi üsullarını, dərman
preparatlarının uşaqlar üçün əlçatmaz yerdə saxlanılması zərurətini
izah etmək lazımdır.
DƏMİR DEFİSİTLİ ANEMİYANIN PROFİLAKTİKASI
ÜÇÜN RASİONAL QİDALANMA
Hər bir pasiyent hansı qida maddələrinin dəmirlə zəngin
olduğunu, hansıların dəmirin sorulmasını artırdığını bilməlidir:
►
Orqanizmdə dəmir ehtiyatının artırılması üçün ən yaxşı qida
maddələri ət, balıq, ev quşları, daxili orqanlardır (dil, qara ciyər,
böyrəklər).
►
Yumurta, süd məhsulları, tərəvəzlər, dənli bitkilər, meyvələr,
göyərti, günəbaxan tumu yalnız pis sorulan qeyri-hem formalı
dəmirə malikdirlər.
►
C vitamini ilə zəngin olan qida maddələri qeyri-hem formalı
dəmirin sorulmasını artırır. Bu məhsullara kələm, bolqar bibəri,
pomidor, sitrus bitkilərinin meyvələri, yemiş, bal, turş süd
məhsulları aiddir.
►
Qida ilə birlikdə çay və ya qəhvə qəbulu həll olmayan tanin
komplekslərinin əmələ gəlməsi ilə əlaqədar dəmirin sorulmasını
azaldır. Ona görə də çay və ya qəhvəni yeməkdən bir qədər sonra
içmək lazımdır. Yemək zamanı kompot, şirə, giləmeyvə və ya
meyvə dəmləmələri, saf su kimi içkilər daha məsləhətdir.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
23
Ədəbiyyat:
1.
Iron Deficiency Anemia, Shersten Killip, M.D., M.P.H., John
Bennett M.D., M.P.H., Mara D. Chambers M.D., University of
Kentucky, Lexington, American Family Physician Journal
March, 2007
2.
Guidelines for the management of iron deficiency anemia. May
2005. British Society of Gastroenterology
3.
Клиническое руководство по скринингу, профилактике и
лечению железодефицитной анемии. Центр Доказательной
Медицины Ташкентского Института Усовершенствования
Врачей. 2004
4.
«Протокол ведения больных. Железодефицитная анемия.
Под руководством Р.А. Хальфина и П.А.Воробьева. 2005.
Издательство Ньюдиамед
5.
Reveiz L., Gyte G., Cuerva G. Treatments for iron deficiency
anemia in pregnancy (Review). The Cochrane Library, 2008,
Issue 3.
6.
Prevention and control of iron deficiency anemia in women and
children. Report of the UNICEF/WHO Regional Consultation 3-
5 February 1999 Geneva, Switzerland.
7.
Iron deficiency anemia: assessment, prevention, and control. A
guide for program managers, WHO/NHD/01.3
8.
Merialdi M. et al. Nutritional intervention during pregnancy for
the prevention or treatment of impaired fetal growth: an overyiew
of randomized controlled trials. J.Nutr.2003; 133; 1626-1631.
9.
Stolzfus R. et al. Guidelines for the use of iron supplementation to
prevent and treat iron deficiency anemia. INACG/WHO/UNISEF
(1998).
10.
Centers for disease control and prevention. Recommendations to
prevent and control iron deficiency in the United states. MMWR
1998; 47 (No.RR-3):1-29.
11.
Cuero LG, Mahomed K. Treatment for iron deficiency anemia in
pregnancy (Cochrane Review). In The Cochrane Library, Issue 2,
2003. Oxford: Update Software.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
24
12.
Goddarb A.F. et al. Guidelines for the management of iron
deficiency anemia. Gut 2000; 46 (supl. IV): iv1-iv5.
13.
Mahomed K. Iron and folate supplementation in pregnancy
(Cochrane Review). In: The Cochrane Library, Issue 2 2003.
Oxford: Update Software
14.
Prevention of iron deficiency in infants – 922 Guidelines and
statements. CHAPTER 6 PAEDIATRICS/GUIDELINE.
Prevention of iron deficiency in infants- 922, 2002. available in:
www.umanitoba.ca.
15.
U.S. Preventive Services Task Force. Screening for iron
deficiency anemia—including iron supplementation for children
and pregnant women. Rockville, Md.: Agency for Healthcare
Research and Quality, May 2006. Accessed July 24, 2006, at:
http://www.ahrq.gov/clinic/uspstf06/ironsc/ironrs.htm.
16.
Cogswell ME, Parvanta I, Ickes L, Yip R, Brittenham GM. Iron
supplementation during pregnancy, anemia, and birth weight: a
randomized controlled trial. Am J Clin Nutr 2003;78:773-81.
17.
Cook JD. Diagnosis and management of iron-deficiency anaemia.
Best Pract Res Clin Haematol 2005;18:319-32.
Klinik protokol Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyinin
İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzində hazırlanmışdır.
Document Outline - IDanemia oblojka.pdf
- IDAnemiaA5.pdf
90>90>90>70>70>
Dostları ilə paylaş: |